Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

559 

Yrd. Doç. Dr. Ramis KARABULUT/Millî Uyanış ve Üyge Taba (Eve Doğru) 

Bağdat’a  kadar  olan  bölgeyi  ele  geçirmeye  hazırlanmaktadır.  Demir  Ali’nin  süvari  alayı  ise  Trabzon’a 

girmiş, tekrar hücum hazırlıklarına başlamıştır. Demir Ali, son görüşme ve hazırlıklar için Tiflis’teki Rus 

karargâhına gider. Burada şahit olduğu bir olay onu vicdanen iyice rahatsız eder. Bu olay şudur: Kafkasya 

Müslümanlarının kurduğu bir yardım kuruluşunun temsilcisi Müftü, Müslüman harp malullerine yardım 

için izin istemek için Rus komutanına gelmiştir. Komutan müftüyü ağır hakaretlerle dışarı attırır. Demir 

Ali,  bu  duruma  çok  üzülür.  Ayrıca  Tiflis’te  kendisinden  yaşça  küçük  Rus  subaylarının  başarısız 

olmalarına rağmen generalliğe terfi ettirildiklerine de şahit olur. Böylece Rusların nasıl ayrım yaptıklarını 

da anlamıştır. Bu gibi olaylar ve durumlar Demir Ali’yi iyice Türkiye’ye yaklaştırmaktadır. 

Demir  Ali,  Tiflis’te  tesadüfen  eşinin  arkadaşı  Esma  Hanım’la  karşılaşır,  onun  yemek  davetine 

katılır.  Eşi  Azeri  bir  avukat  olan  Esma  hanımın  18-22  yaşlarında  üç  çocuğu  vardır.  Bu  ailenin  bütün 

üyeleri Rus okullarında iyi eğitim görmüşlerdir. Kızları Feride ve Zeynep iyi birer Türk milliyetçisidirler. 

Oysa  oğulları  İbrahim  Odesa’da  gittiği  üniversiteden  Sosyalist  olarak  dönmüştür.  Yazar  bununla  millî 

maarifin önemini vurgulamaktadır.  

Demir Ali, Tiflis’te Feride’nin daveti üzerine Müslüman dul ve  yetimleri menfaatine düzenlenen 

millî  edebiyat  gecesine  katılır.  Buradaki temsilde  Kırım,  İdil-Ural  ve  Azeri  müzik  ve  danslarından çok 

etkilenir. Demir Ali artık kararını vermiştir: Kızı Sevim Bike’yi yanına çağırır. O gelinceye kadar kendi 

de birliğini Türkiye saflarına geçmek için hazırlayacak ve kızıyla birlikte Türkiye’ye geçecek; Rus savaş 

planlarını  Türk  subaylara  teslim  edecektir.  Feride  ise  bu  durumu  anlamış,  o  da  Sevim  Bike  ile  birlikte 

Demir alinin alayına katılmıştır. Türkiye’ye geçme hazırlıkları yaparlar. Fakat son anda Ruslar durumdan 

haberdar oldukları için gece yarısı alelacele yola çıkarlar. Yolda biraz zayiatla birliğini Türkiye tarafına 

geçiren  Demir  Ali,  yaralanmıştır. Türkiye’de  çok  coşkulu  karşılanırlar.  Demir  Ali,  sevdikleri  ve  birliği 

artık  ev  (Türkiye)’dedirler.  Ne  yazık  ki  Demir  Ali,  Türk  binbaşısına  Rus  savaş  planlarını  teslim  eder 

etmez ruhunu teslim eder. Türk hükümeti, Sevim Bike’yi İstanbul’da bir yatılı okula yerleştirir. Feride ise 

Türk  birliği  ideali  için  mücadelesine  Türkiye’de  devam  eder.  Demir  Ali’nin  ölmesi  ve  arkasında  onu 

seven  milliyetçilik  fikirlerinin  savunucusu  Feride’nin  kalması  elbette  anlamlıdır.  Bu  bizi,  Feride  gibi 

kadınlar oldukça, Demir Ali gibi yiğitler yetiştirecektir, fikrine götürmektedir. 

