Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер
Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымдық схемаларын келтіре кетейік
жүктеу/скачать 1 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көп компонентті құрмаластың жалпы құрылымдық үлгісі
- Аралас құрмалас сөйлемнің құрылымдық үлгісі
- Коммуникативтік аспект.
- Сөйлемдегі белгілі бір бөлікті актуалдандырудың бізге үш жолы белгілі: сөйлем мүшелерінің орын тəртібін өзгерту арқылы, грамматикалық құралдар көмегімен, просодика жолымен.
| Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымдық схемаларын келтіре кетейік: бағыныңқы сөйлем (баяндауышы көсемше) – басыңқы сөйлем (баян- дауышы тиянақты тұлғада); бағыныңқы сөйлем (баяндауышы тиянақсыз тұлғадағы есімше) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада); бағыныңқы сөйлем (баяндауышы шартты райлы етістік) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада); бағыныңқы сөйлем (баяндауышы қимыл есімі) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада); бағы- ныңқы сөйлем (баяндауышы септеулік шылаумен тіркескен) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада).
Көп компонентті құрмаластың жалпы құрылымдық үлгісі: «сөй- лем-сөйлем-сөйлем ...». Көп компонентті салалас құрмаластың үлгісі: «басыңқы-басыңқы-басыңқы». Көп бағыныңқылы сабақтастың құрылымдық үлгісі: «бағы- ныңқы-бағыныңқы-басыңқы». Аралас құрмалас сөйлемнің құрылымдық үлгісі: «бағыныңқы-ба- сыңқы-басыңқы»; «басыңқы-бағыныңқы-басыңқы» т.с.с. Синтаксистік күрделі бірліктің құрылымы оның дербес, грамматика- лық жағынан аяқталған сөйлемдерден тұруымен ерекшеленеді. Синтаксистік күрделі бірлік үшін жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің хұқысы бірдей. Өз кезегінде мəтін синтаксистік күрделі бірліктерден құрылады. Ал бірқұрамды сөйлемдердің үлгі-типтерін мынадай етіп белгілеуге болады: тұрлаусыз мүшелер – баяндауыш; баяндауыш; тұрлаусыз мүшелер – бастауыш сипатты сөз формасы; бастауыш сипатты сөз формасы т.с.с.Синтаксистік бірліктердің құрылымын талдап тексеру олардың нақты деректілігін, заттық-материалдық табиғатын түсіндіруге жол ашады, сондықтан да бұл аспект аса маңызды аспект болып саналады. Алайда, таза құрылымның өзіне сүйеніп семантикалық жəне коммуникативтіксипаттарды ескермесек, синтаксистік бірліктердің қарым-қатынас құралы, ойды жарыққа шығарушы құрал ретіндегі қызметін түсіндіріп бере алмаған болар едік. Коммуникативтік аспект. Сөйлемге коммуникативтік тұрғыдан қарау деген сөз – оның функционалды мүмкіндігін (перспективасын) қарау, сөйлемді сөйлеу бірлігі ретінде, контекст арқылы динамикалық тұрғыдан түсіндіру деген сөз. Сөйлемге не болмаса кез келген синтаксистік единицаға логикалық тұрғыдан қарау, мағыналық жағын сипаттау, құрылымдық үлгісін көрсетіп беру қазақ тілі синтаксистік құрылысының барлық жағын сипаттап бере алмайды. Осы аталған сипаттар қарым-қатынастың құралы болу үшін қандай қарекеттер керек? Міне, сондықтан да синтаксистік зерттеулердің коммуникативтік аспектісі маңызды бағыт болып саналады. Жоғарыда көрсетілген аспектілердің жеткіліксіз екендігін сезінген тілтанушылар сөйлемді қ 666666+--22 арым-қатынасқа, пікір алысуға жұмсалатын единица ретінде қараудың жолдарын іздейді. Өйткені тілдің қай бірлігі болсын өз құрылымымен, мағынасымен адамдар арасындағы қарымқатынасқа қызмет етеді. Синтаксистік зерттеулердің коммуникативтік аспектісі синтаксистік единицаларды екіге бөліп қарайды: коммуникативтік бірліктер (жай жəне құрмалас сөйлемдер, синтаксистік күрделі бірліктер, контекст, орамды мəтін) жəне коммуникативтік емес бірліктер (сөз формалары, сөз тіркестері). Жоғарыда айтқанымыздай, сөз тіркестерінің таза коммуникативтік емес бірліктер екенін мойындай отырып, біз оның орамды тілге (связная речь), коммуникативтік қызметке жанама көмекші қатысы бар екенін мойындауға тиіспіз. Сөйлемнің коммуникативтік сипаты оны актуалды (коммуникативтік) мүшелеуден, ондағы коммуникативтік бөліктерді ерекшелеп жіктеуден көрінеді. Сондықтан сөйлемдi коммуникативтік мақсатына қарай үш түрге (хабарлы, сұраулы, бұйрықты) бөлу ұстанымы тіл білімінде орныққан. Қалыптасқан дəстүр бойынша сөйлем өзінің коммуникативтік мəнділік жағынан екі бөлікке бөлінеді. Халықаралық терминологиядағы қалыптасқан атауы бойынша ол бөліктерді біз тема жəне рема деп атаймыз. Тема – айтылыстың ремалық бөлігі сүйенетін арқау. Ол əрқашан алдыңғы контекске жəне ситуацияға бағытталып, содан бастау алып отырады да, осы себептен талданбақшы сөйлемдегі темалық бөлікте айтылатын ақпар белгілі болып отырады, сондықтан бұл бөлік логикалық тұрғыдан айрықшаланбайды. Рема, керісінше, сол сөйлемде айтылатын ойдың басты керекті бөлігі, қажетті коммуникативтік бөлік. Сөйлемнің ремалық бөлігі ақпаратты қабылдаушыға белгісіз, жаңа мағлұмат жеткізеді. Тема мен реманың өзара үйлесімі мен байланысы сөйлемнің коммуникативтік іргетасын қалайды. Тема мен реманың құрамында əрқайсысының өзіне тиесілі тұрақты мүшесі болмайды. Теманың қызметін де, реманың қызметін де сөйлемнің кез келген мүшесі я мүшелері бірігіп атқара береді. Бұндайда сөйлемді тема жəне рема бөліктеріне жіктеуді айқындайтын – контекст. Сөйлемдегі белгілі бір бөлікті актуалдандырудың бізге үш жолы белгілі: сөйлем мүшелерінің орын тəртібін өзгерту арқылы, грамматикалық құралдар көмегімен, просодика жолымен. Алайда, бұндай құбылыстардың жүзеге асуының өзі контекст ықпалында болады. Қазақ синтаксисінің зерттеушісі Р.С.Əміров баяндауыштың алдыңғы түбі актуалды, ал баяндауыштың кейінгі, не одан алшақ орын қалтарыс позиция деп қараса, қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің орын тəртібін зерттеген Ш.Бектаева инверсияны ой екпінін түсірудің амалы деп, əзірбайжан тілі синтаксисінің маманы К.М.Абдуллаев ең соңғы орынды (абсолютная постпозиция) актуалдандырушы орын деп қарайды. Мсыалы: Асқар оны көрсетпеді. Оны Асқар көрсетпеді. Асқар көрсетпеді оны. Бұл сөйлемдегі «ол» сілтеу есімдігінің орнын қанша ауыстырсақ та, контекст оған тема жүгін көтерткізеді. Өйткені «ол» алдыңғы контекстен белгілі екені көрініп тұр. Сонымен, сөйлем коммуникативтік және құрылымдық аспектіде осылай талданып, жіктеледі. жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|