Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

DİL VAHİDLƏRİNİN MƏNA KOMPONENTİ 

Sahila İBRAHİMOVA



 

Xülasə: Dil vahidlərinin məna komponentinə görə fərqləndirilməsi həm lüğət tərkibində sistematiklik, həm 

də söz qruplarını tədqiqi cəhətdən maraq doğurur. Dildə sözlərlə onların mənaları arasındakı münasibət ilk 

öncə sözlərlə təkmənalılıq və çoxmənalılıq faktına səbəbiyyət vardır. Leksik-semantik sistemi təşəkkül etmiş 

dillərin lüğət fondunda çoxmənalı sözlər üstünlük təşkil edir, monosemantik sözlər isə dildə az sayda olur.  

Açar Sözlər: dil, səs, fonosemantika, məna-komponenti, semantika, leksika, sinonim, məna, fonetika. 

Component of the Meaning of Language Units 

Abstract:  The  thesis  gives  brief  view  of  the  semantic  grouping  of  words,  namely,  poly  semantic  words, 

homonyms,  synonyms  and  antonyms,  their  place  and  role  in  the  word  stock  of  a  language.  Though  the 

meaning component is presented as their common feature, the individual character of each of these words is 

given attention too. 

Keywords:  antonym,  meaning  component,  phono  semantic,  semantics,  lexicology,  synonyms,  sounds, 

linguistics. 

Sözlərin səs tərkibi nisbi sabitliyə malikdir. Onlar zamn-zaman müəyyən dəyişmələrə uğramışdır. 

Daha dəqiq desək sözlərin qabığı da tədricən dəyişir. Dili lüğət fondunu yaradan sözlər semantik cəhətdən 

son  dərəcə  çox  rəngarəngdir.  Çünki  danışıq  leksikasını  və  elmin  bütün  sahələrini  əhatə  edən  sözlərin 

hamısı dilin lüğət tərkibinə daxil olur. Elə buna görə də dilin lüğət tərkibi çoxqatlı və çoxcəhətlidir. əgər 

sözlərin məna cəhətləri buraya daxil olursa, miqdarın daha da artacağına şübhə yoxdur (Adilov vd, 1989: 

22). 

Sözlər müəyyən ümumi əlamətlər əsasında müəyyənləşdirilir, tədqiq edilir və qruplaşdırılır. Çünki 

dilin lüğət tərkibindəki sözlər dağınıq şəkildə mövcud olmur. Dilin lüğət fonduna sözlərin qruplaşdırıldığı 

əlamətlərdən  biri  də  leksik  vahidlər  arasındakı  məna  münasibətləridir.  Dil  vahidlərinin  məna 

komponentinə  görə  fərqləndirilməsi  həm  lüğət  tərkibində  sistematiklik,  həm  də  söz  qruplarını  tədqiqi 

cəhətdən maraq doğurur. 

Dildə sözlərlə onların mənaları arasındakı münasibət ilk öncə sözlərlə təkmənalılıq və çoxmənalılıq 

faktına  səbəbiyyət  vardır.  Leksik-semantik  sistemi  təşəkkül  etmiş  dillərin  lüğət  fondunda  çoxmənalı 

sözlər üstünlük təşkil edir, monosemantik sözlər isə dildə az sayda olur. Dildə monosemantik xüsusiyyətə 

malik  olma  əsasən  elm  və  texnikanın  müxtəlif  sahələrinə,  növlərinə  aid  məhfumları  ifadə  edən 

terminlərdə müşahidə edilir. 

Qeyd  edək  ki,  bütün  dillərin  lüğət  tərkibində  sözün  birdən  çox  fərqli  mənalarda  işlədilməsini, 

sözlərin  eyni  səsləni  tamamilə  müxtəlif  mənalar  bildirməsini,  bir-birinə  yaxın  olan  mənaların  bir  neçə 

sözlə  ifadə  olunmasını,  sözlərdə  bir-birini  inkar  edən,  əks  mənaların  ifadə  edilməsini  müşahidə  etmək 

mümkündür.  Sözlərin  məna  komponentinə,  semantikasına  əsaslanan  qeyd  edilən  dil  hadisələri  dilçilik 

mənbələrində  çoxmənalılıq,  omonimlik,  sinonimlik  və  antonimlik  semasioloji  (leksik-semantik) 

kateqoriyaları, bu kateqoriyalarda təmsil olunan sözlər isə omonim, sinonim, antonim söz qrupları kimi 

müəyyən edilməkdədir. 

Dilçilik  mənbələrində  çoxmənalılığa  səbəbiyyət  verən  bir  sıra  amillər  göstərilir  və  sözün 

məcazlaşması bunlar arasında aparıcı yer tutur. Sözlərin nominativ mənası əsasında yaranan məcazi məna 

müəyyən bir mətn daxilində reallaşdığından, sözün bir neçə mənada işlənməsi nitq prosesində dolaşıqlığa 

aparmır, anlaşılmazlıq törətmir. Məsələn, dilimizdə bir neçə mənada işlədilən baş (insanın başı, həftənin 

başı, məclisin başı və s.), üz (insanın üzü, dəftərin üzü, südün üzü, üz vermək və s), qol (insanın qolu, 

çayın qolu, dastanın qolu və s.) bu kimi yüzlərlə belə sas mənada törəmiş əlavə mənalara sahib olan sözlər 

müvcuddur. Həmin sözlərin əlavə mənaları məhz bəlli bir mətndə üzə çıxaraq bu və ya digər məfhumla 

bağlı hal, vəziyyət, hadisə və şarəaitdə aktuallıq kəsb edir (Xəlilov, 2008: 158-163; Cəfərov,1982: 17-24; 

Dəmirçizadə, 1962: 70-73; Qurbanov, 1985: 288). 

                                                      



 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Müasir Azərbaycan dili doktorantı, sahila.ibrahimova@yahoo.com 

566 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Dildə sözlərlə onların mənaları arasındakı münasibət zəmnində fərqləndirilən söz qruplarından biri 

də  omonim  sözlərdir.  Əksər  dilçilər  ədəbiyyatlarında  omonimlər  əsasında  birdən  çox  mənası  olan, 

mənaları  arasında  əlaqəni  itirmiş,  eyni  cür  yazılan  və  tələffüz  edilən  sözlər  kimi  müəyyən  edilir. 

Onomilərin  bu  xüsusiyyətləri  onları  çoxmənalı  sözlərə  olduqca  yaxın  etdiyi  üçün,  onları  bir-birindən 

fərqləndirmək zərurətdir. 

Dilçilikdə  omonimləri  çoxmənalı  sözlərdən  fərqəndirmək  üçün  dəqiq  meyar  indiyədək 

müəyyənləşdirilməmişdir.  Bu  məsələ  nəinki  Azərbaycan,  hətta  Rus  və  dünya  dilçiliyində  hələ  də  tam 

həllini  tapmamışdır.  Lakin  bu  sahədə  müəyyən  fikirlər  müvcuddur.  Ominimlərin  çoxmənalı  sözlərdən 

fərqi  ondadır  ki,  sözdə  omonimlik  müstəqil  mənadır.  Lakin  çoxmənalılıq  isə  bir  sözün  müxtəlif  məna 

variantlarından  ibarət  olur.  Çoxmənalı  sözlərin  bütün  mənaları  bir-biri  ilə  əlaqədardır  və  bu  mənalar 

müəyyən  qanunauyğunluqlar  əsasında  bir  birinə  keçi bilər.  Halbuki,  omonim  sözlərin  hər  biri  müstəqil 

şəkildə xarici aləmin hadisələrini əks etdirir və bu sözlər arasında assosiativ əlaqə yoxdur (Verdiyev vd, 

1979: 267). 

Dildə forma etibarı ilə omonimlərə zidd, yəni müxtəlif formaya malik olan, lakin məna baxımından 

ya eyni, ya da yaxın sözlər – sinonimlər də fərqləndirilir. Dilçilik mənbələrində sinonimlərin istər təbiəti, 

təyini  meyarı,  mənbələri,  növləri,  istər  dildəki  yeri  və  funksiyası  barədə  olduqca  müxtəlif  fikir  və 

münasibətlər mövcuddur. Dilçi alimlərin bir çoxunun sinonimlərinin təyini ilə bağlı ortaq fikri isə onun 

mürəkkəb  təbiətə  malik  olub,  həm  əşya  (denotat),  həm  də  məfhumla  (siqnifikat)  bağlı  yaxın,  bənzər 

mənaları bildirməsidir. 

