Интеграциялау интеграция фармацевтической науки, образования и практики на современном этапе

Вестник КазНМУ, №5 – 2014 
www.kaznmu.kz
 
 
 
 
235
 
 
 
 
пародонтит  (22%),  және  олардың  өз  ерекшеліктері 
бар. 
Көп  жағдайда  қант  диабетінің  нақтамасын, 
пародонтиттің алғашқы кезеңін стоматолог дәрігер 
анқытайды.  Қант  диабетінде  өзгерістер  көз  ұясы 
түбіне  қарағанда  пародонт  тіндерінде  көрінеді. 
Қарама-қайшы  байланыс:  бет-жақ  аймағындағы 
іріңді – қабыну процесстері қант диабетнің ағымын 
тездетеді.  
Қант  диабеті  балаларда  ауыр  түрде  өтеді,  оның 
жеңіл  формасы  мен  ремиссия  кезеңі  аз  кездеседі. 
Диабетке  майда    қан  тамырлардың  зақымдалуы 
тән: 
артериола, 
венула, 
капиллярлар 
(микроангиопатиялар).  Қант  диабеті  кезіндегі 
микроциркуляторлы 
қан 
тамырларының 
зақымдалуы  баланың  әр  түрлі  жаста  салдануына 
алып  келуі  мүмкін.  Қант  диабетімен  ауыратын 
науқастарда маргинальды паронттың патологиясы, 
яғни  пародонт  тіндерінің  дистрофиялық  өзгерісі 
жергілікті 
спецификалық 
микроангиопатияны 
шақырады [3]. 
Бұл кезде пародонтта жедел қабыну процессі ашық 
геперемияланған,  ісінген,  тиіп  кеткенде  және 
шұқып  тексергенде  қанайды.  Негізгі  аурудың  ұзақ 
болуы,  бірінші  кезекте  трофикасы  мен  қан 
тоқтайының  бұзылуына  алып  келеді:  қызыл  иек 
көкшіл-қызыл  түсті  кейде,  гиперемия  болмайды, 
ісіну  байқалады,  емізікшелері  және  барлық  қызыл 
иек  жиегі    борпылдақ,  қызыл  иек  қалтасынан 
грануляция,  іріңді  және  геморрагиялық  бөлінді 
бөлінген.  Жақтың  бүйір  аймағында  біліктәрізді 
«колбатәрізді» 
қызылиектің 
үлкеюі;осы 
патологиялық  процесске  ,сәйкесінше,  төменгі  және 
жоғарғы жақ ұшырайды. Клиникалық жағдайының 
жасы  болуына  қарамастан,  қант  диабеті  кезінде 
маргинальды  пародонттың  ерекшеліктерінің  бірі- 
терең 4-5 мм қалтаның болуы. Орташа тереңдіктегі 
қызыл  иек  қалталарында  тістер  қозғалғыш;  ауыр 
формасында  айқын  көрінген  және  пародонт 
деструкциясының  дәрежесіне  сәйкес  келмейді. 
Тістер араласып, өз остерінен айналады. 
Балалардың 
парадонтындағы 
патологиялық 
процесстер  10-14  жас  аралығында  тіркеледі.    Қант 
диабетімен 
ауыратын 
науқастарда 
пародонт 
тіндерінің аурынан басқа, 74 % жағдайда шырышты 
қабықтың  және  ерінің  қызыл  каймасының,  85  %  - 
тілдің  өзгеруі  байқалады.  Көпшілігінде  ауыз 
қуысының 
шырышты 
қабығыны, 
сілекейі 
көпіршіктенген,  тұтқыр,  стоматологиялық  айнаға  
«жабысқақ» болып келеді [4].  
Тілдің шырышты қабығының өзгеруі көп жағдайда 
жіпт әрізді және саңырауқұлақ тәрізді жіпшелердің 
гиперкератозымен  көрінеді.    Сонымен  қатар,  тіл 
қақпен  жабылған  және  тілдің  арқасында  қызғылт 
нүкте  тәрізді  гиперемияланған  саңырауқұлақ 
тәрізді жіпшелерге толған. Жиі тілдің қатпарлануы 
және  мөлшерінің  ұлғаюы  байқалады,  қатпарлануы 
жіп  тәрізді  жіпшелерінің  гиперкератозына  немесе 
десквамациясына  сәйкес.Тіл  тігінен  және  көлденең 
жүлгелермен  ойылған.  Қант  диабетімен  ауыратын 
науқастарда  «географиялық»    тіл  сау  балаларға 
қарағанда  жиі  кездеседі.Жіп  тәрізді  жіпшелердің 
десквамациясы  диффузды  және  ошақты  болып 
келеді.  Бұл  жағдайда  тілдің  беті  тегіс,  жылтыр, 
құрғақ  немесе  дымқыл;  «лакталған»  тіл  бозылт 
қызыл 
түстен 
қою 
қызғылт 
түске 
дейін 
болады.Тілдің бүйір бетінде тістердің ізі байқалады.  
Сонымен  қатар,  қант  диабетімен  ауыратын 
науқастарда, 
еріннің 
қызыл 
каймасының 
өзгерістері  кездеседі.Шырышты  қабық  пен  еріннің 
қызыл  каймасының  айқын  құрғауы  жырық, 
ауыздық,  қабыршақтармен  қатар  жүреді  және 
еріннің  қызыл  каймасында,  соның  ішінде  Клейн 
шекарасында айқын гиперемия байқалады.  
Еріннің 
зақымдалуы 
ауыз 
бұрышының 
баздануымен,  қабыршақтар  мен  жырықтардың 
түзілуімен  қатар  жүреді  (ангулярлы  хейлиттің 
көрінісіне  тән).  Қант  диабетінің  декомпенсация 
сатысында  еріндері  өзгереді.  Балаларда  қант 
диабетінің 
компенсация 
сатысында 
ауыз 
қуысының,  тілдің,  еріннің  шырышты  қабатының 
құрғақтығы  жоғалады;  көбінде  ангулярлы  хейлит 
жоғалады.  Тілде  өзгерістер  көп  байқалмайды, 
тұрақты  әрі  декомпенсация  және  компенсация 
сатысында сақталады.   
Балаларда ерін мен тілдің өзгеруі мен зақымдалуын 
қант  диабетінің  «кіші  симптомына»  жатқызады, 
яғни  трофиканың  бұзылуы,  тіндердің  гипоксиясы, 
кандидозды зақымдалумен сипатталады  [5].  
Уақытша 
тістем 
кезіндегі 
қант 
диабетінің 
пародонтты  зақымдауы  дәрігер  үшін  маңызды 
болып  келеді;    ол  кезде  қан  құрамындағы  қант 
мөлшерін  анықтап  қана  қоймай,  глюкозаға 
толеранттылығын анықтау қажет.  
Қант диабетімен ауыратын науқастарда парестезия 
дамиды  және  ауыз  қуысында  дәм  өзгереді.  Қант 
диабеті 
 
кезіндегі 
шырышты 
қабықтың 
парестезиясы 
құрақтықпен 
қатар 
дамиды. 
Парестезияның 
клиникалық 
көрінісі 
жүйке 
жүйесінің, 
асқазан- 
ішек 
жолдарының 
т.б. 
аурулармен 
сәйкес 
келеді. 
Диабет 
кезінде 
шырышты  қабықта  ашу  сезімі,  дененің  басқа 
аймақтарындағы  терісінде  қышыну  сезімдері 
болады. Науқаста тәттіге, ащыға және аз мөлшерде 
қышқылға  сезімталдығы  төмендейді.  Дәм  сезудің 
бұзылуы  функциональды  сипатта  болады  және 
жүргізілген емнен кейін қайта қалпына келеді.  
Ауыз 
қуысының 
саңырауқұлақты 
аурулары 
стоматологтарға 
белгілі, 
 
глоссадиниямен 
шағымданған  23  науқаста    ашытқы  тәрізді 
санырауқұлақ 
табылған, 
оның 
15-де 
қант 
диабетінің субклиникалық формасы бар [5].  
Қант  диабетімен  ауыратын  балаларда,  ауыз 
қуысының 
шырышты 
қабатында 
алтын 
стафилакокк, 
Candida 
тобындағы 
сағырауқұлақтарының  көбейюімен  дисбактериоз 
анықталады.  Көптеген  авторлар  100%  жағдайда 
шырышты қабықта кандидоз тапқан [4].  
Бұл 
патологияның 
рентгенологиялық 
симптомдары да айқын сипатқа ие: пародонты сау 
балаларда  сүйек  тінінің  зақымдалуының  бастапқы 
белгілері  анықталады:  альвеолааралық  қалқанның 
кортикальді  пластинкасының  көмескіленуі:  тіс 
мойыны  аймағында  периодонтальді  саңылаудың 
кеңеюі,  тісаралық  қалқан  шыңының  остеопорозы. 
Балалар орта және ауыр дәрижедегі пародонтитінде 
сүйек  тінінің  деструкциясы  қантты  диабетпен 
ауыратын  ересек  адамдыкы  сияқты  терең  болады: 
альвеоларалық  сүйек  қалқанының  вертикальді 
резорбциясы,  бұлдырлық,  резорбция  жиектерінің 
«желінуі»,  тіс  ұшына  дейінгі  терең  сүйек 

Вестник КазНМУ, №5 – 2014
 
www.kaznmu.kz
 
 
 
 
236 
 
 
 
қалталарының  болуы,  «тостаған  тәрізді»  және 
«кратертәрізді», 
«воронкатәрізді» 
резорбция, 
қалған  альвеоларалық  қалқанның  айқындалған 
остеопорозы.  Клиникалық  және  рентгенологиялық 
көріністерінің  сәйкес  болмауы.  Рентгенологиялық 
зерттеуде  альвеолярлық  өсіндідегі  деструктивті 
үрдістер 
клиникалық 
көріністерімен 
салыстырғанда  терең болады.  
 
Вакуум-сынама  қантты  диабетпен  ауыратын 
балалардағы  пародонт  тіндерінің  ауруларын 
анықтаудың 
диагностикалық 
тесті. 
Қантты 
диабеттің  түрі  ауырлаған  сайын  қызыл  иектегі 
вакуумды  гематома  жай  сорылады.  Кулаженко 
бойынша капиллярлардың тұрақтылығын анықтау 
қантты  диабетпен  ауыратын  науқастарда  сау 
адамдармен 
салыстырғанда 
қабынудың 
айқындығын көрсетеді. 
 
Кальций және фосфордың құрамы өзгереді: ауыз 
қуысы 
сұйықтығындағы 
кальций 
деңгейі 
көтеріледі  (1,55  (0,02ммоль/л  сау  адамдарда)  және 
фосфордың  төмендеуі  (3,09  (0,05  ммоль/л)қантты 
диабетпен  ауыратындарда;  4,36  (0,08ммоль/л)  сау 
адамдарда.  Солайша  кальций/фосфор  қатынасы 
ұлғайады.  Сонымен  қатар  кальцийдің  сілекейдегі 
деңгейі қалыпты болуы мүмкін.    
 
