Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер
жүктеу/скачать 489,54 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер
- Басқа сөз таптарына тән сөздер бірігудін нәтижесінде үстеулерге айналады
- Сөздердің косарлануы аркылы туған үстеулер мынадай
- Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер .
- Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер
- Шығыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер
- 5. Күшейту (я ұлғайту) үстеулері
- 7.Себеп-салдар үстеулері
- 8.Топтау я саралау үстеулері
| 1. Жалаң туынды үстеулер. Түрлі қосымшалар арқылы жасалған үстеулерді жалаң туынды үстеулер дейміз. Олар, кандай қосымшалар қосылса да, сырт- қы формасы жағынан бір сөз болып келеді.
Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бұлар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнақтар мыналар: -ша, -ше жұрнағы үстеу тудыратын әрі ең негізгі, әрі аса өнімді жұрнақ болып қызмет атқарады. Осы жұрнак аркылы жасалған үстеу мағына жағынан негізінде амалдың қалай я калайша істелетіндігінің бейнесін білдіреді. Бұл жұрнак жалқы зат есімдерге де, жалпы зат есімдерге де (мысалы: Бәйтеневше, Аманкелдіше, құсша, адамша), олардың жекеше түріне де, көпше түріне де (мысалы: батырша, батырларша, комсомолша, комсомолдарша т. б.) және тәуелді түріне де (көзімше, көзіңше, көзімізше, көзінше т. б.) жалғанып үстеу тудырады. -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары да — үстеу тудыратын өнімді жұрнақтардың бірі. Мысалы: осылай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б. -дайын, -дейін (-тайын, -тейін) жұрнактары да аса өнімді жұрнактар. Бұл жұрнақтар дай және –ын деген қосымшалардан құралған құранды жұрнақтар. Мысалы: Түлкідейін түн қатып, Бөрідейін жол тартып. -шалық (-ша+лық), -шама (-ша+ма) жұрнақтары сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осыншалық, осыншама, соншама, соншалық, мұнша, мұншалық т. б. II. Күрделі туынды үстеулер. Күрделі туынды үстеулер деп екі сөзден я бірігіп, я косарланып жасалған немесе кемі екі я онан да көп сөздерден тіркесіп тұрактаған үстеулерді айтамыз. Осыған қарай, күрделі туынды үстеулер үш түрлі жолмен жасалады. а) Басқа сөз таптарына тән сөздер бірігудін нәтижесінде үстеулерге айналады. Ондай үстеулер мыналар: бүгін, биыл, таңертең, жаздыгүні. қыстыгүні, әрқашан, әрдайым, екіншәрі, ендігәрі, түнеугүні, бірталай, әлдеқайда, бірқатар, неғүрлым, әжептәуір, бірқыдыру, әлдекімше, сөйтіп т. б. ә) Сөздердің косарлануы аркылы туған үстеулер мынадай: әрең-әрең, енді-енді, зорға-зорға; қолма-қол, сөзбе-сөз, көзбе-көз; бет-бетімен, топ-тобымен, лек-легімен; үсті-үстіне, алды-артына, қолды-қолына; бостан-босқа; тектен-текке, турадан-тура; күнде-күнде, жылда-жылда, сөйлей-сөйлей, көре-көре, айтып-айтып; жата-жастана, кие-жара, күліп-ойнап, аунап-қунап; бір-бірлеп. б) Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленгең «косымшалар» төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының, көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады. а) Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: зорға,босқа, текке, жатқа, бекерге, әреңге, алға, артқа, ас (т) қа, үс (т) ке, бірге, кешке, ертеңіне, әзірге. ә) Жатыс септіктің кенеленуінен туған үстеулер:алда, артта, аста, үсте, кейде, әлгіде, жаңада, баяғыда, күнде, түнде, аңдаусызда, абайсызда, қапыда, ілуде, қапелімде, қапылыста, лезде б) Шығыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер:шалқасынан, жүресінен, етпетінен, төтеден, кеңінен, кенеттен, тосыннан. в) Көмектес септіктін көнеленуінен туған үстеулер:кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, ретімен, жөні-мен, түйдегімен т. б. Үстеулер де сөйлемдегі өзге сөздермен белгілі қарым-катынасқа түсіп, қызмет атқарады. Олардың өздеріне тән тиісті синтаксистік қызметтерін тану үшін, біріншіден, үстеулердің сөйлемде қандай мүше болатындығын, екіншіден, үстеулердің қандай сөз таптарымен тіркесетінін, үшіншіден, үстеулердің сөйлемдегі орнын білу қажет. 1. Үстеулер негізінен алғанда сөйлемде әр түрлі пысықтауыш мүше болып кызмет атқарады. Мысалы: Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым (Абай); Әлібек амалсыздан тоқтады (Ғ. Мұстафин) деген сөйлемдердегі eртe, амалсыздан үстеулері етістіктен болған баяндауыштарды пысықтап тұр. 2. Үстеулер, осы жоғарыдағы сияқты, етістіктен болған басқа мүшелерді де пысықтайды. Мысалы: оның еміс- еміс білетіндері — қызыл балыңтар ғана (Ғ. Сланов) деген сөйлемдегі еміс-еміс үстеуі білетіндері деген етістік формасынан болған бастауышты пысықтап тұр. 3. Үстеулер есімнен болған баяндауышты да пысықтайды, мысалы: Бозбаламын мен де енді (Жамбыл); Бүгінгі колхозшылар шетінен сауатты (Ғ. Мұстафин) деген сөйлемдерде енді үстёуі бозбаламын деген баяндауышты, шетінен үстеуі сауатты деген баяндауышты пысықтап тұр. А.Байтұрсынов үстеуді бес мағыналық топқа бөледі. Олар: 1) нықтаулық; 2) сынаулық; 3) өлшеулік; 4) мезгілдік; 5)мекендік. Үстеу сөздерді мағынасына қарай топтастырғанда 8 топқа бөліп қарастырамыз. 1. Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы мерзімін я дәлді мезгілін білдіреді де, қашан? қашаннан? сияқты сұрауларға жауап береді.Мезгіл үстеулері аса көп. Оларға, мысалы, мынадай сөздер жатады: бүгін, былтыр, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, әлі, ендігәрі, екіншәрі, бұрын, әуел-баста, eртe, кеш, күндіз, бүрсігүні, әсте, күнімен, ертеден, күні бүгін, күні кешке, бүгін таңда, күн ара, күні бойы, қыстыгүні, қыстай, жаздай, ала жаздай, күні-түні, анда- санда, енді-енді, оқтын-оқтын, оқта-текте. 2. Мекен үстеулері кимылдың орнын (мекенін), бағытын білдіреді де, қайда? қайдан? сияқты сұрауларға жауап береді.Мекен үстеулеріне мынадай сөздер жатады: ілгері, ілгеріде, әрі, әріде, әрмен, кері, жоғары, төмен, жолшыбай, жол-жөнекей, алға, артта, алды-артынан, тысқары, әлдеқайда, сонда, осында, мүнда, былай, одан-бұдан. 3.Мөлшер үстеулері түрлі қатынасты я жалпылап, я мөлшерлеп немесе кимылдын және сынның я теңдік, я кемдік дәрежесін білдіреді де, қанша? қаншалық? нешелеп? қаншалап? сияқты ғана сұрауларға жауап береді. Мөлшер үстеулеріне мынадай сөздер жатады; онша, сонша, осынша, оншалық, соншалық, осыншалық, мұншама, анағұрлым, сондайлық, осындайлық, бірен-саран, ондаған, көптеген, бірталай, бірқыдыру т. б. 4.Сын (бейне) үстеулері қимылдың алуан түрлі сапасын, тәсілін (істелу жолын), бейнесін білдіреді де, қалай? қайтіп? қалайша? кімше? неше? (не сияқты?)сияқты сұрауларға жауап береді. Бұл бай топқа мынадай үстеулер жатады: осылай, осылайша, сөйтіп, өйтіп, бүйтіп, олай-бұлай, бірден, бірдей, бірге, бірте-бірте, біртіндеп, ойша, бұрынғыша, өзінше, әлінше, көзімше, пәрменінше, тікелей, қайыра, қолма-қол, кезек-кезек, әрең-әрең, көрнеу, іле, өздігінен, өзді-өзді, ойлап- ойлап, ойлай-ойлай, жатпай-турмай, билеп-төстеп, келе сала, біле тұра, ашықтан-ашық, бостан-босқа, емін-еркін, шама-шсрқынша, зорға, қапыда, лезде, шалқасынан, айтар-айтпастан, бет алды, қаннен қаперсіз, үнемі, бекер т. б. \ 5. Күшейту (я ұлғайту) үстеулері заттың сынын, қимылдың өзін немесе түрлі мөлшерін, көлемін я аса күшейтіп, я аса солғындатып көрсетеді де, қалай? қандай? деген сұрауларға жауап береді.Бұл топқа мынадай үстеулер жатады: ең, әбден, ылғи, кілең, сәл, өңкей, тіпті, тым, нақ, нағыз, нық, әнтек, мүлдем, дәл, керемет, қабағат, мейлінше, сонша, төтенше, жөнсіз, орасан, өрен, аса, өте т. б. 6. Мақсат үстеулері қимылдын максатын білдіреді. Мақсат үстеулері — өзге топтарға қарағанда сан жағынан өте аз топтын бірі. Мысалы, бұларға мынадай сөздер жатады: әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана. Бұлардан басқа мақсат үстеулері көбінесе аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Мысалы: кітапқа бола, оқуға бола т. б. 7.Себеп-салдар үстеулері амалдың себебін я салдарын (нәтижесін) білдіреді. Оларға мынадай үстеулер жатады: жоққа, босқа, құр босқа, бекерге, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан. Бұлардан басқа көсемшелердің кайталануы арқылы жасалатын сөйлей-сөйлей, көре-көре, оқи-оқи т. б. үстеулер көбінесе осы топка жатады. 8.Топтау я саралау үстеулері амалдың және басқа карым-қатынастын бірігу арқылы істелгенін немесе, керісінше, жекеленіп істелетіндігін білдіреді. Бұл үстеулер нешеден? қаншадан? нешеуден? қалай-қалай? сияқтанған сұрауларға жауап береді. Мысалы: екеулеп, үшеулеп, он-ондап, бір-бірлеп, он-оннан, қырық-елуден, аз- аздан, көп-көптен, топ-тобымен, рет-ретімен, тең-теңімен, алды-алдына, бас-басына, үйді-үйіне т. б . жүктеу/скачать 489,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|