Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Açar Sözler
- ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ ӘДІСТЕМЕСІНДЕГІ ЖАТТЫҒУЛАР ЖҮЙЕСІ
- Тірек Сөздер
XX ASYRYŇ 20-40-NJY ÝYLLARYNDA TÜRKMEN METBUGATYNYŇ DIL WE GRAMMIT AÝRATYNLYGY R. A. GURBANNAZAROW
wajyplygyny ýitirenok. Häzirki zaman türkmen edebi diliniň kämilleşip, şu derejä ýetmegi taryhyň dürli pursatlarynda hem türkmen halkynyň dil meselesine juda jogapkärçilikli çemeleşmeginiň netijesidir. Türkmen edebi diliniň grammatik taýdan kämilleşip, häzirki görnüşine ýetmegi birnäçe basgançagy başdan geçirildi. Alymlar türki halklaryň taryhynda dürli elipbiýleriň peýdalanyllandygyny belläp geçýärler. Wagtyň geçmegi bilen olar ulanylyşdan galypdyr. Biz muny XX asyryň 20-40-njy ýyllarynyň metbugat sahypalarynda hem görüp bilýäris. Türki halklaryň köpüsi, şol sanda türkmen halky hem uzak ýyllaryň dowamynda arap elipbiýsinden peýdalanyp gelipdirler. Arap elipbiýi XX asyryň 20-nji ýyllarynyň ahyryna çenli ulanylypdyr. Geçen asyryň 20-nji ýyllarynda türkmen metbugatynyň sahypalarynda ilki arap elipbiýinde, soňra latyn hem rus elipbiýinde ýazylypdyr. Elipbiýniň çalşyrylmagy bilen, diňe bir täze elipbiý düzmek bilen çäklenmän, eýsem olaryň her haýsyna laýyklykda grammatik düzgünleri işlenip düzülipdir. Ýokarda aýdylanlara esaslanyp, türkmen edebi diliniň gurluşynyň kadalaşdyrylyşyny: Arap elipbiýiniň esasynda edebi diliň grammatikasynyň kadalaşdyrylyşy; Latyn elipbiýi esasynda edebi diliň grammatikasynyň kadalaşdyrylyşy; Rus elipbiýiniň esasynda edebi diliň kadalaşdyrylyşy; diýen ýaly üç döwüre bölmek bolýar. Biz ylmy işimizde XX asyryň 20-40-njy ýyllarynyň metbugat sahypalarynda türkmen diliniň ulanylyşy barada durup geçmegi makul bildik. Derňewiň esasynda şol döwürde çap edilen “Türkmenistan”(“Şuralar Türkmenistany”, “Sowet Türkmenistany”), “Täze oba” gazetlerinden, “Mugallyma kömek” žurnalyndan peýdalandyk. Açar Sözler: Türki diller, arap grafikasy, latyn elipbiýi, kiril ýazuwy, habar beriş serişdeleri, grammatik we orfografik kadalar, türkmen edebi diliniň kadalary, ýazuw, dil bilimi. Language and Grammatical Features of the Turkmen Press in 20-40 Years of the XX-Th Century Abstract: Questions of studying of language and the linguistics, one of the basic problems of a science, never loses the urgency. Degree of a level of scrutiny of Turkmen language grows out today of solicitous attitude of the Turkmen people to the language. Turkmen language has passed some stages in the development and grammar perfection. It is known that during various historical times Turkic languages used various systems of writing. It shows also the review of the Turkmen mass media published in 20-40 years of the XX-th century. As well as the majority of Turkic languages, in the XX-th century beginning Turkmen language used the Arabian system of writing. The Arabian alphabet functioned till the end of 20-s' years of the XX-th century. Turkmen newspapers and magazines were published, using at first Arabian, then the Latin drawing and Cyrillics. With replacement of system of writing, were developed both corresponding grammatical and spelling rules. According to aforesaid, development of grammar of Turkmen language can be divided into three stages: 1. Working out of grammatical (spelling) norms of literary Turkmen language on the basis of the Arabian drawing. This period covers the period till the end of 20-s' years. Features of this period it is reflected and in a press. As an example, it is possible to result language of the newspaper "Turkmenistan". In general, language of this newspaper is reflexion of a language situation in a Turkmen society. In it Turkmen words were used alternately with the Azerbaijan, Tatar, Persian, Turkish, Arabian words. For 1923-1924 the Turkmen reader understood newspaper releases hardly. In the editorial of number of the newspaper for May, 23rd, 1923 it is noticed that though the newspaper is called "Turkmenistan", its language is far from ideal Turkmen language and speaks the reasons of this phenomenon. 2. Working out of grammatical (spelling) norms of literary Turkmen language on the basis of a Latin. This period proceeded prior to the beginning of 40-s' years. 3. Working out of grammatical (spelling) norms of literary Turkmen language on the basis of Cyrillics. This period proceeded from the beginning of 40-s' till first half 90-s'. In the work we want to shine in detail features of use of Turkmen language on press pages. As object of research we have chosen samples of newspapers “Türkmenistan” (“Typkмeниcтaн”) (“Şuralar