Емдеу  ерекшелігі.  ҚД  емдеу  эндокринологпен 
жүргізіледі, 
диетотерапия 
тағайындалады, 
инсулиндітерапия, 
емдік 
дене 
шынықтыру, 
симптоматикалық ем [1, 6]. 
Қантты  диабетті  науқастарды  емдеу  жайында 
мәліметтер  аздың  қасы.  Тиімді  емдеу  жолдары 
іздестірілу  үстінде.  Бір  топ  авторлары  комплексті 
емде  уролександы  қолдану  арқылы  ағымын 
жеңілдетуге  қол  жеткізбекші  болса,  келесілері 
тінішілік 
оксигенотерапияны, 
үшінші 
топ 
авторлары 
пародонт 
тіндеріндегі 
микроциркуляцияны  жақсарту  үшін  саусақтық 
массажды ұсынады. 
Көптеген  авторлар  пародонт  тіндерін  кешенді 
емдеуде  инсулин  препараттарын  қолданады.  Тіс 
шөгінділерін  алғаннан  және  қызыл  иекті  өңдеген 
соң  электрофорезге  40  ЕД  анодта  3-5  мА  -  15-20 
минут (№ 10-20). Үш үрдістен кейін қызыл иек ісінуі 
басылып,  қызыл  иек  қалтасынан  ірің  бөлінуі 
азайып,  қызыл  иек  қанауы  және  күйдіру  сезімі 
басылады.  7  үрдістен  кейін  қызыл  иек  қалтасы 
мүлде  жоғалып,  1-2  дәрижелі  тіс  қозғалғыштығы 
төмендеген.  Дәстүрлі  әдіспен  емделген  бақылау 
тобындағы  науқастардан  алынған  нәтижелермен 
салыстырғанда  өзгерістер  тек  7,10,15  тәуліктен 
кейін  болды.  Пародонт  ауруларының  алдын  алу, 
пародонтит  ағымының  асқынбауы    мақсатында 
ауыз  қуысының  гигиенасын  сақтау  қажеттілігін 
атап өтеді. 
Сонымен, 
қантты 
диабетті 
науқастардың 
пародонтитін  емдеудің  тиімділігі  аз,  себебі 
негізінен  жергілікті  консервативті  емдеу  әдістері 
қолданылады.  Мұндай  науқастарға  негізгі  ауруы 
шақырған  асқынуларға  байланысты  хирургиялық 
ем қарсы көрсетілген, сондықтан, кешенді ем қарсы 
көрсетілген.  
Қантты 
диабетпен 
ауыратын 
науқастардағы 
пародонтитті емдеу жөніндегі әдебиеттерді зерттеу 
көптеген  авторлардың  бұл  патологияны  кешенді 
спецификалық 
емдеуге 
өз 
үлесін 
қоспай 
эндокринологтар  тағайындаған    спецификалық  ем 
әдістерін рациональді терапияға жатқызады. 
Қантты 
диабетпен 
ауыратын 
балалардың 
пародонтитін жергілікті және жалпы спецификалық 
емдеудің    өңделеген  әдісі  жоқ,  сондықтан 
рациональді  терапия  жүйесін  әздестіру  қажеттілігі 
туындауда [7]. 
 
Қорытынды. 

 
Алынған 
мәліметтер 
негізгі 
ауру 
мен 
стоматологиялық 
патологиялардың 
өзара 
қатынастылығын    және  берілген  топтағы  балалар 
үшін  алдын  алу  шараларын  жүргізу  қажеттілігін 
растайды. 

 
Қ.Д  ауыратын  балалардың  ауыз  қуысы  жұмсақ 
және  қатты  тіндерінің  жағдайы  негізгі  аурудың 
ауырлық  дәрижесіне байланысты. 

 
Ауыз  қуысындағы  негізгі  көріністері  негізінен 
пародонт  тіндерінде  көрінеді:  ортаауырлықтағы 
қабыну-  85%  Қ.Д  компенсирленген  формалы 
балаларда,  ауыр  –  40%  декомпенсирленген 
формалы.  Бақылау  тобындағы  балаларда  көбіне 
жеңіл қабыну(85%). 

 
Пародонт  тіндерінің  қабыну  ауырлығы  ауыз 
қуысы  гигиенасына  тура  пропорциональді:  Қ.Д 
декомпенсирленген  формасындағы  OHI-S  гигиена 
индексі  –  2,  44;  компенсирленген  формалы  –  1,7 
құрайды. 
 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
1
 
Склярова О.И. I типті қантты диабетті балалардың ауыз қуысы жағдайын кешенді бағалау: Автореф. ... дис. мед. 
ғыл. канд. – М., 2009. 
2
 
Остроменцкая Т.К. Қантты диабетпен ауыратын балалар пародонтының зақымдалуы : автореф. ... дис. мед. ғыл. 
канд. - М., 1987. - 22 б. 
3
 
Бойченко Т.Е. Балалар ауыз қуысының жалпы соматикалық аурулар кезіндегі өзгерісі. - М.: 1982. – 36 б. 
4
 
Дедов И. Эндокринді жүйе ағзаларының аурулары: дәрігерлер үшін нұсқау. М.: Медицина, 2000. - 568 б. 
5
 
Виноградова  Т.Ф.,  Максимова  О.П.,  Мельниченко  Э.М.  Балалар  ауыз  қуысы  шырышты  қабаты  мен  пародонт 
тіндерінің аурулары. М.: Медицина, 1983. - 75-85 б. 
6
 
Боровский Е.В., Машкиллейсон А.Л. Ауыз қуысы және еріннің шырышты қабатының аурулары.  - М.: Медпресс, 
2001. - 147-155 б.  
7
 
Удовицкая Е.В. Жалпы соматикалық ауруларда балалар ауыз қуысындағы өзгерістер: Оқу құралы.  - М.: ЦИУВ, 
1982. - 33 б. 
 
 
 

Вестник КазНМУ, №5 – 2014 
www.kaznmu.kz
 
 
 
 
237
 
 
 
 
А.Т. ТУРЕХАНОВА, Ш.А. НУРМУХАМБЕТОВА, Н.К. НЫГМЕТОВА, З.Р. КАМИЕВА  
Казахский национальный медицинский университет  им.С.Д. Асфендиярова, 
Модуль детской стоматологии 
 
СОСТОЯНИЕ ЗУБОЧЕЛЮСТНОЙ СИСТЕМЫ И ОСОБЕННОСТИ ОКАЗАНИЯ СТОМАТОЛОГИЧЕСКОЙ  
ПОМОЩИ ДЕТЯМ С САХАРНЫМ ДИАБЕТОМ 
 
Резюме: Сахарный диабет (СД) относится к самой распространенной эндокринной патологии у детей. Полученные 
данные  свидетельствуют  о  взаимосвязи  основного  заболевания  со  стоматологической  патологией  и 
необходимостью проведения профилактических мероприятий для детей данной группы.  
Ключевые слова: Сахарный диабет, дети, гингивит, пародонтальный синдром, хейлиты. 
 
 
A.T. TOREKHANOVA, SH.A. NURMUKHAMBETOVA, N.K. NYGMETOVA, Z.R. KAMIYEVA  
Asfendiyarov Kazakh National Medical University, 
Department of stomatology of children's age 
 
STATUS OF DENTAL SYSTEM AND FEATURES OF DENTAL CARE FOR CHILDREN WITH DIABETES 
 
Resume: Diabetes mellitus (DM) refers to the most common endocrine disease in children. The findings suggest that the 
relationship of the underlying disease with dental disease and the need for preventive measures for children in this group. 
Keywords: diabetes, children, gingivitis, periodontal syndrome, cheilitis. 
 
 

Вестник КазНМУ, №5 – 2014
 
www.kaznmu.kz
 
 
 
 
238 
 
 
 
МАЗМҰНЫ | СОДЕРЖАНИЕ: 
 
ЗАМАНАУИ ДЕҢГЕЙДЕГІ ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ, ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ БІЛІМДІ ИНТЕГРАЦИЯЛАУ 
 ИНТЕГРАЦИЯ ФАРМАЦЕВТИЧЕСКОЙ НАУКИ, ОБРАЗОВАНИЯ И ПРАКТИКИ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ
 
 
Ж.Ж. АБДРАХМАНОВА, З.С. ХАЛМЕТОВ, А.А. МАУЛЕНОВА, Е.Р. ТЛЕУБЕКОВ,  
Г.П. ЕСЖАНОВ  
ВИРТУАЛДЫ ЭКСПЕРИМЕНТТЕР АРҚЫЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН  АРТТЫРУДЫҢ 
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 
1 
 
Г.Б. АЙТЖАНОВА, А.Е. ИЗАТОВА, Г.Т. КАНТУРЕЕВА, Қ.Ө. ЕСЕТОВА  
ЖАҢАДАН СИНТЕЗДЕЛГЕН ПИПЕРИДИН ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ЖЕДЕЛ УЫТТЫЛЫҒЫН 
ЗЕРТТЕУ 
 
3 
А.А. АСАНОВ*, А.С. КОЖАМЖАРОВА, Г.А. АЛДИБЕКОВА  
ФУНКЦИОНАЛ ТОПТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІМЕН ЕРЕКШЕЛЕНУШІ 
ПОЛИЭЛЕКТРОЛИТТЕРДІҢ  ДАРБАЗА  БЕНТОНИТІ ЖӘНЕ ФРАКЦИЯСЫ 
ДИСПЕРСИЯСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНА ӘСЕРІ 
 
5 
У.С. АЛИМОВА, Р.Д. ДИЛЬБАРХАНОВ, К.К. КОЖАНОВА,  
И.Р. КУЛМАГАМБЕТОВ, Г.О. УСТЕНОВА  
ТЕХНОЛОГИЯ УГЛЕКИСЛОТНОГО ЭКСТРАКТА ИЗ ЛИСТЬЕВ ПОДОРОЖНИКА 
БОЛЬШОГО 
 
10 
М.К. АМИРКУЛОВА, Э.М. САТБАЕВА, А.М. СЕЙТАЛИЕВА, Э.Н. КАПСАЛЯМОВА,  
Л.Н. ИБРАГИМОВА, Г.О. УСТЕНОВА, У.М. ДАТХАЕВ   
ИЗУЧЕНИЕ ОСТРОЙ И ПОДОСТРОЙ ТОКСИЧНОСТИ ЭКСТРАКТА ЦИСТАНХЕ 
 
13 
Н.З. АХТАЕВА, А.Т. МАМУРОВА, С.А. ИНЕРБАЕВА, С. АЛИБЕКОВА  
МОРФО-АНАТОМИЧЕСКОЕ И ГИСТОХИМИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ПЕРСПЕКТИВНОГО 
РАСТЕНИЯ CLIMACOPTERAARALENSIS 
 
16 
А.С. БАЙДІЛДАЕВА, А.Н. СЫЗДЫҚ, М.А. МАХАМБЕТОВА, З.М. АБДРИМОВА,  
Г.С. САРБАСОВА  
ОҚЫТУДА ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕР МЕН АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ 
ҚОЛДАНУ 
 
20 
Т. БАЙЗОЛДАНОВ
1
, Б.У. ДАРИКУЛОВА
2
, А.С. КОЖАМЖАРОВА
1
, Г.М. ТОЙБАЕВА
3
  
НАРКОТИЧЕСКАЯ СИТУАЦИЯ В РК И ОСВЕЩЕНИЕ ЕЕ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ 
 
22 
Т. БАЙЗОЛДАНОВ, А.С. КОЖАМЖАРОВА, Х.М. ИЛАХУНОВ  
ЗНАЧЕНИЕ ОТДЕЛЬНЫХ ФАРМАЦЕВТИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В ПРОФИЛАКТИКЕ 
МОЛОДЕЖИ ОТ НЕГАТИВНЫХ ПРИВЫЧЕК В СОЦИАЛЬНОЙ СФЕРЕ  
 
25 
Т. БАЙЗОЛДАНОВ, А.Н. НУРГАЛИЕВА, А.С. КОЖАМЖАРОВА, Д.Т. БАЛПАНОВА,  
Х.М. ИЛАХУНОВ  
ПРЕПОДОВАНИЕ ТОКСИКОЛОГИЧЕКОЙ ХИМИИ НА МОДУЛЕ «ФАРМАЦЕВТ-
ТОКСИКОЛОГ» ФАРМАЦЕВТИЧЕСКОГО ФАКУЛЬТЕТА  КАЗНМУ ИМ. С.Д. 
АСФЕНИЯРОВА 
 
27 
А. БАҚЫТ, У.М. ДАТХАЕВ, Э.Н. КАПСАЛЯМОВА  
ПЕРСПЕКТИВЫ СОЗДАНИЯ ТРАНСДЕРМАЛЬНОЙ ТЕРАПЕВТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ С 
ТИАМАЗОЛОМ 
 
30 
Б.А. БАХТИЯРОВА, К.К. ОРЫНБАСАРОВА, Б.К. МАХАТОВ  
ARTEMISIA  TURANICA  ӨСІМДІГІНІҢ САНДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН АНЫҚТАУ 
 
33 
К.Б. БЕКЕШЕВА
1,2
, А.Р. КУРМАНАЛИЕВА
1,2

жүктеу/скачать 6,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: