Іі өлең тілінің сөздік құрамына енген өзгерістер
Көптік жалғаудың (-лар) қолданылатын негізгі грамматикалық ерекшелігі төмендегіше
жүктеу/скачать 489,54 Kb.
|
²³ ?ëå? ò³ë³í³? ñ?çä³ê ??ðàìûíà åíãåí ?çãåð³ñòåð
- Бұл бет үшін навигация:
- Егер сөйлем құрамындағы бірыңғай мүшелерге жалғанса әр мүшеден соң немесе стильдік мақсатта соңғы мүшеге жалғануы ықтимал
- Сөйлемде көптік формада тұрған бастауышпен (жіктеу, жалпылау есімдіктерінен) баяндауыш та көптік формада қиысады
- Көптік жалғау түбірден соң жалғанатынымен, кейде қажетіне орай түбір мен жұрнақтың көнеленген форма аралықтарында қолдануы ықтимал
- Тәуелдік жалғау . Көптік жалғау
| Көптік жалғаудың (-лар) қолданылатын негізгі грамматикалық ерекшелігі төмендегіше:
1. Көптік жалғау негізінен түбірден соң жалғанады: бала+лар, студент+тер т.б. 2. Егер сөйлем құрамындағы бірыңғай мүшелерге жалғанса әр мүшеден соң немесе стильдік мақсатта соңғы мүшеге жалғануы ықтимал: қатты толғанғанда жүйрік қаламынан небір өлеңдер, небір әндер қағаз бетіне маржандай тізілетін («Замандастар»). Нақ осы сөйлем құрамындағы көптік жалғауын бір-ақ рет қолданып та көптік ұғымды туғызуға болады: небір өлең, әндер 3. Сөйлемде көптік формада тұрған бастауышпен (жіктеу, жалпылау есімдіктерінен) баяндауыш та көптік формада қиысады: Сендер келіңдер, жалпы келіңдер. 4. Көптік жалғау дербес сөз бен көмекші сөз тіркесіп келгенде көмекші сөзге жалғана береді: осы сияқты+лар, мына неме+лер, күші бар+лар т.б. 5. Көптік жалғау түбірден соң жалғанатынымен, кейде қажетіне орай түбір мен жұрнақтың көнеленген форма аралықтарында қолдануы ықтимал: бұзық+тар+ша, біз+дер+дей, аға +лар+ы+ндай, сен+дер+дікі, мұғалім+дер+дікі, солар+ дағы т.б. Тәуелдік жалғау. Көптік жалғау. Тілімізде көптік категориясы, көптік жалғау категориясы да бар. Осы екеуі бірдей, бірдей де емес. Көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі: лексикалық,морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы. Сөзатаулының қай қайсысы да болса да жалпыланған, жинақталған ұғмды біілдіреді. Мы:ағаш,шөп,жылқы, ет т.б. деген әрбір сөз саралауға болатын біртектес көптеген заттарды жинақтай атап, жалпылама ұғымның білдіретін сөздердің өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде формаларсыз-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке даралап санауға келмейтін заттардың (су,сүт,сорпа,ұн,жүн және т.б.), қоғамдық әлеуметтегі ұғымдардың аттары (социализм, капитализм, мәдениет, ботаника, дін), адамның ішкі құб.ның, дүниедегі сын сипаттардың, іс әрекеттің, күй жайлардың аты (алданыш, ақыл,достық, түс,жүріс т.б.). Сөздердің осылайша тікелей өз лексикалық мағынасы арқлы білдіру лексикалық тәсіл деп.а. Сан есімдер (реттік пен болжалдқ сандардан басқа), сондай ақ көп,аз,әлденеше,бірнеше, бірталай, қыруар трізді сөздер зат есімдерден бұрын анықтаыш тұрып, ещқандай да қосымша формасыз-ақ көптік ұғымды білдіре береді. Мыс: бес кісі, отыз қой, ондаған студен, қыруар мал, .Міне, көптік есімдердің осылайша сөз тіркестері арқылы берлу жолы синтаксистік тәсіл деп.а. Сөздердің қосарлануы арқылы да жинақтау, топтау, жалпылау, ұғымдарды айтылатны мәлім. Мыс:бала-шаға, кәрі-жас, ас-ауқат, туған-туыстық, қазан-ошақ т.б. Қос сөздерсинтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік ұғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға да болады. Көптік ұғымдардың сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолын морфологиялық тәсіл деп.а.\ Қазақ тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын үш түрлі морфологиялық форма бар. Олардың бірі ыз,із,з ормасы, екінші қ (к) формасы, үшінші лар,лер, дар, дер, тар, тер формасы. 1)Ыз,із,з формас әуелде көптік жалғау емес, жұп,егіз, екеу болып келетін заттардың аттарына жалғанатын қосымша болған. 2)етістітің ашық райының жедел өткен шағының (мыс.біз бардық,біз келдік), бұйрық райының (біз барайық, біз келсек), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірнші жағына қосылатын жіктеу жалғау әрқашан қ (к)болып келеді. Бұл форма да –к,-қерте кездегі көптк мағ білдіретін морфологиялық формалардң бірі болғанына ұқсайды. 3) лар,лер,дар,дер,тар,тер формасы сөздің соңғы буыны мен соңғы дыбсының әуеніне қарай өзгеріп жұмсалады. Лар,лер қосымшасы зат есімдерге, есімдіктерге, субстантивтенетін өзге де өз тптарына және етістіктің жіктелетін формаларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білді,ді. Көптік жалғау лар бір сөйлемде біріне бірі қатысты бірнеше сөзге жалғана береді. Ондайда көптік жалғау. Бір жағынан, сөздерді бір бірімен қиыстыру үшін қолданылса, екінші жағнан, олард сараландырып,айқын,ашық етәп айту үшін қолданылады. Мыс: бастары жалаңбас,ауыздарын қалың мұрт, беттерін ұзын,тығыз сары саөал басқан үлкендер балаларға әлі де аса сауық түсті көрінеді. Мұндағы үлкендерді бастауышқа тікелей қатсы жоқ, бірақ баяндауышқа қатысы бар, балаларға деген толықтауышты балаға деп, жекеше формаға қойып өзгертпек. Көптік жалғау ларқажетін қарайғсөздің маынасын анықтап, айқындап қолданған жағдайда түбір мен жұрнақтың немесе түбір мен көнеленген форманың араларында да жұмсалады. Мыс: Абай ұрыларша шапаан,бөркін айналдырып киіпті жүктеу/скачать 489,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|