Millî Uyanışın romandaki izleri 

Dünyanın  bütün  edebiyatlarında  millî  edebiyat  taraftarları  uyandırma  motifi  ve  temasını 

kullanmaktadırlar.  Amaç,  millî  kimlik  oluşturmaktır.  Eve  Doğru  da  bu  anlayışla  kaleme  alınmış  bir 

esedir.  Eserin  adının  Eve  Doğru  olması,  eserin  konusuyla  yakından  ilgilidir.  Ev,  ocak  /  aile  demektir. 

Romanın esir Türkleri, hür Türk toprağını aile ocağı, yani ana vatan olarak görmektedirler. Bu insanlar, 

Rus  üniformasıyla Türk  ordusuna  karşı,  kendi  soy  ve  dindaşlarına  karşı savaşmak  konusunda  tereddüt, 

ikilem ve vicdanî rahatsızlık içindedirler. Bu, onlarda “Rusya’ya uşaklık” ve “milletine ve dinine ihanet” 

duygu ve düşüncesini uyandırmıştır. Eserde bu durumun çarpıcı örneklerini görmekteyiz: 

Miralay Demir Ali, cephede gördüğü manzaranın etkisiyle kendini sorgulamaya başlar: “ Belki de 

şu mihrap (…) benim askerlerim tarafından yıkılmıştır. (…) Şu yüzlerce, binlerce günahsız Türk anaları, 

Türk yavruları belki benim tarafımdan öldürülmüştür.” (s. 10). 

Duyduğu  top  sesleri  karşısında  ise  kimliğini  şöyle  sorgular:  “  Bizimkiler  düşmanla  atışıyor, 

diyecek  oldu.  Fakat  bizimkiler  kimdir?  Biz  kimiz?  Düşman  kimdir?  Ben  Miralay  Demir  Ali  kimim?” 

(s.11). 

Rus ordusu tarafından yıkılmış bir caminin harabeleri ona “Bu senin işin, bu senin marifetin!” diye 

bağırmaktadır (s. 11). 

Bu örnekler gösteriyor ki Demir Ali kendini temelde iki açıdan sorgulamaktadır: 1. Millî kimlik, 2. 

Dinî kimlik. 

Miralay Demir Ali, Rus karargâhından gelen evrakları okurken Türklere kurulan bir tuzağı öğrenir: 

“Anadolu Türkü ile Azerbaycan Türkünü yekdiğerinden ayırmak için zapt olunmuş araziye Rus Kazak 

askerlerinin iskân olunması tensip olunuyor.” (s. 13). Bu bilgi Miralay’ın kalbini incitir. Artık kalbine ve 

ruhuna uyanışın, tohumları düşmüştür. 

Rus komutanının Kafkasya Müslümanlarının müftüsünün arkasından söylediği şu cümle Miralay’ın 

kalbini acıtır: “ Türk taraftarı iseler Türkiye’ye gitsinler!” (s. 21). 

Miralay  Demir  Ali,  Türklerin  içinde  bulunduğu  durumun  sebebi  olarak  şu  tarihi  yorumu 

yapmaktadır:  “Kahraman  Timur  İdil  boylarına  giderek  Altınordu  Hanlığını  yıkmamış  olsaydı,  ihtimal 

bugünkü  Şimal  Türklerinin  esaret  ve  hakaret  ahlarını  bize  işittirmeyecekti.  (…)  Belki  o  zaman  kara 

560 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

kartalın  kanatları  Kafkaslara,  Timur’un  kabrini  yaşatan  Altın  Semerkand’a  o  şanlı  Türkistan  ovalarına 

uzanamazdı.” (s. 29). 

Arslan  Bey’in  kızı  Zeynep’in  bir  sözü  de  Miralay’ın  millî  uyanışında  çok  etkili  olmuştur:  “Biz 

hepimiz Rus bendeleri ve Rus esiriyiz, Rus bayramında kurban kesilecek koyunlarız… Bütün halkımız, 

bütün  münevverlerimiz,  bütün  askerlerimiz  Rus  bayramının  kurbanları…”  (s.  31).  Buradaki  “kurban” 

kelimesi, bir leit motif olarak romanın sonuna kadar sıkça kullanılmaktadır. Çünkü romanın özü  ve ana 

fikri bu sözlerde saklıdır. 

Demir  Ali,  millet  ve  dindaşlarının  çektiği  acılardan  dolayı  kendini  suçlamaya  devam  eder: 

“Kafkasya’da  Rusları  hâkim  kılmak  için Türk  kanını  Türk  yavrusunun  kanı ile  yıkayan  bir  adam  değil 

miyim?” (s. 39). 

Eserin beşinci bölümünde Miralay’ın “Muazzep vicdanı uyanmıştı.” (s. 41) denmektedir. 

Ayas  İshaki,  Miralay  Demir  Ali’nin  ağzından  Enver  Paşa’yı  askerî  yönden  eleştirir:  Ona  göre 

Enver Paşa, kuvvetlerini Arabistan çöllerinde harcamak  yerine Kafkasya’ya yöneltseydi Rusları dar bir 

alana  rahatlıkla  sıkıştırır,  hatta  Karadeniz  eskisi  gibi  bir  Türk  gölü  olurdu:  “Enver  Paşa,  Süveyş 

sahillerinde  ne  arıyor?  O,  Türk  illerine  kurtuluş,  hürriyet  ve  saadet  göstermekle  muvazzaf  iken,  Türk 

illerinden alınmış ordularıyla ne diye Mısır ve Afrika çöllerine girmeğe, oralarda Türk kanını akıtmağa 

çalışıyor?” (s. 54). 

Miralay Demir Ali, sekizinci bölümde tamamen kararını vermiş, millî kimliği uyanmış, hayatının 

istikametini tam aksi yöne çevirmiştir. Artık Rusların istikametinden, kendi milletinin tarafına dönmüştür. 

Bu  durum  eserde  şöyle  ifade  edilir:  “Bugün,  Mir  Haydar  Bâtır  Girayoğlu  Demir  Ali’nin  hayatında  bir 

dönüm günü oldu.” (s. 64).  

Miralay  Demir  Ali,  siyasî  bilincini  de  Mülazım  İbrahim’e  hitaben  şu  şöyle  ifade  eder: 

“Türkiye’deki  Ermeniler  ne  yapıyor?  Erzurum’un,  Trabzon’un  Ruslar  eline  geçmesine  içerden  yardım 

edenler  onlar  değil  miydi?  Neden  Rus’a  karşı  böyle  bir  vazifeyi  Azerbaycanlı,  Dağıstanlı,  Kırımlı, 

Türkistanlı,  İdil-Urallı  Türkleri  yapmıyor?  Niçin  sen  ve  ben  böyle  bir  fedakârlıkta  bulunmuyoruz?”  (s. 

83). 

Yüzbaşı Fahri İslâm’ın da şu cümlesi millî ve dinî hassasiyeti yansıtmaktadır: “Ben Türklere karşı 

harp ederek murdar gidemem.” (s. 89). 

Romanın sonlarına doğru Miralay’ın millî duyguları tamamen uyanmıştır. Artık harekete geçmeye 

hazır  hâle  gelmiştir.  Bunu  şu  sözlerle  ifade  eder:  “Ben  Türklere  karşı  hazırlanan  yumruğumu  bizzat 

Rus’un başına indirmeğe karar verdim.” (s. 99). 

Sonuç 

Romanın sonunda milleti için kendini feda etmeye hazır bir Miralay ve Feride vardır: 

“Bu  işlerin  hepsi,  esaret  ve  kölelik  hayatına,  Rusların  elinde  bir  oyuncak  halinde  yaşamağa  bir 

nihayet  vermek  için  yapılıyor.  (…)  Kurbansız  bayram  olmuyor  Miralay  Bey!...  Biz  Türklük  için  bir 

bayram hazırlıyoruz. Bu bayram için kurbanımız da hazır bulunmalıdır.” (s. 107).  

Miralay Demir Ali’nin son anları da şöyle ifade edilmektedir: “Mensubu olduğu Türk Milleti’nin 

varlığını  korumaktan  ve  yaşatmaktan  doğan  bir  neşenin  sembolü  olan  bu  gülümseme  onun  ruhunu  tâ 

göklere kadar götürdü. Ölürken de gülerek öldü.” (s. 116). 

Tıpkı Ayas İshaki’nin milleti için mücadele ederek ölümü gibi… Ruhun şâd olsun! Büyük Türkçü! 

KAYNAKÇA 

Bozdoğan, A. (2008), Romanda Türkiye Dışındaki Türk Dünyası, Ankara, Akçağ Yay. 

(İdilli), M. A. İ. (1998), Üyge Taba (Eve Doğru), İstanbul, Ötüken Yay. 

Kolcu, A. İ. (2013), Türk Romanı El Kitabı, Erzurum, Salkımsöğüt Yay. 

Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti (1979), Ankara, Ayyıldız Matbaası. 

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981), C. 4, İstanbul, Dergâh Yay. 

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2004), C. 5, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yay. 

«ҚҰТТЫҚИЯ» ЖЫРЫ ЖӘНЕ ЕДІГЕ БИДІҢ ТАРИХНАМАСЫ 

 

Доц. С. И. СЕЙІЛБЕК



 

Доц. К. С. ӘБДІҚАЛЫҚ



 

 

Түйіндәмә: Бұл мақалада түркі халықтарының эпосы мен фольклорында кеңінен таралған тұлға Едіге 

бидің есіміне қатысы бірнеше деректер қамтылып, халық ауыз әдебиетінде Едігенің шыққан тегі мен 

ата-бабасының,  әкесінің  есімдерін    атауда  бірізділік  жоқ  екені  сөз  етіледі.  Сондай-ақ  оның 

«Құттықия»  жырымен  байланысы  бар  екені,  жырдың  өзіндік  ерекшеліктері  мұнда  алғаш 

қарастырылып отыр. Алтын Орда тарихындағы  Едіге би туралы әр түрлі пікірлерді салыстыра келе, 

өзіндік ғылыми қорытындылар жасалған. 

Тірек  Сөздер:  түркі  халықтары,  эпикалық  жыр,  аңыз,  вариант,  эпизод,  дереккөздер,  типологиялық 

сарын, дәстүр. 

Kuttykya Poet and Edige’s History 

Abstract: This article Turkic epic and folklore widely covered person of Edige few data regarding the name 

of the dance, folk literature Edige origin and ancestors names in the sequence is that there is no word in the 

title of his father. As well as its "Kuttykya" that there is a link poet, will be the first original song here. In the 

history  of  the  Golden  Horde  Edige  Comparing  different  opinions  about  the  dance,  a  kind  of  scientific 

conclusions. 

Keywords: Turkic peoples, epic poetry, fables, option episode, sources typological motives, traditions. 

Алтын  Орда  тарихында  елеулі  із  қалдырған  Едіге  бидің  айрықша  тұлғасына  деген 

қызығушылық  түркі  халықтары  фольклорында  ол  туралы  алуан  түрлі  сюжетті  аңыздар  мен 

жырлар  тудырды.  Ол  шығармаларда  Едігенің  әкесінің  есімі  де  әр  қилы  аталады.  Мысалы,  қазақ 

эпосының  бірқатар  үлгілерінде  Едіге  Баба  түкті  шашты  әзіз  бен  аққу-қыздың  некесінің 

нәтижесінде дүниеге келгені суреттелсе, Едігенің әкесі Баба Ғұмар екені айтылатын жыр нұсқасы 

да  кездеседі.  Ал  Мұрын  жыраудан  жазылып  алынған  жырларда  Едігенің  әкесі  Құттықия    деп 

аталады. 

Өзге  қандастарымыздың  аңыздары  мен  жырларында  да  Едігенің  әкесі  «Құттықия»  деп 

аталады.  Әдетте  Құттықияның  аты  Едіге  туралы  туындылардың  басында  еске  алынады.  Ол 

шығармаларда  Құттықияның  Тоқтамыс  ханның  сұңқар  құсын  бағушы  қызметін  атқарғаны, 

кейіннен  сол  құстың  жұмыртқасын  Сәтемір  ханға    (Ақсақ  Темірге)  ұрлап  беріп  жібергені  үшін, 

Тоқтамыстың  қаһарына  ұшырап,  өлім  жазасына  кесілгені,  Едігенің  ер  жеткен  соң  Тоқтамыстан 

әкесінің  кегін  алғаны  суреттеледі.  Тоқтамыс  пен  Едігенің  арасындағы  осындай  жағдай  Мұрын 

жыраудан  жазылып  алынған  отыз  бес  эпикалық  туындының  бірі  болып  табылатын  «Едіге» 

жырының басында да суреттеледі. 

Ал  бізге  белгілі  түркі  халықтары  эпосы  үлгілерінің  ішінде  Құттықия  бейнесін  сомдауға 

арналған  дербес  жырдың  бір  ғана  нұсқасы  кездеседі.  Ол  –  Мұрын  жырау  бізге  жеткізген 

«Қырымның қырық батыры» эпикалық циклына енетін «Құттықия» жыры. 

Өкінішке орай, бұл жырдың толық нұсқасы бізге жеткен жоқ. Қазіргі қолда бар мәтінін 1941 

жылы Асайын Хангелдин қағазға түсірген. Аталмыш зерттеушінің сол жылғы сапарында Мұрын 

жырау  айтатын  жырлардың  барлығының  үзінділерін  жазып  алғаны белгілі.  Солардың  бірі  –  осы 

туынды. «Құттықия» жыры: 

«Қырымға хабар салады: 

Аттаналық кел,– деді,– 

Қалмаққа таман барайық. 

Сыпыра сонда сөйледі: 

Ақташыны шап,- деді»,– 

                                                      



 

Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті,  



 Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, kun_jan.16@mail.ru

 

562 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

деген  тармақтардан  басталады.  Жырдың  бұл  үзіндісінде  «Ақташы»  этнонимі  қалмақ 

ұлтының бір бөлігінің атауы ретінде қолданылып тұрғаны айқын аңғарылады. Бұны қалмақ елінің 

шетіне жеткен Құттықияға кездескен қалмақ батырының: 

«Қалмақ деген ел едік, 

Бөлініп шыққан қаладан 

Ақташының ері едік»,– 

 дегенінен де аңдауға болады.  

Ал,  шындығына  келгенде,  Ақташы  деген  қалмақтардың  құрамына  енетін  ел  емес,  түркі 

тектес этнос екені белгілі. Оның ең басты айғақтарының бірі «Шора батыр» жырының мазмұндық 

желісінде жатыр. Ол жырдың көптеген нұсқаларында бас қаһарманның өз елінің шонжарларының 

бірі  Ақташы  Әлібиді  зорлықшылдығы  үшін  өлтіргені  белгілі.    Бұл  Әлібидің  кім  екені  туралы 

кезінде  Ш.Уәлиханов:  «В  киргизской  саге  Чора  (таминец  Чора-батыр)  есть  Актачи-Али-бий, 

называемый иногда Ақтчинның Ғали би  – Актачинский Али-бий.  Этот Али есть бий, по поэме, 

родоправитель  отделения  актачи  в  орде  уральских  и  сарайчикских  ногайцев;  его  род  разорен 

героем  поэмы  киргизом  Малой  орды  таминского  рода,  Нариковым  сыном,  батыром  Чорой»,– 

деген ғылыми түсінік берген (Валиханов, 1961: 138). 

Мұрын  жыраудың  репертуарындағы  басқа  жырларда  да  бас  қаһарманның,  яғни,  жырдың 

жағымды  кейіпкерінің  қарсыласын  міндетті  түрде  қалмақ  етіп  көрсету  үрдісі  белең  алған.  Бұл  – 

өзге жыршыларға да тән дәстүр. Дегенмен, олардың жауларының көп жағдайда жат жұрттың өкілі 

емес,  өзіміздің  қандастарымыз  болып  табылатынын  аңғаруға  болады.  Мысалы,  осы  «Құттықия» 

жырында бас кейіпкердің жауының жат жерлік жан емес екенін: 

«Үш Бөкенбай көрінді, 

Бөкенбайдан шыққасын, 

Ақташының еліне 

Ол бір айлық жер еді»,– 

деген  тармақтар  да  сездіреді.  Өйткені,  осында  сөз  болатын    Үш  Бөкенбай  –  қалмақтарға 

қатысты топоним емес, Батыс Қазақстандағы жердің атауы. 

Қалай  дегенде  де,  бұл  жыр  Құттықияның  Ақташының  елімен  қалмақ  жұрты  ретінде 

жауласып, жеңіске  жеткенін  суреттеу  мақсатынан  туындағаны  анық  біліңеді.  Бұл  мақсатқа  жету 

үшін  жыршы  эпикалық  дәстүрдің  сан  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  типологиялық  сарындарына 

арқа  сүйеген.  Соның  бірі  –  жырдың  жағымдыы  кейіпкерінің  перзентсіздік  зарының  суреттелуі. 

Оны қалмаққа аттандырғалы тұрған Құттықияға бәйбішесінің: 

«Кетемісің, алғаным? 

Бір перзенттің жоғынан 

Менің жалғыз қалғаным. 

Дүниенің білдім жалғанын, 

Көтерем Алла салғанын. 

Артыңда қалған балам жоқ, 

Тәңірі қылды, шара жоқ. 

Және қалған мал да жоқ. 

Жаны ашитын пенде жоқ»,– 

дегенінен  аңғарамыз.  Бұлай  перзентсіздік  зарын суреттеу  әдетте  осындай  қасіретті  шегуші 

жан  иесінің  болашақта  дүниеге  келетін  баласының  мінсіз  болуының  алғышарты  іспетті 

типологиялық  сарын  екені  көпшілікке  аян.  Дегенмен,  бұл  туындының  үзінді  күйінде  жетуінің 

салдарынан жырдағы бұл эпизодтың қалыпты жалғасы кездеспейді осы мәтінде. 

Бас  кейіпкерді  суреттеуде  әсірелеу  тәсілін  қолданудың    тамаша  үлгілері  де  осы  жырдан 

табылады. Дәстүр бойынша атысудың алғашқы кезегін қарсыласына берген Құттықияның жойқын 

күш-жігері формулалық сипаты  бар  шумақтармен  бейнеленген.  Осындай көркемдік өрнектің  бір 

мысалы ретінде: 

«Қалмақтан оғы өтеді, 

Денеден өтіп кетеді. 

Ар жағында бір төбе, 

Тостағандай төңкеріп 

Ол төбені кетеді»,– 

563 

Doç. S. İ. SEYİLBEK-Doç. K. S. EBDİKALIK/”Kuttıkiya” Jırı Jene Yedige Bidin Tarihnaması  

деген жаттанды жолдарды атап өтуге болады. 

Жеңіске жеткен Құттықия осы эпикалық циклда жауларға жиі қойылатын талапты қайталап: 

«Біздің дінге көн, 

Келіп тұрмын мен»,– 

дейді.  Осының  алдындағы  жырдағыдай  батырдың  айтқанына  қарсыластары  көне  салмай, 

керісінше Ақташының: 

«Тыңдамаймын өзіңді, 

Оямын екі көзіңді. 

Енді, ноғай, өлесің, 

Өлімді жақын көресің. 

Біз – байтақ жатқан ел»,– 

деуі  жыршының  шығармашылығындағы  бірсарындылықтан  аулақ  болуға  ұмтылысынан 

хабар береді. Оның үстіне жау қайраткерлерін де жағымды қаһарман секілді қайтпас, қайсар етіп 

суреттеу де – батырлар жырының бұлжымас поэтикалық заңдылығы. 

Біз  жоғарыда  халық  ауыз  әдебиетінде  Едігенің  шыққан  тегі  мен  ата-бабасының,  әкесінің 

есімдерін  атауда бірізділік жоқ екенін байқағанбыз.   

Едігенің  қайдан  шыққаны  туралы  пікір  қайшылықтары  академик  В.В.Бартольдтің  “Отец 

Едигея”  деген  арнайы  зерттеу  жазуына  себеп  болды.  Осы  еңбегінде  В.В.Бартольд:  “По  словам 

Мелиоранского, во многих версиях сказания, особенно  ногайских, отец Едигея носит имя “Кутлу-

Кия”.  Это  же  самое  имя  приводит  историк  Абул  Гази.  По  Абулгази,  Кутлук  Кая  (Известно,  что 

Кутлу и Кутлук – диалектические разновидности одного и того же слова)  происходил из племени 

ак-мангыт (белых мангытов); кроме  сына Едигея ..., у него была дочь, вышедшая за хана Тимур 

бека (этот хан в более ранних источниках большею частью называется Тимур-Меликом), от этого 

брака родился хан Тимур-Кутлук. Едигей сделался нукером другого царевича, Токтамыша, когда 

Токтамыш  ...  бежал  в  Туркестан  к  эмиру  Тимуру  (Тамерлану),  за  ним  через  некоторое  время 

последовал и Едигей. 

Рассказ Абулгази об этом событии находится в полном согласии с рассказом более раннего 

источника  –  официальной  истории  Тимура  “Зафар-наме”,  последняя  редакция,  которая 

принадлежит Шереф ад-Дини Али Иезди и была составлена в 1425 г. Там же сказано, что Едигей 

был из мангытов, но нет  упоминания о белых мангытах”,- деп жазады да (Бартольд, 1963: 298), 

“Зафар-намеде”  Едігенің  әкесінің  аты,  Едігенің  қарындасы  ханның  зайыбы  болғаны  туралы 

айтылмайтынына тоқталып: “Если имя отца Едигея заимствовано Абулгази из некоторых версий 

эпического  сказания,  то  имен  Тимур-Мелика  и  Тимур-Кутлука  эпос,  по-видимому,  не  знает” 

(Бартольд, 1963: 298),– деген түйін жасайды. 

Бартольдтің осы мақаласын одан ары қарай оқи отырып: “Другое имя отца Едигея названо 

анонимным историком, писавшим под псевдоним Rье (Rіeu), в 815 и 816 г.г. Мусулманской эры, 

т.е. между 1412 и 1414 г.г. (Rіeu, Pers, MSS, vol, ІІІ, p. 1062 sq), еще при жизни Едигея. Этот автор 

писал  для  одного  из  внуков  Тимура,  Искендера,  правившего  в  то  время  в  Фарси,  ...  для 

обозначения  его  мною  был  предложен  термин  “аноним  Искендера”...  Автор  называет  Едигея 

сыном Балтычака... В рассказе о победе Токтамыша над Темир-Меликом ..., в 1378 г. приводятся 

подробности  о  Балтычаке,  ясно  показывающие,  что,  если  не  сам  Едигей, то  его  отец  в  то  время 

успел  сделаться  легендарным  богатырем”,-деген  мәліметті  кездестіреміз  (Бартольд,  1963:  798-

799).    Ғалымның  бұл  ой  қорытындысы  өз  алдына  қол-аяғы  бұғаулы  күйде  келген  бұрын  Темір 

Мәлік  ханның  қарамағында  әмірлердің  әмірі  лауазымы  бойынша  қызмет  атқарған  Балтышақтың  

адалдығы мен қаһармандық даңқына қанық Тоқтамыс хан егер ол (Балтышақ –  С.С.) Тоқтамысты 

бұрынғы    билеушісі  –    Темір  Мәлік  ханды  мойындағандай  мойындаса,  өз  хандығының  билігін 

соған  (Балтышаққа  –  С.С.)  сеніп  тапсыратынын  айтқанда,  Балтышақтың:  “Егер  менің  қолдарым 

мен  аяқтарым  байлаулы  болмаса,  мен  саған  жауап  берер  едім,  сенің  менің  ханымның  орнында 

отырғаныңды  көрген  көзім  шықсын.  Егер  сенің  қолыңда  билік  болса,  мені  де  өлім  жазасына 

бұйыр”, – деп, өз еркімен өмірден бас тартқанын баяндаған Ескендір аноним келтірген мағлұматқа 

байланысты жасалған.      

Балтышақтың ерлігі оның замандастарын ерекше тамсандырғанын В.В.Бартольд ол туралы 

аңыздың  Гератта  өмір  сүрген  Хафизи  Абрудың  1423  жылы  басталған,  оның  1430  жылы  қайтыс 

болуына  байланысты  үзіліп  қалған  дүниежүзі  тарихы  туралы  еңбегінде  келтірілуін,  Абд  ар-

564 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Раззактың  1475  жылы  жазылып  біткен  еңбегінде  пайдаланылуын  еске  түсіру  арқылы  аңғартып, 

аңыз кейіпкерінің аты Абд ар-Раззактың еңбегінде “Балынмак”, ал енді бірқатар өзге тарихшылар 

жазбаларында “Балынак” деп берілгенін ескертеді (Бартольд, 1963: 799). 

Осы  еңбегінде  В.В.Бартольд  Балтышақтың  Орыс  ханұлы  Темір  Мәлік  ханның  әрі  қайын 

атасы, әрі беглер бегі (әмірлерінің әмірі) болғанына ден қояды. 

В.В.Бартольд  Тоқтамыстың  Ягайлоға  жіберген  жарлығында  бірқатар  ханзадалар  мен 

бектердің  есімдері  атала  келіп,  солардың  тізімінен  соң  “Едіге  есімді  адам”  (“человека  по  имени 

Эдугу”)  деген  сөздер  келетініне  де  көңіл  бөліп,  бұл  үзіндіні:  “Едигей  изображен  даже  не 

вельможей, а только посланцем царевичей и вельмож, хотя обстановка в которой он находился в 

войске Тимура, напоминала обстановку вельможи, теперь уже не он был нукером, но у него были 

нукеры”,– деп пайымдайды (Бартольд, 1963: 802). 

Тек  Шыңғыс  ұрпақтары  ғана  билік  құруға  тиіс,  ақсүйектерге  ғана  бас  иген  қоғамда  Едіге 

және  оның  ұрпақтарының  ықпалы  жүру  себебін  В.В.Трепавлов:”Однако  среди  казахов  Эдиге 

слыли “белой костью” (ак суяк), т.е. аристократией…  

Происхождение  рода  от  святого  проповедника  Ходжа-Ахмед  Баба-Туклеса  послужило 

обоснованием  власти  мангытско-ногайских  биев…  Традиция  приписывает  формулировку  этой 

легитимности Нур ад-дину”,– деп түсіндіреді (Трепавлов, 2002: 86).  

Г.Ананьев  келтірген  қара  ноғай  аңызында  Нұрадын  Тоқтамысты  өлтірген  кезде  бұрын 

Тоқтамыстың  қарамағында  болғандар  оның  Шыңғыс  әулетіне  жатпайтынына  көңіл  бөле 

бастағанда, Нұрадынның оларға: ”Мен туған күнімнен бастап бір құдайға сендім және сыйындым, 

көптеген  қасиетті  кітаптар  оқыдым.  Менің  Шыңғыс  әулетінен  шықпағаным  мені  ешқандай  да 

төмен, өйткені мен түріктің даңқты батыры Қожа Ахмет Баба түктінің тұқымынанмын” (Ананьев, 

1900: 12),– деп жауап бергені баяндалады. 

Қадырғали  Жалайыр:  “Едіге  бидің  көзі  тірісінде Нұрадын  мырза іш  ауруы  тиіп,  отыз  жеті 

жасында  қайтыс  болды  (Қосымбекұлы,  1991:  255)”,–  деп  жазған.  Демек,  Едігенің  Баба  түкті 

шашты Әзізден тарағандығы туралы аңыз аталмыш би өмір сүрген кездің өзінде-ақ жұртшылыққа 

тараған. 

Түйіп айтқанда, осындай бір-біріне қайшы келетін дереккөздері мен зерттеулерді қарастыру 

барысында  бізге  академик  В.В.Бартольдтің  ғылыми  қорытындылары  мен  келтірген  дәлелдері 

неғұрлым шындыққа жақын тұрған секілді көрінді. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: