Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
1. Mekân adlarında tek kullanımlıklar Sadece KB’de yer alan ifade eden 3 adet kelime tespit edilmiştir. Kelimelerin kavram dünyasına bakıldığında konut kelimesine dizinde her ne kadar ‘konut’ anlamı verilse de metinde kelimenin ‘cennet’ olarak anlam bulduğu görülmektedir. Tespit edilen diğer 2 kelimede dizin ile kavram dünyasında herhangi bir çelişki görülmemektedir: konut: cennet (4471), oru: zindan (5549), tüşnek: yuva, mezar (3570).
2. Soyut adlarda tek kullanımlıklar Varlığı düşünce yoluyla kabul edilen ve söylenildiğinde zihinde belli bir görüntü uyandırmayan kavramı soyut kavram olarak nitelemek mümkündür. Soyut kavram varlıkların ilişkisinden ortaya çıkan genel niteliği gösterir. KB’de tespit edilen ve soyut kavramlar başlığında toparlanan 10 kelime soyut kavram dünyasında yer alan yapılardır: dal: dal, kol, şube (5311), sakım: serap (4759), ız: iz (4411), saçu: istisna (10), meŋilik: rahat, huzur (4907), oyug: gölge, hayal (3382), ozun: iftira (4213), tayanç: dayanak, teselli (3773), tezginç: hayat (126), teḍük: temiz, saf (58).
Nesnelerden yansıyan çeşitli frekanslardaki ışınların göz ve sinirler aracılığı ile alınmış algıların beyin tarafından anlamlandırılması sonucunda oluşmuş fizyolojik bir olgu olarak tanımlanan renk (Küçük, 2010a: 422), sadece KB’de 1 kelimede karşımıza çıkmaktadır. Sarının biraz daha koyusu olan kupa metinde uğur getirdiği yönünde bir inancı temsil eder. Kupanın başka metinlerde atların kıllarının rengini ifade etmede de kullanıldığı tespit edilmektedir (Küçük, 2010b: 563): kupa: kumral (2468) 4. Miktar ifadesinde tek kullanımlıklar KB’de miktar ifadesinde kullanılan 5 kelime tespit edilmiştir. Bu kelimelerden çok kelimesi somut ifadeyi yansıtırken tük, ügük, tutam, çiçe kelimesi soyutluğu ifade etmektedir. Çok kelimesinde sayı ifadesi vardır. Tük kelimesi miŋ kelimesi ile birleşip pekiştirme anlamı katmıştır. Duygu anlamında yoğunluğu ifade etmede ügük kullanılmışken hayatın kısalığını ifade etmede tutam kelimesi tercih edilmiştir. Güneşin batışıyla etrafın zifiri karanlığa bürünmesi çiçe kelimesinden yararlanılarak ifade edilmiş ve bu kelimede ‘iyice, oldukça’ anlamı söz konusudur: tutam: tutam (5265)
Güney yönünü ifade etmede kullanılmış olan ir kelimesi beyitte ‘dünyanın her tarafı’ şeklinde anlam kazanmıştır. Yalnız metin bağlamında ‘güney yönü’ olduğu anlaşılan kelimenin kavram alanında olumlu ifade yer almaktadır: ir: yerin güney yanık güneşli yanı (4967). Ayrıca mesafe kavramını kapsayan bir kelime bulunmaktadır: örlem: mesafe (3706).