544 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Türkmenistany”, “Sowet Türkmenistany”), “Täze oba”, “Mugallymlara kömek” (“For the aid to the teacher”). Keywords: Turkic languages, writing, mass media, grammatical and spelling rules, the Arabian drawing, a language situation, norms of literary Turkmen language, a Latin, Cyrillic. Geçen asyryň 20-nji ýyllarynda türkmen dil bilimi öz ösüş taryhynda özboluşly döwri başdan geçirmek bilen, öz kämilliginiň ilkinji basgançaklaryna galyp başlady. Şu döwürde türkmen dilini öwrenmek bilen dürli ylmy gollanmalar taýýarlanyp başlapdyr. Dogry, oktýabr rewolýusiýasyndan öň hem türkmen dilini öwrenmek bilen baglanyşykly käbir işleriň edilendigini hem hakykatyň hatyrasyna belläp geçmeli. Muňa mysal edip 1899-njy ýylda Aşgabatda P.Şimkewiç tarapyndan çap edilen “Zakaspi oblastynyň türkmenleriniň gepleýşi bilen tanyşmak üçin praktiki gollanma”, 1913-nji ýylda A.I.Belyayew tarapyndan çap edilen “Rusça-türkmençe sözlük”, “Türkmen diliniň gramatikasy” 1904-nji ýylda S.Agabekow tarapyndan çap edilen “Türkmen okuw gepleşiginiň okuw kitaby” ýaly işlerini agzap geçmek bolar (Annagurdow: 1957). XX asyryň 20-nji ýyllarynda Türkmen bilim heýaty” iş toparynyň döredilmegi bilen türkmen yazuwyny janly gepleşige ýakynlaşdyrmagy diliň içki ses kanunalaýyklygyny nazarda tutmak arkaly özgertmek işine girişýär. Bu iş topary ulanylyp gelýän arap elipbiýsini türkmen diline laýyklaşdyrmak işine girişip, elipbiýniň kämil nusgasyny taýýarlaýar. Şeýlelikde, arap elipbiýini kämilleşdirmek işinde belli bir derejede üstünlik gazanylypdyr. Ýöne muňa garamazdan çekimli sesleri aňlatmakda kynçylyklar ýüze çykypdyr. Öňki ulanylan arap elipbiýinde käbir çekimsizleri aňladýan harplaryň gelýän orunlary bilen baglanyşykly aňladylan bolsa, kämilleşdirilen elipbiýde 7 sany aýratyn harplaryň üsti bilen 13 sany çekimli ses aňladylypdyr hem-de olaryň inçe we ýogyn görnüşleri (a-ä; o-ö; u-ü; y-i; e) tapawutlandyrylypdyr. Şol sesleriň hersine aýratyn harp belgi alynça, biçak köp belginiň boljakdygy nazara alynyp, olaryň inçe we ýogyn görnüşleriniň ikisi üçinem bir harp alynypdyr. Umuman, bu elipbiý çekimli sesler bilen bagly käbir ýetmezçilikleriň bardygyna garamazdan örän ähmiýetli bolupdyr, sebäbi ol türkmen dilinde belli bir derejede düzgüne salnan hem-de resmi taýdan güýje girizilen elipbiý bolupdyr. Oňa öz döwründe ýokary baha berilipdir. Durmuşa geçirilen işleriň netijesinde türkmen metbugatynyň dili azda-kände kadalaşypdyr. 1920-nji ýylyň 29-njy iýulynda çykyp başlan, türkmen metbugatynyň kerwenbaşysy bolan “Türkmenistan” gazetiniň ilkinji sany hem şu elipbiýde çykypdyr. Ýöne onda durnukly orfografik kadalary bolmandygyny aýtmalydyrys. Muňa mysal edip gazetiň 1921-nji ýylyň 15-nji ýanwarynda çykan sanynda şu setirleri görkezmek bolar: “Gazetimizi okaýan arkadaşlar dykgatyna! Edara tarapyndan bolmaýan birnäçe sebälere görä, iki aý mundan öň çykmasy galan “Türkmenistan” gazeti bu günden ygtybaran çykmaga ýüz goýdy. Gazetimize ýardam edýän türkmen arkadaşlarymyzyň az bolmagyna görä şu wagt “Türkmenistan” hepdede iki ýola çykarylyp, yzda galan türkmen jalagat (garaňkylyk) dünýäsinden ylmy-magaryf dünýäsine çagyrmaga we şuralar baýdagy astynda, türkmen daýhanlaryny, fukaralaryny baýlaryň zulumymdan halas edip, ýaňy dünýä kuýaşyna çykmaklaryna kömek we ýolbaşçylyk etjekdir”(“Türkmenistan” gazeti:15.01.1921). Ýokarda mysal alnan setirlere ser salanymyzda onda goýberilen dürli säwlikler, ses artdyrmalaryna, başga dillerden geçen sözlere duş gelmek bolýar. Makalanyň ilki girişinde getirilen “Türkmenistan gazetesi” söz düzüminde häzirki gün bilen deňeşdirilende gaty uly tapawudyň bardygyny görmek bolýar. Bu ýerde ulanylan “-si” olluk ýöňkeme goşulmasy artdyrylyp ýazylypdyr. Olluk ýöňkeme goşulmasy diňe bir –y,-i goşulmasy bilen dälde, eýsem, -sy, -si goşulmasy bilen hem aňladylýan halatlaryna duş gelmek bolýar. Dilde belli bir kada kämil özleşdirilmedik döwründe 20-nji ýyllaryň metbugat sahypalarynda şeýle artdyrmalar juda köp duş gelýär. XX asyryň 20-nji ýyllarynyň başynda “Türkmenistan” gazetinde, “Türkmen ili” žurnalynda we beýleki köp sanly neşirlerde şeýle mysallaryň barmak basyp sanardygyny belläp geçmek gerek, bu barada bir makalanyň çäginde doly gürrüň etmek mümkin däl. 1927-nji 13-nji fewralynda SSSR MIK-niň lll çagyrylyş 3-nji sessiýasyna gelen türki halklaryň wekilleri bilen ýörite maslahat geçirilip, täze türki elipbiýniň bütinsoýuz komitetini döretmek makul bilindi, onuň guramaçylyk komissiýasy döredildi. Türkmenistan MIK-niň başlygy Nedirbaý Aýtakow hem şol düzüminiň agzalygyna, soňra Täze türki elipbiýiň bütinsoýuz merkezi komitetiniň başlygynyň orunbarlygyna bellenilýär. Şol maslahatda latyn elipbiýine geçmek baradaky meselä seredilýär. Şeýlelikde, türki dilli halklaryň latyn elipbiýi esasynda düzülen 33 harpdan ybarat elipbiýi tassyklanýar. 545 R. A. GURBANNAZAROW/XX. Asrın 20-40’ıncı Yıllarında Türkmen Metbugatının Dil ve… “Şuralar Türkmenistany” gazetiniň 1927-nji ýylyň 5-nji dekabrynda çykan sanynda kabul edilen latyn elipbiýi barada ýörite sapaklar berlip, onda aýry-aýry harplaryň ýazylyş düzgüni düşündirilipdir, şonuň ýaly-da täze elipbiý bilen bagly dürli gollanmalar neşir edilipdir (“Şuralar Türkmenistany” gazeti:5.12.1927). Geçen asyryň 30-njy ýyllarynyň başynda latyn elipbiýine geçilmegi bilen baglylykda “Türkmenistan” gazetinde dil meseleleri bilen baglylykda makalalar yzygiderli berlip başlanýar. Meselem, “Türkmenistan” gazetiniň 1927-nji ýylyň 23-nji oktýabrynda çykan sanynda S. Gapurowyň “Ýazuw düzgünlerine üns bermeli”, 1928-nji ýylyň 18-nji martynda neşir M.Geldiýew bilen K. Böriýewiň “Latyn harpy esasynda düzülen türkmen elipbasy”, 1930-njy ýylyň 14-nji aprelinde çykan sanynda S. Gapurowyň “Imla dogrusynda”, 25-nji aprelindäki sanynda K. Böriýewiň “Türkmen ylmy konferensiýasyna degişli”, 19-njy maýynda M.Geldiýewiň “Türkmen dilinde uzyn çekimli ses hem onuň roly” we ş.m. birnäçe ylmy makalalar çap edilipdir. Şol döwürde gazet sahypalarynda çekimli ses kadalarynyň berjaý edilişi dürli görnüşde duş gelýär. Mysal üçin, “Täze oba” žurnalynyň ady ýazylanda “Täze ooba” ýaly görnüşde ýazylypdyr. Bu barada ýygnaklarda dürli pikirler orta atylypdyr. Alymlaryň birnäçesi uzyn çekimlileriň goşa harp bilen ýazylmagyna garşy çykypdyrlar. Ýöne ol alymlaryň pikirleri goldanylmandyr. Bu ýagdaý gazet sahypalarynda köp sanly kynçylyklary döredipdir. Gazet sahypalarynda käbir sözler “bärräk”, “uzyrrak”, “gyzyrrak” ýaly görnüşde ýazylypdyr. Şunuň ýaly sözlerde goýberilen ýalňyşlyklar soňlugy bilen kada salynypdyr. Wagtyň geçmegi bilen bu ýagdaý düzedilip başlapdyr. Türkmen dilinde r sesi bilen başlanýan sözüň ýoklugy göz öňünde tutulyp, başga dillerden geçen sözlerde söz başyndaky “r” sesinden öň bir çekimliniň artdyrylmaly däldigi, soňy çekimlä gutarýan sözlere “r” bilen başlanýan goşulma goşulanda, sözüň soňundaky çekimliniň düşürilmeli däldigi kada salynypdyr. Meselem, “bärräk” sözi “bäriräk”, “uzurrak”sözi “uzynrak”, “gyzyrrak” sözi “gyzylrak” görnüşinde ýazylyp ugrapdyr. Şu mesele bilen bagly “Täze oba” gazetinde hem käbir mysallary getirmek ýerlikli bolsa gerek. Gazetiň 1931-nji ýylyň 9-njy aprelinde çykan sanyndan alnan mysallar. “Bütin jer jyriniň proletarlarъ birleşiň”(“Ähli ýurtlaryň proletarlary birleşiň!”). Öňki ystinligi ypçin edip, täze üstünlikler gäazanmalъ. Sözlem gurluş taýdan hem ýalnyş. Bu sözlem “Öňki üstünlikleri berkidip, täze üstünlikleri gazanalyň” görnüşinde ýazylmaly. Suwarlan pagta mejdanlarъmъzъ tapdan съgarman syrip ekmeklikde bolşewiklerce işlemegimiz gerek-dir(“Täze oba” gazeti: 9.04.1931). Ýokarda agzalyp geçilen kemçiliklere garamazdan, XX asyryň 20-40-njy ýyllary türkmen diliniň amaly meseleleriniň meýilnamalaýyn işlenip başlanan döwri boldy. Şol ýyllarda ilatyň ählumumy sowatlylyga geçirilişini dowam etdirmek gün tertibinde duran möhüm meseleleriň biri bolupdyr. Ýöriteleşdirilen türkmen mekdeplerini açmak, olary okuw kitaplary, gollamalar bilen üpjün etmek, şeýle- de gündelik we döwürleýin metbugaty ýola goýmak ýaly meseleleri ilkinji nobatda çözülmegini talap edýän gaýragoýulmasyz mesele hökmünde örboýuna galypdyr. Bu bolsa 20-40-njy ýyllar aralygynda ulanylan arap, latyn, krillissa ýazuwyndaky elipbiýleriň türkmen diline laýyklaşdyrylyp, şonuň esasynda dilimiziň dürs ýazuw kadasynyn düzmegi, ylmy adalgalary işlemegi, edebi diliň grammatik kadalaryny kämilleşdirmegi talap edipdir. Şol döwürde türkmen dilini, edebiýatyny ylmy taýdan öwrenýän döwlet edaralary bolan Türkmen bilim heýýaty, Türkmen bilim soweti, Türkmen medeniýet instituty tarapyndan uly işler alnyp barylypdyr. Bu döwlet edaralary öz öňlerinde goýlan wezipelere belli bir derejede hötde gelmek bilen, türkmen edebi dilimiziň häzirki kämil derejesine ýetmekde öz mynasyp goşantlaryny goşupdyrlar. EDEBIÝAT 1. Mämmetdurdy Annagurdow. Türkmenistanda kommunistik metbugatyň taryhyndan. Aşgabat 1957. 2. Mämmetdurdy Annagurdow. Sowet Türkmenistanyň metbugat taryhyndan oçerkler. Aşgabat 1962. 3. Meredow A. Ahally S. Türkmen klassyky edebiýatynyň sözlügi Aşgabat 1988. 4. “Türkmenistan” gazeti. 1923-nji ýylyň 15-nji marty. 5. “Täze oba” gazeti 1931-nji ýylyň 9-njy apreli. 6. “Mugallyma kömek” žurnaly. Aşgabat 1936. N1.
546 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ ӘДІСТЕМЕСІНДЕГІ ЖАТТЫҒУЛАР ЖҮЙЕСІ Проф. Р. Ә. ШАХАНОВА
Түйіндеме: Қазіргі уақытта қазақ тілін білу, оқыту үрдісінде жаттығулар жүйесіне ерекше назар аударылады. Жаттығулар әрбір тілдің әдістемесінің маңызды бөлшегі болып саналады. Мақалада тілдік, сөйлеу жаттығулары мен қатысымдық әдіспен қатар қатысымдық жаттығулары қарастырылған. Сөйлеу әрекеттерін дамыту және оқу мазмұнын тез түсіну үшін жаттығуларды жүйелі, нақты түрде дайындау мен таңдау керек. Сонда сөйлеу әрекеттерінің (жазылым, оқылым, тыңдалым, айтылым) түрлерін тез меңгеруіне ықпал етіледі. Осындай жаттығулармен ұйымдастырылған жұмыс нәтижелері тиянақты болады.
the process of teaching and acquiring Kazakh language. The article is considered with linguistic and speech exercises. Their classification is given. Mostly attention is paid to the communicative method and communicative exercises. Various types of exercises are important, and their grammatical use which give opportunity to the quick acquisition of teaching materials in teaching all speech skills: reading, writing, speaking and listening in the formation of speaking skills. In this approach the efficiency of using necessary exercises is being developed.
Мемлекеттің иесі – жеке тұлғалар емес, мемлекеттің иесі қашанда халық. Ал халықтың мемлекеттік тілі – қазақ тілі (Ана Тілі Газеті №3, 2016: 21-27). Н.Назарбаевтың қазақ тіліне байланысты айтқан сөзіне назар аударсақ, онда: «Егер де біз Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болғанын үлкен алтын күмбез деп санасақ, сол алтын күмбездің басындағы айшығы мен жұлдызы біздің тәуелсіздігіміз деп санайтын болсақ, сол күмбездің нық тұруына қызмет ететін төрт негізгі діңгегі болуы керек: ол – елтаңбасы, ел ұраны, біздің туымыз және қазақ тілі. Қазақ тілін тіпті, өз тілімізді, ана тілімізді бірінші орынға қоюға болады» - деген (Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2015 жылғы 30 қараша). Сондықтан, қазір Қазақстанда қазақ тілін білу - көкейкесті мәселенің бірі. Ал оны қандай деңгейде үйрету және оқыту керектігі барша қауымды алаңдатады. Қазақ тілін керек деңгейде үйретудегі негізгі құрал жаттығу болып саналады. Ол ана тіліне де, шетел тіліне де, қандай тілді оқытуда да жаттығулар қолданылатыны – кімге болса да белгілі мәселе. Өйткені қай тілді оқытсақ та, ол мәселе сөзбен, сөйлеммен байланысты. Пікір білдіру, ойын басқаға жеткізу сөз, сөйлем арқылы жүзеге асады. Адам ойын, пікірін толық жеткізу үшін ойға қатысты сөздерді бір-бірімен байланыстырып, оларды дұрыс орналастырып, сөйлем құрауы керек. Бұл сөйлеу әрекетіне қатысты, сондықтан сөздердің байланысы сөйлемнің түрлері туралы теорияны білу жеткіліксіз, оны қолдана білу қажет, тілдік білімді тәжірибеде қолдану ғана тілді білу болып саналады. Бұл мақсатқа жету тек тіл туралы білім арқылы емес, сөйлеу әрекетіне бағытталған жаттығулар арқылы іске асады. Сондықтан ана тіліне, шетел тіліне, жалпы тілді оқытуда үнемі жаттығулар қолданылады. Рас, ана тілі мен басқа тілді оқытудағы жаттығулардың түрі де, мақсаты да басқа болатыны белгілі, бірақ ортақ белгілері де жоқ емес. Қай тілді оқытса да, дұрыс, әдемі сөйлеуге үйрету, сауатты жазуға үйрету мақсаты қойылады. Бұл жалпы тілдерді оқытудағы ортақ белгілер. Дұрыс сөйлеу, сауатты жазуға үйрету де, басқа тілде сөйлеуге үйрету де жаттығу арқылы жүзеге асады. Сондықтан тілді оқыту, тілге үйретуде жаттығулар негізгі құрал болып саналады. Жаттығу, жаттықтырусыз бұл мәселелерді іске асыру мүмкін емес. Демек, жаттығу мәселесіне ерекше мән беру қажет. Тілді оқыту, тілге үйретуде жаттығу ерекше қызмет атқарады. Ал сол жаттығулардың мазмұнына да оқытушы ерекше назар аудару керек. Жаттығулар мазмұнында
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті, Lindaros@mail.ru
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті, maral.rysbaeva@mail.ru 548 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu қазақтың тәуелсіздігін, мемлекеттік тілдің сұлулығын, тереңдігін және өзге де елдік құндылықтарды көрсететін мәтіндер пайдалану керек. Ол, әсіресе, басқа тілді үйретуде өте маңызды. Сондықтан шетел тілін оқыту әдістемесінде, орыс тілін, қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту әдістемесінде жаттығу түрлерін топтастыру, мазмұндау мәселелеріне ғалымдар үнемі назар аударып отырады. Және де бұл мәселелер жөнінде пікірлер үнемі өзгеріп, дамып, жетіліп отырғаны анық. Алғаш ғалымдар тілді білуді, тілдің теориясын білумен байланыстырып, теорияны меңгерту жолдарын іздеді. Көп уақытқа дейін бұл бағыт үстемдік алып келді. Ана тілін, шетел тілін оқытуда бұл бағыт негізгі орын алды да, қазақтарға орыс тілін, орыстарға қазақ тілін оқыту, көбіне, тілдік теорияны жаттатып, оны жаттығулар арқылы меңгертумен шұғылданды. Ғылымның дамуы, ғалымдардың ізденісі тілді оқытуға да, тілді үйретуге де тіл туралы білім берудің жеткіліксіз екенін дәлелдеді. Тәжірибеде қолданылмаған білімнен пайда жоқ екені әбден анықталды. Әйгілі Сенека білімді қолданудың қажеті жоқ десе, ол білімнің маған керегі жоқ дер едім деген сөзін ғалымдар бекер мысалға келтіріп жүрген жоқ. Өйткені ол сөзде шындық жатыр, пайдаға аспайтын білімнің қажеті жоқ екені рас. Психологтардың зерттеуінде де бұл білімнің есте сақталуына әсер ететін дәлелденген (Зимняя и др.) (Зимняя 2006). Тілді басқа ұлтқа оқытудағы жаттығуларды жүйеге келтіру мәселесі 1940 жылдардан басталады. Бұл шетел тілін оқыту, оқулықтар мен оқу құралдарын жазу үшін жаттығулар жүйесін анықтау қажеттілігінен туды. Осы бағыттағы алғашқы көлемді еңбек болып И.А.Грузинскаяның «Методика преподавания английского языка» деген еңбегі ғылымда танылып жүр (Грузинская 1947). И.А.Грузинская бұл еңбегінде сол кездегі мектептің 5-8 сыныптарына арналған ағылшын тілі оқулығындағы жаттығуларға талдау жасаған. Ол оқулықтарда берілген жаттығулар түрлерін анықтаған, ол жаттығулар тілдік білімнің салаларын қандай дәрежеде қамтығанын белгілеген, ол жаттығулардың тілді үйренуді қаншалықты камтамасыз ететінін анықтаған, жаттығулардың тілдік мәселелерге қалай бөлінгенін белгілеген. Сөйтіп мұнда ғалым жаттығу жүйесі мен түрлерін анықтау мәселесін көтерген. Міне, бұл мәселені анықтауда яғни жаттығулардың түрлерін анықтауда И.А.Грузинская тіл салаларына сүйенген. И.А. Грузинская алғаш рет жаттығулар жүйесі теориясына назар аударып, төрт топқа ажыратады: фонетика-орфографиялық;
ұзаққа созылды. Соңында ғалымдар тілді үйрену әуелі тілдік білім беру мен білімді тәжірибеде қолдану сатысынан тұрады деп тауып, тіл білімінде тіл және сөйлеу (речь) деп бөліну теориясына тірелді. Бұл теорияға сүйеніп И.В.Рахманов жаттығуды алғаш рет тілдік жаттығу және сөйлеу жаттығуы деп бөлді (Рахманов, 1956). Шетел тілін оқыту әдістемешілерінен М.А.Бахараева (ойды түгел жеткізу), И.Д.Салистра жаттығуларды топтастыру (первичные, предречевые, речевые) мәселесін шешу, зерттеу, анықтау ісімен шұғылданды (Салистра, 1966). И.Д.Салистра кейін өз пікірін өзгертіп, дайындық жаттығулары, сөйлеу жаттығулары деген пікірге тоқтады. Ал М.С.Ильин жаттығуларды сөйлеуге дейінгі жаттығулар,сөйлеу жаттығулары деп бөледі (Ильин,1975). И.В. Рахманов сөйлеу тілін дамытуға арналған жаттығулар жүйесін: тілдік материалдарды
Яғни, тілдік және сөйлеу, репродуктивтік және рецептивтік жаттығулар. Сөйтіп И.В. Рахманов тұңғыш рет жаттығуларды типологиялық тұрғыдан топтастырып көрсетеді (Рахманов, 1956). Н.М. Лариохина тілдік жаттығуларды сөйлеу жаттығуларынан ажырататын белгіні айырып береді: тілдік жаттығулар үшін – тілдік тұлға, ал сөйлеу жаттығулары үшін – мазмұн көрсеткіш болады,- деп есептеген (Лариохина, 1997). Б.А. Лапидус жаттығулар жүйесі екі түрден тұруы керек деп санайды: І түрі: тілдік материалдарды белсенді қолдануға мақсатты түрде бағытталған жаттығулар: таза дайындық жаттығулары, қарапайым аралас жаттығулар, аралас жаттығулар. ІІ түрі: жоғары деңгейге арналған тілдік практика жағдайындағы тілдік материалдарды белсенді қолдануға бағытталмаған, реттелмеген жаттығулар (Лапидус, 2001).
549 Prof. R. E. ŞAHANOVA-Doç. G. S. BEKKOJANOVA/Kazırgı Kazak Tili Edistemesindegi Jattığular Jüyesi Тілдік жаттығуларды сөйлеуге үйрету, сөйлеудің алғашқы дағдысын қалыптастыру ретінде түсінуді қазақтың ғалымдары Н.Оралбаева, К.Жақсылықовалардың авторлығымен шыққан «Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі» атты еңбектен анық көруге болады. Онда оқулықтардағы жаттығуларды екіге: тілдік жаттығулар және сөйлеу жаттығулары болып бөлінетінін айта келіп, тілдік жаттығулар туралы мынандай түсінік берілген: «Тілдік жаттығулардың міндеті тілдің грамматикалық материалын білім алушыға меңгерту. Тілдік жаттығулар әр тілдік тұлғаны таныстырады, оны қолданып үйренуге жаттықтырады. Тілдік жаттығулар тілдік тұлғаларды дұрыс ойланбай қолдану дәрежесіне жеткізуді көздейді» (Оралбаева, 1996). Авторлар тілдік жаттығуларда екі мақсат қойылатынын баса айтқан: тілдік нұсқаларды білдіру және оларды дұрыс қолдану дағдысын қалыптастыру. Анығырақ айтсақ, сөйлеу дағдысын қалыптастыру тілдік жаттығулардан басталғаны ашық көрсетілген. Олай болса, авторлар тілдік жаттығулар сөйлеуге үйретудің алғашқы сатысы деп санаған, ол жеке тұлғаларды жаттау емес. Тілдік жаттығулары іштей бір қалыпты емес, олардың өзі іштей бірнеше түрге бөлінеді: 1)
2)
ауыстыру жаттығулары, 3)
көшірме жаттығулары. Ғалым З. Күзекова өз оқулықтары мен оқу құралдарында да материалдарды аудиторияда тиімді қолдану керектігін айтады. Ғалымның еңбектерінде жаттығулар: оқытуға бағытталған жаттығулар жүйесі, сөйлеу
жұмыстары болмасын, алдымен білім алушының сұранысын қанағаттандыруға бағытталуы керектігі айтылады. Ғалым сөйлеу жаттығуларының негізгі бес түрін көрсетеді. Олар: 1)
2)
Фактілерді, хабарлауды оқытып үйрететін сөйлеу жаттығулары (әрекет себептері, әрекет сипаты); 3)
Фактілерді, дәлелдеуді үйрететін сөйлеу жаттығулары; 4)
Фактілерді хабарлап, өз қатынасын, көзқарасын білдіруді үйрететін сөйлеу жаттығулары; 5)
үйрететін сөйлеу жаттығулары (Күзекова, 2005). Тілдік жаттығулардың бәрі тілдік бірліктерді дұрыс қолдану дағдысын қалыптастырады, дұрыс сөйлеуге бағыттайды, еркін сөйлеуге дайындайды. Бұл айтылғандардан тілдік жаттығулар тілдік нұсқаларды таныстырудан әлдеқайда артық қызмет атқаратынын, дұрыс сөйлеудің алғашқы кезеңі екенін көреміз. Сондықтан тілдік жаттығулардың тілге үйрету қызметі оны дұрыс ұйымдастыруға байланысты екені анық шындық деп санаймыз. Тілдік жаттығулар дұрыс ұйымдастырылған жағдайда өте пайдалы екенін көптеген тәжірибе көрсетті. Оны қай тілді де үйретуде қолдануға толық болады. Осы жағдайлардың бәрі тілді үйретудің жаңа жолын іздеуге әкелді. Қазір тілді үйретуде оны қатысым құралына, қолданыстағы қызметіне бағыттау мәселесі қойылып, ол қазір негізгі бағыт, негізгі әдіс деп танылып отыр. Осы қатысым бағытының теориялық негізін қалауда Е.И.Пассов аты ерекше аталып жүргені белгілі /3/. Әрине, бұл бағытты жан-жақты зерттеуші әдіскер ғалымдар тобы жеткілікті. Олардың кейбіреулерін атауға болады: М.С.Ильин, Э.Ю.Носенко, А.А.Алхазишвили, В.С.Коростелев, Н.И.Молчановская, Л.П.Якубинский, В.Л.Скалкин т.б. Қазақ әдіскер ғалымдарынан: Н.Оралбаеваны, Ф.Ш.Оразбаева, т.б. атауға болады (Ильин, 1975; Носенко, 1988; Алхазишвили, 1974; Скалкин, 1981; Оразбаева, 2005). Алайда тарих бұл бағыттағы ізденістердің ерте басталғанын аңғартады. М.С.Ильин қатысым бағытының теориялық негізін алғаш рет шетел ғалымы Б.Эггерт қалаған деп санайды да, оны дамытушылар деп Г.Палмер, А.С.Хорнби, Ч.Фриз, Р.Ладо деп көрсетеді. Тілді қатысымдық бағытта оқытумен байланысты жаттығулар мәселесіне ерекше назар аударылып жүр және де қазіргі уақытта басым бағыт алды. Әсіресе жаттығудың түрлерін анықтау,
550 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu оны топтастыру, әр жаттығудың түрінің мақсатын, атқаратын қызметін анықтау мәселесі ғалымдардың зерттеу нысанына айналды. Ғалымдар жаттығудың түрлерін анықтаумен бірге олардың тілді үйретудің қай кезеңінде қолданылатынына да мән берді. Бұған қатысты Е.И.Пассов: “Оқу материалын коммуникативтік бағытта ұйымдастыру мәселесі әзірге теориялық тұрғыда және оның айтылым әрекетін үйретуге қатысты проблемалары ғана қарастырылған. Ал сөйлеу әрекетінің барлық түріне қатысты коммуникативтік әдістің барлық деңгейлерде жүзеге асырылуы әлі шешімін таппаған”, - деп, аталмыш мәселенің өзектілігін баса көрсетеді (Пассов, 2007). Коммуникативтікке бағытталған ұстаным – білім алушының ауызша және жазбаша түрде қарым-қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндіктерін тудыруға бағытталған оқыту. Қатысымдық бағыттағы ұстаным оқу жұмысының алдына қойған мақсаттарын нақты, дәлелді, анық, мазмұнын ашып айқындауға септігін тигізеді. И.Л.Бимнің пайымдауынша: “Шет тілдерді оқытудың коммуникативтік әдісі іс жүзінде тіл үйретудің жалпы коммуникативтік бағдары соңғы нәтижеге, яғни, шет тілді қатынас құралы, халықтар арасындағы өзара түсіністік орнату құралы ретінде пайдалана алуға дайын, жан-жақты дамыған, білімді тұлға қалыптастыруға бағытталуы керек”. Сол себепті қатысымдық бағытта оқыту білім алушының жеке тұлғаның әртүрлі сөйлеу жағдаяттарында қарым-қатынасқа түсуін, яғни қатысымдық құзыреттілікке ие болуын мақсат етеді. Осы мақсатқа сәйкес сөйлеу әрекетінің барлық түрі өзара байланыста қарастырыла келіп, білім алушының тілді жоғары дәрежеде сөйлеу әрекеттерін білу арқылы сапалы меңгеруіне бағытталады. Ал В.Л. Скалкиннің қатысымдық бағытқа арналған жаттығулар жүйесі мамандардың ерекше назарын аударуда. Оның пікірінше қатысымдық жаттығулар төменгідей бөлінеді: 1. Респонсивтік жаттығулар: сұрақ-жауап (ақпараттарды сұрау, сөйлеу амалдарына қозғау салу), репликалық (бекіту, шақыру, пайымды бағалау, көңіл-күй белгілері және т.б.), ауызша әңгімелесу (айтылымдағы коммуникативтік жаттығулардың түрлері еркін ауызша қарым-қатынас жасаудың белгісі). 2. Ситуативтік жаттығулар: тіл үйренушілерге жағдаяттық тапсырмалар беріліп, соны аяқтап, қорытынды жасау. 3. Репродуктивтік жаттығулар: мазмұндау (әңгіме, кинофильмдегі үзінді, телебағдарлама, дәрістен үзіндіні айтып беру), аударма мазмұны, диалогтік, монологтік мәтінді екі-үш адамға айтқызу, тілдік формаларды еске түсіруге арналған имитативтік жаттығулар, диалог-шаблондар, драматизациялау, тасымалдау (лексика-грамматикалық формаларды) және т.б. 4. Сипаттау жаттығулары: қарапайым көріністі, сюжеттерді, статистикалық мәліметтерді, шынайы объектіні сипаттау. 5. Пікірталас жаттығулары: оқу барысындағы пікірталас, түсініктеме беру. 6. Композициялық жаттығулар: дайын сюжет бойынша әңгіме, берілген тақырып бойынша әңгіме, берілген мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер бойынша әңгіме, жеке тақырып бойынша әңгіме. 7. Бастамашыл (инициативные) жаттығулар: білім алушылардың сұрақтары, пресс-конференция, бастамашыл пікірлерге бағытталған сұхбаттық композиция (Скалкин, 1981). Ғалым О.В.Усачёва бұл айтылған жаттығулар түріне тиімді (продуктивные) жаттығуларды қосады (Усачёва, 2009). Оған талдау мен шешімді талап ететін тапсырмалар; ойлап табуға арналған жаттығулар, себеп-салдарды анықтайтын тапсырмалар, салыстыруды талап ететін тапсырмалар, мәліметтің мазмұнын бағалайтын тапсырмалар, мағыналық бөліктері қалдырылып кететін тапсырмалар, проблемалық-рөлдік ойындар жатады деп айта келе, жас ғалым С.М.Иманқұлова жеке тұлғаға бағытталған білім беру жүйесіне қатысты тапсырмалардың назарда болуына мән береді (С.М.Иманқұлова., Шетелдік тәжірибе және қазақ тіліндегі жаттығулар жүйесі). Қазақ тілін өзге ұлт аудиториясында оқытудағы қатысымдық әдістің алғаш ғылыми негіздемесін жасаған профессор Ф.Ш.Оразбаева оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім үрдістерін сөйлеу және ойлау механизмдеріне байланысты аспектілерінің әдістемелік жүйесін қалады. Ғалым: «Қатысымдық әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі», - деген анықтама береді (Оразбаева, 2005). Ф.Оразбаева орыс аудиториясында қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан оқытуда сүйенетін ұстанымдарға тұтастық (комплекстік); сөйлесімге қатысты басты ережелерді меңгеру; 551 Prof. R. E. ŞAHANOVA-Doç. G. S. BEKKOJANOVA/Kazırgı Kazak Tili Edistemesindegi Jattığular Jüyesi грамматикалық заңдылықтарды есте сақтауға, жазуға үйрету; сөйлесімнің түрлерін меңгеру; ынталандыру; тақырыпты игеру; сөйлеуге қатысты ішкі күшті пайдалану; орта мен жағдайды ескеруді жатқызады (Оразбаева, 2005). Тіл біліміндегі және әдістемедегі зерттеулерге сүйене отырып, ғалымдар қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне үйретуде қолданылатын қатысымдық бағыттың төмендегі ұстанымдарын айқындады: 1. Тілді қарым-қатынас арқылы оқыту ұстанымы. Бұл сөйлеуге бағыттап оқытудың тәжірибелік бағдарын айқындайды. Сабақта тіл жайында айтпау керек, сол тілдің өзін қолданысқа түсіру қажет. Өйткені тек грамматиканы оқытып, содан сөйлеуге көшу ең үлкен кателіктерінің бірі. Басқа тілде сөйлеуге тек қана сөйлеу арқылы, тыңдауға тыңдай отырып, оқуға оқи отырып, сонымен қатар жазуды да жазып, оқып, тыңдаған әрекеттер арқылы үйренуге болады. Бәрінен бұрын жаттығулар шынайы қарым-қатынас тудыруға бағытталуы тиіс. Нағыз қарым-қатынас сипаттау, мазмұндау, бір жақты монолог түріндегі айтылымда емес, топ мүшелері түгелдей қатысқан интерактивті полилогқа құрылған тілдесім кезінде жүзеге асады. 2. Функционалдық (қолданбалылық) ұстанымы. Сөйлеу әрекетінің лексикалық, грамматикалық, фонетикалық жағы болады. Бұл үшеуі сөйлеу үдерісінде өзара тығыз байланысты. Бұдан шығатын қорытынды - сөзді өзінің қолданылу формасынан бөлек игеруге болмайды. Функционалдық ұстанымына сәйкес сөздер де, сол тәрізді грамматикалық формалар да сөйлеу әрекеті үстінде меңгеріледі. Дәстүрлі аударма-грамматикалық әдісте лингвистикалық негіз бірінші кезекке шығып, тіл үйрету тілді жүйелі және құрылымдық негізіне сүйене отырып оқыту арқылы жүзеге асырылатын болса, қатысымдық бағытта оқыту тіл бірліктері функционалды негізде белгілі бір сөйлеу мақсатында қолданылуына қарай іріктеледі. Шет тілдің лексикасын функционалдық тұрғыдан оқыту мәселесін арнайы зерттеген В.С.Коростелев: “Функционалдық – ауызша және жазбаша коммуникация процесінде не қызмет етсе, соны және қалай қызмет етсе солай меңгеру деген сөз”, - дей келіп: “Шет тілде қарым- қатынас жасауға үйретудің коммуникативтік әдісінде функционалдық принцип жетекші рөл атқарады”, - деген нақты, терең де мазмұнды пікірімен келісуге болады (Коростелев, 1990). 3. Жағдаяттық немесе барынша уәждемелі оқу жағдаятында оқу үдерісін рөлдік түрде ұйымдастыру, қарым-қатынастарды көрсету, таныстыру, білдіру, қарастыру ұстанымы. Кез-келген жастағы білім алушы қызығатын жағдаяттар мен қарым-қатынас проблемалары негізінде материалды сұрыптау және ұйымдастыру принципті маңызды нәрсе болып табылады. Жағдаят негізінде оқыту қажеттілігін көптеген әдіскерлер мойындайды, алайда оны әркім әр түрлі, әр мағынада, әр мазмұнда, әр жақтан, әрбір көріністен түсінуге тырысады. Тілді меңгеру үшін, тілді оқып-үйрену емес, оның көмегімен қоршаған ортаны оқып үйрену керек, оны қолдана білуге дағдылана білу керек. Білім алушылар осы тілде сөйлеуге деген ынтасы шынайы немесе сөйлеушілерді түгел қамтитын жасанды жағдаяттарда пайда болады.Сондықтан сабақ үстінде тіл үйренушіге қатысы жоқ, олар өмірде қолданбайтын ақпараттардан гөрі олардың әрқайсысының жеке өмірі және қызметімен тығыз байланысты мәселелерді, жағдаяттарды, болған оқиғаларды, әр түрлі кездескен хикаяларды талқылау керек. 4. Жаңашылдық ұстанымы. Ол бәрінен бұрын сабақтың әр түрлі құрылымында көрініс табатын сөйлеу жағдаятының жаңашылдығы (қарым-қатынас пәнінің, талқыланатын мәселенің, сөйлесетін серіктестің, қарым-қатынас шарттары және т.б алмасып отыруы). Бұл қолданатын материалдың жаңашылдығы (ұсынылатын ақпараттың көлемі мен мазмұны), сабақты ұйымдастырудың жаңашылдығы (интерактивті оқыту
әдістері) және
ақпараттық- коммуникациялық құралдар арқылы ұсынылатын көрнекіліктердің әр түрлілігі. Қатысымдық бағытта оқытудың жаңашылдығы ұстанымы оқытудың бар мазмұны мен құрылымы лингвистикалық, дидактикалық, ғылыми-әдіснамалық, практикалық жаңалықтарға әрдайым назар салып, дер кезінде оқу үдерісіне тиімді қосып отыруды басшылыққа алады. 5. Қарым-қатынастың жеке тұлғаға бағытталуы ұстанымы. Тұлғасыз сөйлеу жүзеге аспайды, сөйлеу әрқашан жеке тұлғалық болады. Кез келген адам басқа адамдардан өзінің табиғи қасиеттерімен ерекшелінеді (өмірлік тәжірбиесі, құндылық бағдары, эмоциясы, қызығушылығы т.б.). Қатысымдық оқыту тіл үйренушінің осындай жеке бас сипаттамаларын ескеруді ұсынады, өйткені тек қана осындай жолмен қарым-қатынас жағдайы жасалынуы мүмкін. Дәстүрлі оқытудың 552 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu ұстанымдарынан алшақтап, әр жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып, қатысымдық әдіс негізінде әрбір жүргізілген керекті дәріс нәтижелі болмақ. Орыс тілін шетелдіктерге жеделдетіп оқытудың негізін қалаушылардың бірі Г.А.Китайгородская білім алушылардың барлық мүмкіндіктерін пайдалануына жағдай жасау, тұлға мен ұжымның мүмкіндіктерін активтендіру арқылы оларды тілдік қарым-қатынасқа неғұрлым тез түсіруге болады деп есептейді. Ғалымның айтуынша: «Тұлғалық қарым-қатынастың үйретуші қарым-қатынастан басты айырмашылығы – онда тіл үйренушінің өміріне, қызметіне қатысты оқудан басқа да тұлғалық маңызды ақпараттар алмасу жүргізіледі» (Китайгородская, 1993). 6. Ұжымдық өзара әрекет ұстанымы – оқу үдерісін осындай жолмен құрған кезде тіл үйренушілер бір-бірімен белсенді қарым-қатынас жасайды, топ ішінде әркім өзін-өзі көрсетуге тырысады және әркімнің жеке жетістіктеріне басқалардың жетістіктері тікелей әсер етеді. Жеделдете оқытуда қатысым әрекетінің барлық түрлері (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім) параллель түрде кезектесіп жүріп отырады. Тілдесім - қатысым әрекетінің ең жоғары шарықтау шегі. «Тілдесім – адамдардың қоғамдық-әлеуметтік өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынасқа түсіп, өзара пікірлесуінің нәтижесінде бірінің ойын бірі ауызша да, жазбаша да түсінуі және оған жауап қайтаруы» (Китайгородская, 1993). Тіл үйренуші қатысым әрекетінің жазылым, оқылым, тыңдалым, айтылым түрлерін толық түсініп меңгерген кезде ғана өз дәрежесіндегі керекті де, қызықты да, ойлы, жан-жақты, пайдалы тілдесімге қол жеткізе алады. Сондықтан қазіргі қазақ тілін оқыту әдістемесінде жаттығулар жүйесін тиімді қолдану – оқу үдерісінің негізгі міндеті.
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|