Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| Сені еркелетпек түгіл, өз басын көтере алмай жатыр (Майлин). Жарқын сияқтылар келеке е т п е к т ү г і л, мұның алдында жымдай болып жүрер еді (Иманжанов). Мен елге а й т у т ү г і л, есіме алуға қорқамын (Мүсірепов). Қ о с у б ы л а й т ұ р с ы н, жақының қайда екенін де маған әлі күнге дейін айтпай жүр (Фольк.).
Тюркологиялық әдебиеттердің көпшілігінде сөз қылып отырған бағыныңқыны шарттының бір түрі деп қарайды. Бұған дәлелдері қарсылықты бағыныңқы сөйлем етістіктің шартты рай тұлғасынан кейін да дәнекері келуі арқылы жасалады деулері болса керек. Қазақ тілінің өзіндік фактілері қарсылықты бағыныңқыны шарттының бір түрі деп қарауға болмайтынын дәлелдейді, өйткені мұның жасалу жолдары тек бір-екі түрмен ғана шектелмей, басқа ба-ғыныңқылардай, әр алуан болып келеді. Олар төмендегіше: шартты райлы етістік, есімше және көсемше арқылы. Әрқайсысы баяндауыш тұлғасының құбылуына қарай өз ара бірнеше жолдарға бөлінеді. I. Шартты рай тұлғасы арқылы құрмаласу. Бұл жолдың өзін екіге бөлуге болады: 1) Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы етістіктің шартты рай тұлғасында (-са/-се) тұрады. Бірақ онысын кейбіреулер мазақ қылса, Омар ол мазаққа түсін-бейтін еді (Сейфуллин). Абай бұл пішенді «шаппа» деп бұйырса, әкем «шап!» деп бүйырып, мені әдейі осы пішен үшін қалдырып кетті (Әуезов). Майысса да сынбайтьін болат п а д е с е м, морт кетер шойын екен ғой (Мұстафин). Бұлардың бір-бірімен байланысу амалы — бағыныңқының баян-дауышы шартты рай тұлғасында келуі арқылы больш тұр. Ал, мағы-налық жақтан әрбір құрмаластың құрамындағы екі жай сөйлем бір-біріңе қарама-қарсы қойылған. Қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің осы жолын бұрыннан айқын-далған -са да, -ғанмен түрлерімен өзгертіп айта беруге болады. Оның өткір тілінен біреу сескенсе, [сескенсе д е, с е с к е н г е н - м е н] біреудің мейірі қанып отырады (Мұстафин). 2) Шартты райлы етістікке да (де. та, те) дәнекерлігі қосылады. Отқа салып ерітсең де, алтын сірә жез болмас; аяққа шұлғау- 203 қылсаң д а, асыл жібек бөз болмас (Әуезов). Раушан сол орнында о т ы р а б е р е м д е с е д е, болмай столдың басына шақырды (Майлин). Көрмесем д е, к ө р с е м д е, Көңілім сенен айрылмас (Абай). да дәнекерлігі кейде қолданылудан қалып бара жатқан дағы формасында да кездеседі. Мұндайда ол, кебінесе, өлеңді сөйлемдері буын құрылысының ұйқас келуі үшін қолданылады. Қаншама дұшпан қамалап т ұ р с а д а ғ ы, Сырдың суы келмейді жұлығымнан (Мұканов). Қаншама зейіндімін д е с е ң д а ғы Көп жәйт болады екен уға алмаған (Аманжолов). Шартты райлы етістікке да дәнекерлігі қосылу арқылы жасал- ған бұл жол — ең көне, әріден келе жатқан жол. Ертеде жазылған туркі тілдерінің грамматикаларында қарсылықты бағыныңқының жасалуынан тек осы жол ғана көрсетілген. Қазіргі әдеби тілімізде бұл жол өте жиі ұшырайды. Әдетте да дәнекері шартты райлы етістік баяндауыштан келеді. Кейде мұның бағыныңқы сөйлем баяндауышынан бұрын келетіні де байқалады. Бұл, біріншіден, бағыныңқы сөйлем баяндаушының құрамында «бол» етістігінің болуына, екіншіден, да дәнекерлігінің өзінен бұрын тұрған негізгі мүшені айқындап, анықтап, күшейте түсуімен байланысты болса керек. Қанша малы көп те болса, қанағаты жоқ кісі байлыққа жеттім деп тоймайды (Алтынсарин). Оқ у а у ы р д а б о л са, оқытушы мен оқушылар күлісіп, желпінісіп алды. (Мұстафин). II. Есімше арқылы құрмаласу. Бағыныңқы сөйлем баяндауы-шы етістіктің -ған тұлғалы есімше түрімен беріледі. Ол к ө м е к - т е с септік жалғауында (ған + мен) тұрады. Бұл түр — есімшелі қарсылықты бағыныңқының тілімізде ең көп қолданылатын түрі. — Арыстан айға шауып м е р т болғанмен, артында жортқан баласы арыстандық етпей қоймас. Ақ сұңқар ауға, шырмаған- мен, ұясынан ұшқан балапаны сұңқарлық етпей қоймас!- деген қазақ неткен дана (Әуезов). Немістер ожар қимылдап, ілгері басып келе жатқанымен, артына қарайлауы да аз емес (Мұстафин). III. Көсемше арқылы құрмаласу. Қарсылықты бағыныңқы сөйлем баяндауышының бұл жолы әрдайым күрделі келеді де, көсемшенің -а, -е жұрнағы оларға бірдей жалғанып отырады. Әкесінің рұқсаты бо л а тұра, Гүлнар Байжанды осы Мар-фуғаның сөзіне қарап үйіне түсірмеді. Кейбір сұраулары бола тұра, Сырбайдың Масақбай туралы айтқан сөздерін Естай бөлген жоқ (Мұқанов). * * * Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің мағыналық ара қатынас- тары, негізінде, бір-біріне қайшы мәндес болғанмен, олардағы оки- ға әрекеттің орындалу, орындалмау нәтижесі әр сапада болып оты- рады. Кейбір қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің екі компонен-тінде де оқиға, болмыстың орындалғаны көрсетілсе, енді біреуле-рінде, керісінше, орындалмағаны көрсетіледі. Енді бір сөйлемдердің бағыныңқысында қимыл процесінің болғандығы байқалса, басыңқысында қимыл өрісі, әрекет теріске шығарылады; ал қайсыбірлерінде ар мағына қатынасы керісінше болады: бағының-қыда оқиға, болмыс орындалмайды да, басыңқысында оқиға, іс жүзеге асырылады. Мұндай қарама-қарсылықтың (болымды-болымсыз) аутықып отыру түйіні, негізінде, басыңқы сөйлемде айқындалады, сондықтан 204 да басыңқы сөйлем оқиға, әрекеттің болу процесіндегі ой түйінін ұйымдастырушы орталығы болып есептеледі. Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің бірінде оқиға, әрекеттің орындалмауын, бірінде орындалуын ондағы басыңқылардан ажырататынымыз да осыдан. Осы айтылғандарға сәйкес, қарсылықты бағыныңқы сөйлемдерді мағыналық қарым-қатынастары жақтарынан шартты түрде өз ара екі топқа бөлуге болады: р е а л д ы (болымды) қарсылықты бағы-ныңкы, ирреалды (болымсыз) қарсылықты бағыныңқы, I. Р е а л д ы қ а р с ы л ы қ т ы б а ғ ы н ы ң қ ы. Қарсылықты бағыныңқының бұл түрінде қайшыласа айтылған мазмұндағы оқиға желісінің орыңдалғаны немесе орындалып жатқаны баяндалынады. Бұл ретте олардың синтаксистік компоненттерінің аралық қарым-қа-тынасы төмендегіше болады. Бірінде сөйлемдердің екі жақ компо-ненттерінде де белгілі бір оқиғаның, амалдың болғандығы, орындал-ғаны үш жақтың бірінде байқалады, сондықтан да олардың (компоненттердің) баяндауыштары етістіктің болымды түрімен беріледі. Алайда мағыналық жақтан ол екі компонент бір-біріне қарама-қарсы тұрады. Мұндай сөйлемдердің екі жақ (бағыныңқы, басыңқы) баяндауыш-тары тұлғалық жағынан өз ара былайша түрленіп отырады. Б а ғ ы н ы ң қ ы компоненттің баяндауышы жоғарыда талданған барлық жолдармен келе алады да, б а с ы ң қ ы н і к і, негізінен алғанда, былайша беріліп отырылады: етістіктің н а қ о с ы ш а қ түрі, ауыспалы осы шақ, жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, еді, екен түріндегі көмекші етістік есім сөздермен тіркесе айтылады және е с і м сөзден болады. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|