simiş: çekirdek (4660) 3
Sağlık adlarında tek kullanımlıklar
binen binici (3386); okıgçı: davetçi (1473); ölgüçi: fani (1145); sançguçı: vuran (2316); satgaguçı: iftira eden (6441); tepsegüçi: çekemeyen haset eden kıskanan (4255); tökgüçi: dökücü, döken (6440); tınmaguçı: durmayan, dinlenmeyen (4785); tusuglı: kabiliyetli yetenekli (1622); tiggüçi: değici, değen (6379), yazım: şaşma, yanılma, yoldan çıkma (2497).Aynı şekilde yapım eki aldığı hâlde asıl kökten çok başka anlamlara gelmeyenler de tasnife alınmamıştır: yüzsüzlük: yüzsüzlük yüzsüzlüküm (816); yıparsıg: misk gibi (6530); uwutsuzluk: hayâsızlık (1662); yaklık: yakınlık (3335); yayıglık: döneklik (715); körksüzlük: çirkinlik, kabalık (816); teŋsizlik: denk olmama, uygunsuz olma (2582); yirinçig: tiksinti verici, iğrenç (687). Bu örnekler yanı sıra bir de ismin pekiştirilmiş şekli de tasnif dışında tutulmuştur: kıp kızıl: kıpkızıl (2385);top tolu: dopdolu (3086); tip tirig: dipdiri (5689). Dizinde bir yerde geçen ve dört halife anlamı verilen törtegü beyit içerinde bu anlamı taşımadığı ve diğer metinler de olduğu gibi dördü birlikte anlamı verdiği için tasnife dâhil edilmemiştir: törtegü: dört halife (4502). 2 Böylece KB’de bir kere geçmesine rağmen diğer metinlerde ek almış hâli bulunan veya KB’de ek almış hâlinde bulunup da diğer metinlerde eksiz ama anlam dünyası çok değişmeyen kelimeler çalışma dışında tutularak daha öz ve müstakil bir çalışma yapılmaya çalışılmıştır. 3 Sadece KB’de yer alan bu kelimenin kavram alanı “kabuklu yemiş” olarak tespit edilip sımış şeklinde okunması tavsiye edilmektedir (Güner, 2011:470). 395 Arş. Gör. Melike UÇAR/Kutadgu Bilig’de Tek Kullanımlı Kelimelerin Kavram Alanı Karahanlı döneminin diğer metinlerinde ig, iglik “hasta” kelimeleri kullanılmaktadır. “Sağlık” anlamında sadece KB’de kullanılan igsizlik kelimesi -sIz olumsuzluk ekiyle anlam farklılığını oluşturduğu için tasnife dâhil edilmektedir: igsizlik: sıhhat vücut sağlığı (4642), sızıg: sızı, ağrı (2579).
KB’de astronomi ile ilgili çokça kelimeye rastlanmaktadır. Dünyanın ve ayın devamlı hareket içinde bulunduğunu, güneşin merkezde yer aldığını ifade eden Yusuf Has Hacip’in bu görüşü uzay ve onun yapısıyla ilgili felsefi düşüncelerinin özünü oluşturmaktadır (Sadıkov, 2010: 38): arzu tilek: utarid, merkür (136), könek: kova burcu (141), kuçık: yengeç burcu (seretan) (139), kürüd: merih yıldızı (133), sekentir: Zühal yıldızı (131), sertan: seretan yengeç burcu (744), sevit: zühre yıldızı (135), oḍ: boğa burcu (139), ülgü: terazi burcu (140), yalçık: ay (137), yitiken: yedi kardeşler büyük ayı burcu (6220)
KB’de geçen meslek isimlerine bakıldığında genel olarak kelimeye -çI yapım ekinin eklenmesiyle oluştuğu görülmektedir. Yapım eklerinin ismin anlamında ve kavram alanında yapmış olduğu değişiklik sebebiyle tasnife dâhil edilen bu kelimeler, kök hâlinde diğer metinlerde yar almaktadır. Fakat yapım ekinin eklenmesiyle doğrudan meslek ismi olan bu kelimeler Karahanlı sahasında sadece KB’de yer aldığı tespit edilmektedir: afsunçı: büyücü, sihirbaz afsunçılar (4361), bedizçi: ressam (4458), sırçı: boyacı (4458), eḍertçi: ileri giden akıncı, kovalayan (2395), kapıgçı: kapıcı (3768), kırmaçı: derici (4458), kişçi: avcı (2558), kütçi: çoban (1412), konuk: dolandırıcı (1737), meliklik: hükümdarlık (B68), sekerçi: haydut (5577), tamgaçı: damgacı, mühürdar (4046), tılmaç: tercüman (162), tonçı: elbiseci (2494), tozı: kasap, hayvan kesicisi (5368), tugçı: tuğçu (2557), yılkıcı: hayvan besleyicisi (5590), yorguçı: tabir eden yoran (4368), yuldızçı: müneccim (4376)
Karahanlı döneminde Türklerin nasıl bir medeniyet oluşturduklarının anlaşılması ve Türk kültürünü yansıtması açısından önemli bilgiler veren ve kendi içerisinde de tasnif ettiğimiz alet ve eşya adları, KB’de oldukça zengin bir söz varlığı sunmaktadır: 10.1.Sağlıkla İlgili Alet-Eşya Adları: ekçek: damar açma kabı, kanı biriktirmek için kullanılan kap (1058) 10.2.Müzikle İlgili Alet Adları: köwrüg: davul (1036) 10.3.Savaş, Askerlik ve Binicilikle İlgili Alet-Eşya Adları: bögde: hançer (810), çigen: yular (6110), üzengü: üzengi (6110), çog: zincir bağ (5549), kuyak: zırh kabuk (1036). 10.4.Terzilikle İlgili Alet-Eşya Adları: çöge: elbise üstüne giyilen geniş ve kolsuz üstlük, aba (5974), karmak: çengel (6116). 10.5.
10.6.Nesne Adları: kayan: kayalar (2281), seçim: saçma tanesi (2787), say: çakıl (212). 11. Cinsiyet Ayırıcı Adlarda Tek Kullanımlıklar Cinsiyet kavramını taşıyan 3 kelime tespit edilmektedir. Tespit edilen 3 kelimenin kavram dünyasına bakıldığında metin bağlamında kadını olumsuzlamanın söz konusu olduğu görülmektedir. Yılmaz Anıl’ın yapmış olduğu “Kutadgu Bilig’de Kadın” adlı çalışmada Kutadgu Bilig’de, olanın değil olması gerekenin tarif edildiğinin bundan dolayı İslâmiyet’e yeni giren bir topluma değerlerin telkin edildiğini, kadına da İslamlaşmış bir Arap kültürü penceresinden bakıldığı ifade edilmektedir. Kutadgu Bilig’de kadın hakkında ifade edilenlerin İslamiyetten önceki ve sonraki tarihî kaynaklarda zikredilen Türk kadınıyla ilgili tespitlerle çelişki teşkil ettiğinin (Anıl, 2004: 91-99) tespitinin yapıldığı çalışma eserdeki kadın olgusunu sosyolojik açıdan değerlendirilmektedir. Kelimelerin kavram dünyasına inmeye çalıştığımız bu incelemede kadınların olumsuz kavramlarla anıldığını söylemek mümkündür: evçi: kadın (4496), işi: kadın (5080), tulsak: dul kadın (3238).
KB’de 395 hayvan adı bulunmaktadır. Bunlar arasında 271 tanesinin kimisi ses değişiklikleriyle (adgır>aygır; adıg>ayı; tonguz>domuz…), kimisi de hiçbir değişikliğe uğramadan (balık, öküz, vs.) Türkiye Türkçesine ulaşmıştır. Eserde, 79 farklı hayvan adı mevcuttur (Bozkaplan, 2007:1118). Sosyal hayatın içinde yer alan KB, hayvan adlarındaki zenginlik ile de oldukça dikkat çekmektedir. Çalışmamızda Karahanlı sahası ele alındığı için Bozkaplan’ın vermiş olduğu sadece rakamsal veriyi zikretmeyi uygun gördük: ımga: dağ keçisi (5373), kaysarı: kayserle ilgili bir kuş çeşidi (94), kıl: kıl
396 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu kuyruk kuşu (72), kökiş: kökiş (bir kuş türü) (74), köpek: köpek (6601), külmiz: karaca (79), sükiç: kuş (5677), totlıç: bir kuş adı (5377), yügdik: bir kuş cinsi (5377), yond: at (5370). 13. Hareket Adlarında Tek Kullanımlıklar tewşig kelimesine dizinde “çarpışma” anlamı verilmektedir. Yalnız beytin anlam dünyasına girildiğinde kelimenin “çalışıp çaba sarf etme” anlamında kullanıldığı görülür. tewşig kelimesinde hareket söz konusudur: baġdaş: bağdaş (4114), tawıg: alış veriş (2803), tewşig: çarpışma (4327).
KB’de insanların duygu ve düşüncelerini yansıtmak için kullanılan 4 kelime tespit edilmiştir. Ayrıca zaman kavramını içinde barındırıp dünyanın faniliğini anlatan, geçicilik duygusunu yansıtan
yüz ekşitmek (2807), kurugsak: gönül (375), keçimlig: geçici (3782), yiş: gayret (2959) 15. Davranış biçimlerini anlatan tek kullanımlıklar bolumsuz: layık olmayan (1715), çergüçi: kurtarıcı (373), küçek: zorba (3108), yaŋsaguçı: kıskanan, kıskanç (5799), köksegüçi: göğe yükselmek isteyen (4830), kowdaş: obur (4599), silkim: sünepe (4599), içgüçi: ayyaş (2106), teşi: obur (4132), munka: serkeş (1313), kuyug: titiz (2900), teltük: günahkâr (5276), arbuz: karpuz, ahmak(1900) 4 . 16. Doğrudan zarf görevindeki tek kullanımlıklar adaḳşu: birlikte, beraber, yan yana (2936), aŋa: değersizce, kıymetsizce, şaşkın şaşkın (4008), bat: derhal, çabuk (2381), bütrürek: tamamen, iyice (507), çok: çok (3031), çıçan: yeter, yetişir, kafi yer derece
(6483),
ogrın: gizlice
(2192), tekin:
boşuna (3960),
çiçe: yeter,
kafi(5018),ikile:tekrar,yeniden(5674),yitim:tamam(4585), tük: çok, fazla, en ziyade (1537 17. Durum anlatan ifadelerde tek kullanımlıklar: kowdak: cılız (4672), ügük: dolu, yıgılı (6198), yılmık: ince (2915), yişin: çökük, çökmüş (4675) 18. Zaman İfadesinde Tek Kullanımlıklar: söki: eski (738) 19. Sosyal Yaşam ve Toplum Düzeni ile İlgili Tek Kullanımlıklar: boşgut: talimat, ders, nasihat (2913), ögretig: terbiye (883), öŋdi: kanun, adet (3077) 20. Dil olarak tek kullanımlıklar: tejikçe: farsça (B73); 21.Millet adlarında tek kullanımlıklar: çini: çinli (B28); çinlıg: çinli çinlıglar (A16) 22. Ünlem görevinde tek kullanımlıklar Kelime türlerinden biri olan ünlemler yazılı ve sözlü anlatımda bazı özel işlevlere sahiptir. Duyguları ifade etmede önemli bir yeri olan ünlemlerin, seslenme, hitap, onaylama, ret, sorma, gösterme gibi işlevleri bulunur (Akalın, 2011: 588, 590). KB’de yer alan hay ünlemi seslenme ifadesi kapsamında kullanılmıştır: hay: hey (6070)
Karahanlı döneminde sadece Kutadgu Bilig’de yer alıp ve Kutadgu Bilig’de de sadece bir kere kullanılmış olan kelimeler tespit edilmiştir. Tek kullanımlı kelimelerin kavram dünyaları metin bağlamında incelenerek sınıflandırılmıştır. Bunun sonucunda 119 kelime 22 ayrı başlıkta sınıflandırılarak KB’nin kavram dünyasına eğinilmiş ve bundan sonra gerek köken bilgisi çalışmalarına gerekse hapax terimi bağlamında çalışacaklara katkı sağlanması amaç edinilmiştir. Yapılan incelemeye ilişkin veriler aşağıda Tablo 1’de yer almaktadır.
rahat, huzur; oyug: gölge, hayal; ozun: iftira; tayanç: dayanak, teselli; tezginç: hayat; teḍük: temiz, saf
4 Kutadgu Bilig’de geçen bitki adları hakkında Öztürk tarafından yapılan incelemede arbuz kelimesinin tabiattan insana bir deyim aktarması içinde "ahmak" karşılığında kullanıldığı tespit edilmiştir (2005: 201). 397 Arş. Gör. Melike UÇAR/Kutadgu Bilig’de Tek Kullanımlı Kelimelerin Kavram Alanı yiyecek adlarında simiş: çekirdek 1 sağlık adlarında igsizlik: sıhhat vücud sağlığı 1 Astronomi arzu tilek: utarid, merkür; könek: kova burcu; kuçık: yengeç burcu (seretan); kürüd: merih yıldızı; sekentir: zühal yıldızı; sertan: seretan yengeç burcu; sevit: zühre yıldızı; oḍ: boğa burcu; ülgü: terazi burcu; yalçık: ay; yitiken: yedi kardeşler büyük ayı burcu
boyacı; eḍertçi: ileri giden akıncı, kovalayan; kapıgçı: kapıcı; kırmaçı: derici; kişçi: avcı; kütçi: çoban; konuk: dolandırıcı; meliklik: hükümdarlık; sekerçi: haydut; tamgaçı: damgacı, mühürdar; tılmaç: tercüman; tonçı: elbiseci; tozı: kasap, hayvan kesicisi; tugçı: tuğçu; yılkıcı: hayvan besleyicisi;
kabuk; çöge: elbise üstüne giyilen geniş ve kolsuz üstlük; karmak: çengel; tütsüg: tütsü; kayan: kayalar; seçim: saçma tanesi; say: çakıl; 13 cinsiyet ayırıcı adlar evçi: kadın; işi: kadın; tulsak: dul kadın 3 hayvan adları ımga: dağ keçisi; kaysarı: kayserle ilgili bir kuş çeşidi; kıl: kıl kuyruk kuşu; kökiş: kökiş (bir kuş türü); köpek: köpek; külmiz: karaca; sükiç: kuş; totlıç: bir kuş adı; yügdik: bir kuş cinsi; yond: at 10 hareket adlarında baġdaş: bağdaş; tawıg: alış veriş; tewşig: çarpışma 3 soyut adlarda çıg: memnuniyetsizlik, yüz ekşitmek; kurugsak: gönül; keçimlig: geçici; yiş: gayret 4 davranış biçimlerini bolumsuz: layık olmayan; çergüçi: kurtarıcı; küçek: zorba; arbuz: karpuz, ahmak; yaŋsaguçı: kıskanan, kıskanç; köksegüçi: göğe yükselmek isteyen; kowdaş: obur; silkim: sünepe; içgüçi: ayyaş; teşi: obur; munka: serkeş; kuyug: titiz; teltük: günahkâr
kıymetsizce, şaşkın şaşkın; bat: derhal, çabuk; bütrürek: tamamen, iyice; çok: çok; çıçan: yeter, yetişir, kafi yer derece;
yeniden; yitim: tamam; tük: çok, fazla, en ziyade 12 durum anlatan ifadelerde kowdak: cılız; ügük: dolu, yığılı; yılmık: ince; yişin: çökük, çökmüş
4 zaman ifadesinde söki: eski 1 sosyal yaşam ve toplum düzeni boşgut: talimat, ders, nasihat; ögretig: terbiye; öŋdi: kanun, adet 3 Dil tejikçe: farsça 1 Millet çini: çinli (b28); çinlıg: çinli çinlıglar (a16); 2 Ünlem hay: hey 1 KAYNAKÇA Akalın, Şükrü Haluk (2011). “Türkiye Türkçesinde Ünlem (Teri, Tasnif, Ünlem Olan Kelimeler,Söz Dizimi)”, Türk Gramerinin Sorunları, TDK Yay., Ankara, s. 588-603. Anıl, A.Yılmaz (2004). “Kutadgu Bilig’de Kadın”, Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, S: 32, s. 91-99. Arat, Reşit Rahmeti (2008). Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip, İstanbul:Kabalcı Yay. Bozkaplan, Şerif Ali (2007). “Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies,Volume 2/4, Fall, 1110-1118 p. Busmann, H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Lingusitic, Translated and Edited by Gregory Trauth and Kertsin Kazzazı, London and New York: Routledge. Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen Century Turkish, Oxford University Press, Oxford. Güner, Galip (2011). “Kutadgu Bilig’de Geçen ‘Simiş’ Kelimesi Üzerine Bazı Düşünceler”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic S. 6/2, 467-472 p. 398 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Karagöz, İlknur (2011). “Kutadgu Bilig’in Söz Varlığındaki (Bazı) Hapax Legomenon (Tek Kullanımlık)lar”, Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacip ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara:TDK Yay., 267-273 p. Küçük, Salim (2010a). “Türkiye Türkçesinde Renk Adları ve Özellikleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Volume 3 / 10, Winter, 420-427 p. Küçük, Salim (2010b). “Tarihi Türk Lehçelerinde Renk Adlandırmaları”, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1 Winter, 556-577 p.
Öztürk, Faruk (2005). “Kutadgu Bilig’de Bitki Adları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofTurkish World Studies, C. VI, S. 1, İzmir, 201-208 p. Sadıkov, Kasımcan (2010). “Kutadgu Bilig’de Gök Bilimiyle İlgili Tespitler”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 42, ERZURUM, 33-39 p. Trask, R. L. (2000). The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Edinburg University Press, Edinburg. Uçar, Erdem (2012). “Eski Türkçede Hapaxlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C.9, S.1, 73-100 p.
|