Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер
жүктеу/скачать 1 Mb.
|
Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Туынды үстеулер
- 1. Жалаң туынды үстеулер
- -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп)
| Негізгі үстеулер деп қазіргі кезде морфемаларға бөлшектеуге келмейтін, тек белгілі бір формада қалыптасқан сөздерді айтамыз. Негізгі үстеулерге мынадай сөздер жатады: әрең, азар (әзер), әдейі, жорта, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң, бағана, қазір, енді, ілгері, жоғарғы, төмен, әрі, бері, кері, әрмен, бермен, ерте, кеш, нақ, дәл, нағыз, сәл, әнтек, тек.
Қазіргі кезде мүшелеуге келмейтіндіктен ғана, шартты түрде негізгі үстеулер деп атап отырған сөздердін өздерін де іштей екі топка бөлуге болады. Олардың бір тобына әстілі, әуелі, қазір, дәйім, һаман, мүлде, орасан,кілең сияқты түбір сөздер жатады. Екінші тобына жататын үстеулерді ғылыми жолмен салыстыру арқылы мүшелеп, олардың баска сөздерден шыққандығын дәлелдеуге әбден болады. Мысалы, ішкері, сыртқары, ұшқары, тысқары деген үстеулер іш, сырт, үш, тыс деген түбірлерден және -қары, -кері деген қосымшалардан кұралған. Әрмен, бермен үстеулерінін әрі, бері сөздерінен және тамам (әрі таман — әрмен, арман; бері таман, бер- мен) шылауынан (соңғы шылаудың өзі де басында мағыналы сөз болған) ыкшамдала бірігуінен пайда болған. Ал, төтенше, керегінше, керісінше, мейлінше сияқты үстеулердің төркіні төте, керек, кері, мейлі дегендер болған. Туынды үстеулер деп басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы, сөздердің бірігу және қосарлану, тіркесу тәсілдері арқылы, сондай-ақ, кейбір сөз тіркестерінің тұрақтануы арқылы жасалған үстеулерді айтамыз. Құрылысы мен кұрамы жағынан туынды үстеулер екі топқа бөлінеді: а)жалаң туынды үстеулер; ә) күрделі туынды үстеулер. 1. Жалаң туынды үстеулер. Түрлі қосымшалар арқылы жасалған үстеулерді жалаң туынды үстеулер дейміз. Олар, кандай қосымшалар қосылса да, сырт- қы формасы жағынан бір сөз болып келеді. Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бұлар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнақтар мыналар: -ша, -ше жұрнағы үстеу тудыратын әрі ең негізгі, әрі аса өнімді жұрнақ болып қызмет атқарады. Осы жұрнак аркылы жасалған үстеу мағына жағынан негізінде амалдың қалай я калайша істелетіндігінің бейнесін білдіреді. Бұл жұрнак жалқы зат есімдерге де, жалпы зат есімдерге де (мысалы: Бәйтеневше, Аманкелдіше, құсша, адамша), олардың жекеше түріне де, көпше түріне де (мысалы: батырша, батырларша, комсомолша, комсомолдарша т. б.) және тәуелді түріне де (көзімше, көзіңше, көзімізше, көзінше т. б.) жалғанып үстеу тудырады. -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары да — үстеу тудыратын өнімді жұрнақтардың бірі. Мысалы: осылай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б. -дайын, -дейін (-тайын, -тейін) жұрнактары да аса өнімді жұрнактар. Бұл жұрнақтар дай және –ын деген қосымшалардан құралған құранды жұрнақтар. Мысалы: Түлкідейін түн қатып, Бөрідейін жол тартып. -шалық (-ша+лық), -шама (-ша+ма) жұрнақтары сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осыншалық, осыншама, соншама, соншалық, мұнша, мұншалық т. б. Көсемшенің кұранды -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары косылған сөздің бәрі бірдей, әрине, үстеу бола бермейді. Өте-мөте вербалдық (етістікке тән жіктік форма қосылатын) жактық мағына білдіретін т. б. формалар үстеу болмайды. Олардың ішінен тек вербалдық мағына білдірмейтіндері ғана, демек, адвербиалданған формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы: Кырықтап, отыздап, жаяулап, темірлеп т. б. жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|