Müxtəlif  dilçilik  mənbələrinə  istinad  edərək  əsasən  aşağıdakı  meyarlara  cavab  verən  söz  və 

ifadələri sinonim adlandıra bilərik: 

a) dildə müxtəlif fonetik formada, biçimdə olmaq;  

b) eyni məfhumu ya eyni, ya da oxşar mənaları ifadə etmək;  

c) eyni nitq hissəsinə məxsus olub, nitq prosesində eyni qrammatik funksiya daşımaq;  

d)  məna  çaları,  üslubi-ekspressivlik  dərəcəsi,  struktur  və  s.  cəhətdən  bir-birindən  fərqlənmək;  e) 

nisbi  əvəzlənə  bimə,  yəni  müəyyən  konteksdə  biri-digərinin  yerində  işlədilə  bilmək:  gözəl-göyçək-

qəşəng; qəhrəman-igid-mərd-qoçaq və s.  

Sinonimlər  əksər  alimlər  tərəfindən  dilin  manevrinə  xidmət  edən,  onun  zənginliyini  ifadə, 

imkanlarının genişliyini nümayiş etdirən dil vahidləri kimi qiymətləndirilir. Bu mənada sinonim sözlərin 

dilin həm şifahi, həm də yazılı formasında əvəzssiz rola malik olması vurğulanır.  

Dilin  lüğət  fondunda  məna  elementinin  xüsusiyyətinə  görə  seçilən  söz  qruplarından  biri  də 

antonimlərdir. Sözlər arasında antonim əlaqələr nominativ səciyyə daşımır, bəlkə sırf semisioloji əlaqələr 

olub  məfhumların  qarşılaşdırılmasına  əsaslanır  (Adilov  vd,  1989:  20).  Siqnifikativ  mənasına  görə  bir-

birinə əks olan, bir-birilə təzad yaradan sözlərə antonimlər deyilir (Verdiyev vd, 1979: 267). 

Antonim sözlərin leksik təbiətindəki təzad, əks olanı bildirmə keyfiyyəti bizi əhatə edən aləmdən 

qaynaqlanır. Insan digər canlılardan fərqlı olaraq təfəkkürü sayəsinə onu əhatə edən aləmi idrak etməyə, 

başqalarının fikir, düşüncə və hissələrinə münasibət bildirməyə qadirdir. Bu mükəmməl vergi səbəbilə biz 

özümüzü dək edən andan həyatımızın sonunadaək təzadlı dünyanın müxtəlif təbiətli hadisə və prosesləri 

arasındakı fərqləri duya, “mənfiyə münasibəti, müsbətə isə mənfini” qarşı qoya, onalrın birini-digərindən 

fərqləndirə bilirik. Deməli anti-əks münasibətdə, mövqedə olma, bu mənanı bildirmə elə həyatın özündən 

doğur  və  bütün  bunların  ifadə  vasitəsi  olan  sözlər  (antonimlər)  təbii  zərurətin  nəticəsidir.  Beləliklə  də 

antonimlər gündəlik nitqimizdə tez-tez işlənən və bir-birinin əksi olan sözlərdir. 

Antonim sözlərin bu xüsusiyyəti bir çox dilçilər tərəfindən onları digər söz qruplarından seçən əsas 

cəhətlərindən biri kimi dəyərləndirilir. 

ƏDƏBİYYAT 

Adilov M.-Verdiyeva Z.N.-Ağayeeva F. (1989), İzahlı Dilçilik Terminləri. Bakı: Maarif. 

Cəfərov S.Ə. (1982), Müasir Azərbaycan Dili. Leksika, Bakı: Maarif.  

Dəmirçizadə Ə.M. (1962),  Azərbaycan Dilinin Üslubiyyatı. Bakı: Azərtədrisnəşr.  

Xəlilov B.Ə. (2008), Müasir Azərbaycan Dilinin Leksikologiyası, Bakı: Nurlan. 

Qurbanov A.M. (1985), Müasir Azərbaycan Ədəbi Dili, Bakı: Maarif. 

Məmmədov N.N. (1961) Dilçiliyin Əsasları. Bakı: Maarif. 

Verdiyev Z.N., Ağayeva F., Adilov M. (1979), Azərabyac Dilinin Terminologiyası. Bakı: Maarif. 

KARAPAPAK (TEREKEME) TÜRKLERİ VE ÇAĞDAŞ KARAPAPAK ŞAİRİ RAFİG 

HÜMMET 

Arş. Gör. Seda SELİM



 

Özet:  Karapapaklar,  tarihi  çok  eskilere  dayanan  bir  Türk  milletidir.  Çoğunluğu  şu  an  Gürcistan  sınırları 

içerisinde  yaşamakla  beraber  1828  Türkmençay  Antlaşması  ile  birlikte  bir  kısmı  Türkiye  ve  İran’a  göç 

etmişlerdir.  Gürcistan’da  yaşayan  Karapapak  Türkleri,  tarih  boyunca  yaşadıkları  yerlerde  sözlü  ve  yazılı 

edebiyatlarını  sürdürmeye  devam  etmişler  ve  hiçbir  zaman  dil  ve  edebiyatlarından  kopmamışlardır. 

Gürcistan’daki Karapapak Türklerinin edebî faaliyetleri Azerbaycan edebî muhiti ile daima sıkı sıkıya bağlı 

olmuştur. Karapapak Türklerinin tarihten bugüne şiir alanındaki temsilcilerinin zenginliği göze çarpmaktadır. 

Bu  temsilcilerden  biri  de  çağdaş  Karapapak  şairi  Rafig  Hümmet’tir.  Rafig  Hümmet  gerek  gazeteciliği  ile 

gerekse yazdığı şiirlerle Gürcistan’daki Türklerin sesi olmuştur. Rafig Hümmet’in şiirleri, konu bakımından 

çok  zengindir.  Hümmet,  şiirlerinde  hem  kendi  duygu,  düşüncelerini  anlatmış  hem  de  milletinin,  vatanının 

sıkıntılarını dile getirmiştir. Bu bakımdan Rafig Hümmet çağdaş Karapapak şiirinin önemli şairleri arasında 

gösterilmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Karapapaklar, Karapapak edebiyatı, Karapapak şiiri, Rafig Hümmet. 

Qarapapaq (Terekeme) Turks and Contemporary Qarapapaq Poet Rafig Hümmet 

Abstract:  The Qarapapaqs are Turkish  nation  which date  back to old times.   They  mainly live in Georgia, 

but a certain part of this nation immigrated to Turkey and Iran with the Treaty of Turkmenchay (1828). The 

Qarapapaqs  living  in  Georgia  have  never  abandoned  their  native  language  and  their  literature.  Admiringly, 

they  continue  their  oral  and written  literature.   The  Qarapapaqs  literary  activities  have  always  been  strictly 

connected to Azerbaijani literature. Their literature is abounding with successful poets. One of these poets is 

Rafig Hümmet who is a modern poet of the literature.  Rafig Hümmet has become the voice of Turks living 

in Georgia with both his journalist career and his poems. Additionally, his poems are rich in their subjects. 

Hümmet both relates his thoughts and feelings and articulates the problems of his nation in his poems. In this 

respect, he is shown among the most important poets of The Qarapapaqs. 

Keywords: Qarapapaqs, Qarapapaqs literary, Qarapapaqs poet, Rafig Hümmet. 

Bugün Gürcistan sınırları içinde, Tiflis’in güneyinde; Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan sınırında 

bulunan Borçalı, eski bir Türk yurdudur. Bu durum, şimdilerde Gürcistan’ın yönetimi altında bulunsa da 

bölge halkının ağırlıklı bölümünün Türk oluşu nedeniyle bugün de devam etmektedir (Güneş 2012: 162). 

“Borçalı”  kelimesi,  bugün  hem  Gürcistan’daki  Türklerin  en  yoğun  olarak  yaşadıkları  bölgenin, 

hem  bölgede  yaşayan  Türk  boyunun  (Karapapaklar’ın  /  Terekemeler’in)  hem  de  bu  bölge  içindeki  bir 

yerleşim merkezinin (ilin) adı olarak kullanılmaktadır (Alyılmaz 2002: 288). 

Karapapaklar’ın  bulundukları  topraklarda  yüzyıldan  beri  yaşadıkları;  büyük  bir  kısmının 

Selçukların  Gürcistan’ı  fethinden  önce,  bir  kısmı  ise,  Selçukluların  Gürcistan’ı  fethiyle  birlikte 

Müslümanlığı kabul ettiği ve bu sebeple de Kıpçak ve Oğuz Türkleri arasında bir kaynaşmanın yaşandığı; 

Karapapak/Terekeme  diye  adlandırılan  boyun  bu  kaynaşma  sonucunda  ortaya  çıktığı  söylenebilir 

(Alyılmaz 2003: 4). 

Karapapaklar, muhtemelen asıl vatanları olan Orta Asya’dan göç ederek Kafkasya’nın Daryal ve 

Derbent  boğazlarından  geçip  Gürcistan’a  gelmişler  ve  daha  sonraki  yıllarda  bölgeye  yayılmışlardır. 

Karapapaklar,  1828  Türkmençay  Antlaşmasından  sonra  yurtlarını  terk  ederek  Türkiye  ve  İran’a 

göçmüşlerdir.  Sayıları  bugün  yaklaşık  50.000  civarında  olduğu  tahmin  edilen  İran  Karapapakları 

Anadolu’dakilerden farklı olarak aşiret hayatı sürmektedirler. Azerbaycan’daki Karapapaklar daha ziyade 

Aras  nehri  civarına  yerleşmişlerdir.  Osmanlı  Devleti  zamanında  Kars’a  yerleştirilen  Karapapaklar, 

Kars’ın Ruslar tarafından işgali üzerine I. Dünya Savaşı sırasında yeniden göç etmişler ve Sivas, Tokat, 

Amasya  gibi  şehirlere  yayılmışlardır  (Türkoğlu  1988:  470).  Gürcistan’da  Borçalı  bölgesinde  merkezde 

500.000 çevresi ile birlikte 600.000 Terekeme Türkü vardır. Başkeçit’te 40-50 köy, Balnişi’de 40-50 köy, 

Karayoz’da 20 köy, Kespı’da 4 büyük köy (40.000), Karaçöp’te 8-9 köy tamamen Terekeme Türkü, Oğuz 

Karapapak’ıdır (Kalafat 1998: 85). 

                                                      



 

Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ÇTLE Bölümü,  sedakayaselim@gmail.com 

568 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Borçalı’nın Gürcistan’ı şark âlemiyle birleştiren bir köprü, Azerbaycan ile Türkiye arasında dehliz 

rolü oynaması burada medeniyetlerin birleşmesi, terakkisi, aynı zamanda Azerbaycan edebiyatının güçlü, 

eşsiz  bir  kolunun  inkişaf  etmesini  sağlamıştır.  Borçalı  edebî  muhiti  Gürcistan  Azerbaycanlılarının 

geçmişten  günümüze  ulaşan  edebî  hazinesinin,  yeni  milli  edebiyatımızın  Gürcistan’daki  kolunu  teşkil 

etmektedir (Memmedli 2003: 7). 

Gürcistan’daki  Borçalı  edebî  muhiti,  yalnızca  Borçalı  ile  sınırlı  değildir.  Başka  yerlerde  yaşayan 

aynı  kökten  gelen  şahsiyetlerin  edebî  faaliyetlerini  de  kapsamaktadır.  Özellikle  Borçalı  edebî  muhiti, 

Azerbaycan  edebî  muhiti  ile  sıkı  sıkıya  bağlıdır.  Karapapak  Türkleri,  tarihleri  boyunca  şiir  alanında 

yetenekli  birçok  şair  yetiştirmiştir.  Bu  durum  günümüzde  de  devam  etmektedir  ve  çağdaş  Karapapak 

şairlerinin zenginliği göze çarpmaktadır. 

Çağdaş Karapapak şiirinin temsilcileri arasında şu isimler vardır:  Süleyman Efendi, Valeh Hacılar, 

İmir  Memmedli,  Osman  Ehmedoğlu,  Nesib  Yusifoğlu,  Eli  Faxralı,  Eli  Sengerli,  Ağabala  Azeri,  Elixan 

Binnetoğlu,  Yunis  Novruz,  Dünyamalı  Kerem,  Behram  Mehdi,  Xıdırnebi,  Zümrüd  Orxan,  Zahid 

Elempaşalı,  Emin  Elsever,  Mirze  Memmedoğlu,  Mayqa  Metin,  Elixan  Yahyaoğlu,  Baheddin  Oruclu, 

Yetim  Mahmud,  Allahverdi  Tehleli,  Eli  Abbasov,  Qurban  Ezizli,  Qasım  Abbaseli,  Tqadıq  Qızılhacılı, 

Vahid  Kirecli,  Mecid  Borçalı,  Mehemmed  Sadaxlı,  Ehmed  Sadaxlı,  Gülabı,  Nureddin  Qasımlı,  Aslan 

Kosalı, Elyar Qarabağlı, Seyfulla Eliyev, Eli Saleh, Abbas Kirecli, Ehad Hüseynov, Adil Babayev, Kamal 

Talıbzade,  Camal  Mustaayev,  Penah  Xelilov,  Dilara  Eliyeva,  Eflatun  Saraçlı,  Abbas  Hacıyev,  Şamil 

Qurbanov,  Sabir  Eliyev,  Celal  Abdullayev,  Meded  Çobanov,  Akif  Bayramov,  İsmayıl  Ömerov,  Hamlet 

İsaxanlı,  Şamil  Veliyev,  Tahir  Hüseynov,  Abbas  Abdulla,  İsa  ismayılzade,  Mövlüd  Süleymanlı,  Eyvaz 

Borçalı, Vilayet Rüstemzade, Zelimxan Yaqub, Veli Osmanlı, Arif Emrahoğlu, Elxan Memedli, Hemid 

Eliyev, Razim Memedli, Meded Coşğun, Telman Nezerli, Müşfiq Çobanlı, Seadet Buta, Nizami Saraçlı, 

Knyaz Aslan, Şahbaz Şamıoğlu,, Şerif Celilli, Bilal Ensar, Semed Qaraçöp, Reşid Faxralı, Yaşar Veliyev, 

Hemzeli İlyas, Eyvaz Ellezoğlu, Neriman Ebdülrehmanlı, Bedirxan Başkeçidli, Rafig Hümmet. 

Bu  isimlerin  en  önemlilerinden  biri  de  Rafig  Hümmet’tir.  Rafig  Hümmet,  Gürcistan’ın  Bolnisi 

ilçesinin Darvaz köyünde dünyaya geldi (Hümmet 2007: 50). 1991 yılında Tiflis Pedagoji Üniversitesinin 

filoloji  bölümünü  tamamladı.  1997  yılında  Rustavi  şehrinde  yayımlanan  Region  gazetesinde  editörlük 

görevini  üstlendi.  2004  yılında  Azerbaycan  Yazarlar  Birliği  Gürcistan  bölüm  başkanı  seçilerek  Edebi 

Gürcistan  isimli  gazetenin  yayınına  başladı  (Baş  2014:  89).    Dr.  Cevat  Heyet’in  Güney  Azerbaycan 

Türkleri’nin birliği ve bütünlüğü için vermiş olduğu mücadelenin bir benzeri Gürcistan’da Rafig Hümmet 

öncülüğünde  başladı.  “Varlıq  Heftelik  İctimai-Siyasi  Qezet  (Varlık  Haftalık  İçtimaî-Siyasî  Gazete)” 

adıyla 28 Mayıs 2009 tarihinde yayın hayatına başlayan gazetenin Baş Redaktörlüğünü (Türk dünyasının 

değerli  bilim  adamlarından  Prof.  Dr.  Valeh  Hacılar'ın  öğrencisi)  araştırmacı  gazeteci,  şair,  yazar  Rafig 

Hümmet yapmaktadır (Alyılmaz 2010: 119). Selam, Dünyanın Sahibi adlı şiir kitabının yazarıdır. Rafig 

Hümmet Gürcistan’daki Türk şiirinin en önemli temsilcilerinden biridir. Şair nasıl şiir yazmaya başladın 

sorusuna  şöyle cevap  veriyor:  Eğer  genetik  açıdan  bakarsak.  Benim  şiir  yazmamın  şaşırtacak  bir  tarafı 

yoktur.  Çünkü  ben  devrin  en  meşhur  ozanlarından  biri  olan  Âşık  Yunus’un  oğluyum.  Benim  baba 

ocağım, uzun yıllar on iki köyü çevreleyen Darvaz’da üstad âşıkların buluşma yeridir. Şiir yazmaya nasıl 

başladığıma gelince, ben şiir yazmaya başlamadım, şiir beni yazmaya başladı(Qehreman 2001: 12). Yani 

şairlik,  Rafig  Hümmet’in  atalarından  gelen  bir  durumdur.  Rafig  Hümmet,  şiirlerinin  kendi  otoportresi 

olduğunu  söylemiştir.  Yani  şairin  şiirleri,  kendi  duygularının,  yaşanılanların,  özlemlerinin  kaleme 

dökülmesidir. 

 Rafig  Hümmet  şiirlerinde  hayatının  çeşitli  dönemlerinde  yaşadığı  duyguları,  heyecanları, 

sıkıntıları,  mutlulukları  anlatmış  bunun  yanında  diğer  sosyal  olaylara,  milletinin  sıkıntılarına  sessiz 

kalmamış,  şiirlerinde  bunları  da  dile  getirmiştir.  Şair,  şiirleri  ile  Gürcistan’daki  Türklerin  ve  bütün 

Türklüğün sesi olmuştur.  Vatan sevdalısı olan şair, Borçalı ile Azerbaycan’ı vatanı olarak gördüğünü, iki 

vatanı  olduğunu  dile  getirmiştir.  Tüm  Türklüğün  ve  özellikle  Gürcistan’daki  Türklerin  sıkıntılarını, 

sorunlarını kaleme alan Hümmet, Gürcistan Türklerinin iki vatanla nasıl vatansız kaldıklarını dizelerinde 

anlatmıştır. 

İki vətənim var, o söz  

İki tərəfə baxan göz... 

İki vətənlə vətənsiz, 

Yer edir hərdən adama  

 

 

 

(Hümmet 2000: 59). 

 

569 

Arş. Gör. Seda SELİM/Çağdaş Karapapak (Terekeme)Türkleri ve Çağdaş Karapapak Şairi Refiğ Hümmet  

Şiirlerinde vatan konusuna sıkça değinen şair, vatanının, milletinin tarihte ve bugün yaşadığı acıları 

şiirlerinde anlatır, sitem eder. Şair, Borçalı’nın ve Azerbaycan’ın sıkıntılarına kulak tıkayanlara inat şair, 

şiirleriyle, sözleriyle bir feryat gibi yaşanan acıları dile getirmiştir. Şiirlerinde Karabağ Savaşına değinen 

Rafig  Hümmet,  bu  acıyı  gönülden  hissettiğini  ve  bu  acının  asla  unutulmayacağını  belirtmiştir.  Rafig 

Hümmet, düşmanların kendi topraklarına göz dikmesinden duyduğu rahatsızlığı dile getirir ve vatanının 

artık  düşman  zilletinden  kurtulmasını  diler.  Rafig  Hümmet,  Sovyet  hükümetini  eleştiren  şiirler  de 

yazmıştır. Fakat Sovyetler Birliği döneminde, yapılan baskıdan dolayı eleştirler açıkça yapılamadığı için 

Rafig Hümmet, şiirlerinde eleştirilerini dolaylı olarak yapmıştır. 

 

Ömür yarılandı, hardan boylanaq 

Durna qatarına, durna səfinə, 

Leylək dimdiyinə, durna səsinə? 

…Könlüm bu daralan Vətənə baxıb, 

Uçunmur “Qarabağ şikəstəsi”nə  

(Hümmet 2000: 163). 

 

Vətən, sənmi yatmısan, ya bizmi yuxudayıq?  

Nədən hey səksəkədə, şübhədə, qorxudayıq... 

Hələ çoxmu dinləyək torpaq haqda nağıllar, 

Boşunamı gediblər şəhid gedən oğullar? 

Yenə şeirmi yazaq, yenə nəğməmi qoşaq, 

Tapdaq yurdlar adına şadlıq evimi açaq? 

Bu torpaq azmı keçib ahdan, alovdan, oddan  

Namus qorumaq üçün izinmi alaq yaddan? 

Ya biryolluq bit, qurtar, silin xəritələrdən, 

Ya da öz yerini tut qədim xəritədə sən  

(Hümmet 2007: 61). 

Şair  şiirlerinde  hayatın  her  alanına  dokunmuştur.  Rafig  Hümmet  şiirlerinde  aşk,  hüzün,  sadakat, 

vefasızlık, felekten şikâyet gibi insana dair bütün konulara değinmiştir. Rafig Hümmet için bu hayatta en 

önemli unsur, dürüstlük ve doğruluktur. Şair, şiirlerinin genelinde bu düşüncesini sık sık ifade etmiştir. 

Hak  etmeden  yönetime  geçen  şahları,  padişahları  eleştirmiş.  Yalanla  makam  sahibi  olanların  ihya 

olmayacağını  dile  getirmiştir.  Başkasının  emeğine  göz  dikenlerinin  sonunun  iyi  olmayacağını,  her  işte 

doğru  olmanın  insana  en  büyük  kazancı  sağlayacağını  söylemiştir.  Şair,  insanların  şeytana  meyledip 

şeytanlaşmasından, insanlıklarını unutmasından şikâyet etmiştir. 

 

Dərələrdə asir oldu dumanlar, 

Hazır oldu, nazir oldu yamanlar, 

Tülkülərə nəzir oldu aslanlar, 

Ay gidi dünya (Hümmet 2000: 59). 

 

Şeytan da bağırır: - Ehey, Tanrı var!.. 

Sevinci, nəşəsi yadından çıxıb. 

Bəndələr o qədər şeytanlaşıb ki,  

Şeytanın peşəsi yadından çıxıb. 

 

Şeytanın peşəsi yadından çıxıb, 

Uçunur ilkinə - Tanrıya doğru. 

Yeriyir, yürüyür, qaçır adamlar – 

Yol yox cəhənnəmdən anrıya doğru  

(Hümmet 2000: 158). 

Şair,  dini  kendi  çıkarlarına  alet  ederek  insanları  kandıran  şeyhleri,  müritleri  eleştirmiştir.  Rafig 

Hümmet, hiçbir kesimden çekinmeden hayattaki bütün aksaklıkları ifşa etmiş, doğruluğun ve dürüstlüğün 

önemi  anlatmıştır.  Yalan  söyleyenlerin,  dürüst  insanlara  göre  daha  çok  itibar  görmesinden  duyduğu 

rahatsızlığı dile getirmiştir. 

 

570 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Bəyaz xirqəli müridlər, 

Sizdən bizlərə nə qaldı? 

Səmanın rəngini içən 

Nurlu üzlərə nə qaldı? 

 

Axıb beynimizə dolan, 

Könlümüzə işıq salan, 

Hər ünü bir kitab olan 

Sirli sözlərə nə qaldı  

(Hümmet 2000: 43) 

 

Yalan danışanı hamı dinləyir, 

Yalan danışanın dili uzundu. 

Doğru danışanlar hələ inləyir, 

Yalan danışanlar hər şey qazandı. 

 

Yalanın yanında düz darda qalır, 

Yalan da yalanla yoxlanır, baba. 

Yalanı uyduran kənarda qalır, 

Onu təkrarlayan haqlanır, baba  

(Hümmet 200: 132). 

Şairin  şiirlerinde  genel  bir  hüzün  havası  ve  felekten  şikâyet  görülmektedir.  Şair,  çevresinde  ve 

hayatında  olan  sıkıntıları,  vefasızlıkları,  ayrılıkları  şiirlerine  taşımıştır.  Şair  yalnızca  kendi  dertleri  ile 

değil  bütün  insanlığın  dertleri  ile  dertlenmiştir.  Özellikle  şair,  dostluğa  verdiği  önemi  dizelerinde 

anlatmış, dostlarının dertlerine ortak olmuştur. 

Fələyə gülə bilmərəm, 

Dərdimi bilə bilmərəm, 

İşıqda ölə bilmərəm, 

Qaranlıqlar boğsun məni. 

 

Özümü adlayan günü, 

Dizimi qatlayan günü, 

Yetişib çatlayan günü 

Dünya nar tək sıxsın məni  

(Hümmet 2000: 61). 

 

Nəyim varsa  mən payladım dostlara, 

O dosta ki, onun yoxdu, mənim çox. 

Hərdən-hərdən mən də umdum dostlardan, 

O dostdan ki, onun çoxdu, mənim yox. 

Tərəziyə mindirmədim dostları, 

Ağırını, yüngülünü çəkmədim. 

Şah önündə şax durdum... nə özümə, 

Nə onlara bir imarət tikmədim. 

Dara düşdüm, darda görsəm dostumu, 

İçimdəcə həzin-həzin ağladım. 

Öz yaramın sarığını açıb mən, 

Dostlarımın yarasını bağladım  

(Hümmet, 2014) 

Rafig  Hümmet,  yazdığı  şiirler  ile  yalnızca  Karapapak  Türklerinin  değil,  bütün  Türklüğün  sesi 

olmaya gayret etmiştir. Şair, şiirlerinde yalnız kendi yaşamı ve sorunlarını ele almamış, bütün insanlığın 

sorunlarına ve sıkıntılarına değinmiştir. Bu bakımdan çağdaş Karapapak şiirinin önemli temsilcilerinden 

biri olarak kabul edilmektedir. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: