Индекстік тәсіл индекстер туралы жалпы түсінік Жеке индекстерді есептеу. Жинақтық индекстерді есептеу. Индекстер туралы жалпы түсінік

Статистикада жеке индекстер латынның кіші «i» әрпімен белгіленеді. Зерттеу объектісінің белгісіне қарай, яғни нені зерттейтіндігіне байланысты индекстік белгінің оң жағына оның таңбасы «i_p, i_q, i_z және т.б.» қатар жазылады. Мәселен бағаның жеке индексін есептеу үшін, сол заттың, тауардың есепті уақыттағы немесе ағымдағы кезеңдегі бағасын өткен уақыттағы немесе базалық кезеңдегі бағасына бөлу керек. Демек, ол мына формула бойынша есептелінеді: қолдану арқылы есептелінеді. Сол сияқты басқа да жеке индекстер төменде берілген формулалар бойынша есептелінеді:

Б) өнімнің өзіндік құнының жеке индексі:

В) еңбек өнімділігінің жеке индексі:

Енді осы берілген формулаларды қолдану арқылы жеке индекстерді есептеу үшін, яғни оны есептеу тәсілдерін үйрену үшін нақты мысал келтірейік:

Кесте 1- Зауыт бойынша өндірілген өнімнің көлемі мен өзіндік құны берліген:

1) өндірілген өнімнің көлемі бойынша:

Есептелінген көрсеткіштер арқылы өткен жылға қарағанда есепті жылы А өнімнің 8,3 процентке кемігенін, ал Б өнімінің 25,0 процентке артық өндірілгенін байқаймыз.

Демек, ағымдағы жылғы өндірілген өнімнің өзіндік құны өткен жылмен салыстырғанда А өнімі үшін 10 процентке төмендеген, Б өнімі үшін 14,3 процентке өскенін көреміз.

Жеке индекстер статистикалық қорытындылаушы көрсеткіштер ретінде іс жүзінде жиі қолданылады. Себебі жеке индекстер қатысты шамалар сияқты біртектес құбылыстың екі кезеңдегі өзгеру дәрежесін көрсететіндіктен, мұнда салыстырылатын уақыттың дәрежесін, онымен салыстыратын уақыттың мәніне бөлу керек.

Егер қатар дәрежелері уақытына байланысты бірнеше кезеңнен тұрып, ал олардың ағымдық мезгілдегі әрбір дәрежеі оның алдыңғы уақытта тұрған шамасымен салыстырылған болса, онда оны өзгермелі немесе тізбекті индекстер деп атайды және оны статистикада келесідей жазады:

Егер қатардың әрбір дәрежесін белгілі бір тұрақты базалық кезеңнің мәнімен салыстыратын болсақ, онда оны базалық индекстер деп атайды және ол былай жазылады:

Осы аталған индекстерді іс жүзінде есептеу үшін мысал ретінде Қазақстанда өндірілген мұнай өнімдері туралы соңғы жылдардағы көрсеткіштерді келтірейік:

Кесте 2 - Қазақстан бойынша 1990-1995 жылдар арасындағы мұнай өнімдерін өндіру

Егер базалық және тізбекті индекстер бір мезгілді құбылыстарды қарастыратын болса, онда олар бір-бірімен өзара байланыста болады. Сол байланыстылықты көрсету үшін мынындай белгілер енгізейік: 1990 жылғы өндірілген мұнайдың көлемін – q₀, 1991 - q₁, 1992 - q₂, 1993 - q₃, 1994 - q₄, 1995 - q₅. онда осы белгілер арасындағы байланыстылық мынадай түрде жазылады:

Демек, тізбекті индекстердің көбейтіндісі базалық индекске тең.

Сонымен, жеке индекстер қоғамдық құбылыстардың уақытқа байланысты өзгеруін зерттеу кезінде жиі қолданылады. Бірақ, сол құбылыстың қандай себептерге байланысты өзгергенін анықтай алмайды. Сонлықтан, экономикалық құбылыстардың өзгерістеріне әсерін тигізетін себептерді анықтау үшін жеке индекстерге қарағанда жинақтық индекстер көптеп қолданылады және талдау жасау кезінде біршама мәселелерді шешуге көмектеседі.