Ипк пр по северо-казахстанской области

12 
 
МАҒЖАН ЖҦМАБАЕВТЫҢ  ТАҒЫЛЫМДЫҚ МҦРАЛАРЫНДАҒЫ 
ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАР 
 
А. Қ.Дүйсенбаев, п.ғ.к., доцент 
«Ӛрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы 
акционерлік қоғамының филиалы, 
Ақтӛбе облысы бойынша педагогикалық 
қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты 
 
XX  ғасырдың  басында  қазақ  халқының  бостандығын  шынайы  азаматтық  тҧрғыдан  
сезініп,  әділ  бағасын  берген  тҥркішіл-патриот  Мағжан  Жҧмабаевтың  шығармалары 
тҥркілік  тәрбие  бағытындағы  проблеманы  негізге  алады.  Оның  «Тіршілік  кӛркі  –  ерік», 
«Қазағым», «Туған жер», «Батыр Баян» т.б.  шығармаларын шынайы отаншылдық мәні зор 
еңбектер деп айтамыз. Ақын: 
«Жаратылдым топырағыңнан сенің бҥгін. 
Жалғаны жоқ, бәрі сенен жан-тәнім. 
Сенен басқа жерде маған қараңғы, 
Жарық  болар  Шолпан  –  Айым,  сен  –  Кҥнім»,  -  деп  туған  жердің  қадір-қасиетін 
ҧлтжандылық тҧрғыдан сипаттайды [1, 55-б.].  
Ол  ӛзінің  «Педагогика»  атты  еңбегінде    ҧлттық  мәселелерді    орынды  кӛтеріп, 
ғылыми  мәнді  пікірлер  айта  алған.  Ӛмірдің  ӛзекті  мәселелерін  жҥректің  нәзік  қылымен 
ӛрнектей білген Мағжан ҧлттық  тіл, ҧлттық  тәрбие туралы да ӛрелі  ойлар айтқан. Яғни: 
«Тәрбиеден  мақсҧт  –  адамды  һәм  сол  адамның  ҧлтын,  асса  барлық  адамзат  дҥниесін 
бақытты  қылу.  Ҧлт  мҥшесі  әрбір  адам  бақытты  болса,  ҧлт  бақытты,  адамзат  дҥниесінің 
мҥшесі әрбір ҧлт бақытты болса, адамзат дҥниесі бақытты», - деп ӛзінің гуманистік пікірін 
айтады [2, 99-б.].  
Ағарутшы-педагог  М.Жҧмабаев  «Педагогика»  оқулығында  әрбір  мемлекетте 
балаға  білім  беру  жҥйесі  халықтың  тарихи  дамуымен  байланысты  екендігіне  тоқталып 
отырады.  Сондықтан  дене  тәрбиесіне  этнопедагогика  мен  этнопсихолгия  идеяларын 
бастапқы  дәрежеге  қояды.  Ғылыми  еңбектің  «Жан  тәрбиесі»  деп  аталатын  екінші 
бӛлімінде: «Баланың дене тәрбиесі мен жан тәрбиесін қатар алып бару керек. Себебі, бала 
ӛскен  сайын  тәрбиеші  кҥшінің  кӛбін  баланың  жан  тәрбиесіне  жҧмсай  беруге  міндетті. 
Тегінде  берік  ҧғу  керек:  адамның  қымбат  нәрсесі  де,  жҧмсақ  нәрсесі  де  сол  жан.  Қиын 
тәрбие  тілейтін  де  сол  жан.  Жанды  дҧрыс  тәрбие  қыла  білу  ҥшін  жанның  жайын 
баяндайтын ғылыммен таныс болу керек», - дейді [3, 57-б.].  
М.Жҧмабаевтың  пікірінше,  педагогика,  әсіресе  дидактика  психология  ғылымынсыз 
дәрежесін жоғалтпақ. Қазіргі жағдайда мектеп мҧғалімі психологияны терең білу арқылы 
әр ҧлт баласына ӛзінің ҧлттық болмысы мен танымын ескере отырып білім бере алады. Әр 
халықтың  бала  тәрбиелеуде  ӛз  әдісі  бар.  Қазақ  халқының  арнайы  бала  тәрбиесімен 
айналысатын қоғамдық орындары болмаса да, ӛз ҧрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-
ақ  ӛлең-жыр  мен  әңгіме,  ертегі,  тақпақ,  санамақ  арқылы  тәрбиелеп  отырған.  Бала  аяғын 
жерге  нық  басқаннан-ақ  қоршаған  ортаның  қҧпиясын  ғылыми  тҧрғыдан  сезініп,  жапан 
дҥзге жолсыз жерлермен, жҧлдыздарға, тҥрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-
ақ  есту,  кӛру  сезімдері  шынығып,  алдағыны  болжайтын,  жоғалғанды  табатын  ізшіл  де, 
қҧралайды кӛзге атып тҥсіретін мерген де болған. Қазақ баласы кең далада, жҧлдыздарға 
қарап  ауа  райын  болжайтын,  жануарлардың  тілін  тҥсінген,  былайша  айтқанда  олар  мал 
бағатын  малшы  да,  сӛзге  шебер  шешен  де,  тарихшы  да,  ботаник  та,  астроном  да  бола 
білді.  Оның  «Педагогика»  еңбегінің  қҧндылығы  ҧлттық  тәрбиені  автордың  жан-жақты 
кӛрсетуінде.  Әсіресе,  ҧлттық  психологияны  дҧрыс  меңгермеу  бала  тәрбиесінде  кӛптеген 
қиындықтарға  ҧшыратады.  Бҥгінде  ғалымдар  арасында  «Педагогика»  оқулығын  атына 
қарап  таза  педагогикалық  еңбекке  жатқызып жҥр.  Ал,  шынында,  онда  бір-бірімен  тығыз 
байланыста  екі  пән  –  педагогика  мен  психологияның  қарастыратын  мәселелері 

13 
 
ҧштастырыла  баяндалған.  Ағарушы-педагог  М.Жҧмабаев  XX  ғасырдың  басында 
мәңгҥрттік  мәселесін  кӛтерген  болатын.  Оның  тәрбие  процесіндегі  тілдің  алатын  орны 
жайында:  «Тіл  адам  жанының  тілмашы,  тілсіз  жҥрек  тҥбіндегі  бағасыз  сезімдер,  жан 
тҥкпіріндегі  асыл  ойлар  жарық  кӛрмей,  қор  болып  қалар  еді.  Адам  тілі  арқасында  жан 
сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ҧға алды. Тілі кем болса, адамның қор 
болғаны. Ойын ашып айтуға тілің жетпесе, ішің қазандай қайнайды да, қысқасы, адамның 
толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында», - деп келтіреді [4, 48-б.].   
М.Жҧмабаев  тіл  жайындағы  ойын  былайша  жалғастырады:  «Ҧлтқа  тілінен  қымбат 
нәрсе  болмасқа  тиісті.  Бір  ҧлттың  тілінде  сол  ҧлттың  жыры,  тарихы,  тҧрмысы,  мінезі, 
айнадай ашық кӛрініп тҧрады. Қазақ тілінде қазақтың сыры сайран даласы, біресе желсіз 
тҥндей  тымық,  біресе  қҧйындай  екпінді  тарихы,  сар  далада  ҥдере  кӛшкен  тҧрмысы 
айнадай ашық кӛрініп тҧрады», - дейді [5, 53-б.].   
Тҧлғаның  жан-жақты  дамуына  адамгершілік  тәрбиесінің  қатысы  ерекше.  Білімі 
жоғары тҧлғаның ӛзі, егер адамгершілік қасиеті аз болса, ол рухани қҧлдыруға ҧшырайды. 
Сондықтан да М.Жҧмабаевтың «Педагогика» оқулығы моральды бойына сіңірген рухани-
адамгершілік тәрбиеге бағытталған еңбек деп айтуға болады. Яғни адамгершілік тәрбиені 
ҧлттық болмысымызға негіздеп берген. Оқытудың әр кезеңін ҧлттық тҧрғыда бейнелеуге 
тырысқан.  Оның  шығармаларынан  халық  ӛмірінің  әр  кезеңі  ӛзекті  орын  алған,  ол  ҧлт 
тәрбиесін  басты  орынға  қойған  бірден-бір  педагог.  Ҧлттық  тәрбиені  зерттей  келе  бес 
мәселеге баса назар аударады: 

 
тәрбие негізі – халықтық тәрбиеде. Ол тәрбиелік кҥші бар жҥйе; 

 
тәрбие  жҥйесін  тек  қана  іс  жҥзінде  ғана  емес,  дәріс  пен  тағылым  ретінде 
қолдану керек; 

 
әр халықтың ӛзіндік халықтық тәрбие жҥйесі бар. Оны ешқандай халықтың 
тәрбие жҥйесімен алмастыруға болмайды; 

 
басқа халықтың тәрбие жӛніндегі жҥйесінен ҥлгі алуға болады, бірақ дәл сол 
халықтың кӛшірмесі болудың қажеті жоқ;  

 
қоғамдық  тәрбие  ӛмір  заңдарын  шешіп,  соңынан  ертпейді,  тарихты 
жасамайды, ал бірақ тәрбие ӛз жолымен болашаққа бастайды.  
Ағартушы  М.Жҧмабаевтың  қай  еңбегін  алсақ  та  халықтық  педагогиканы  негіздей 
қҧрылған.  Мысалы,  баланың  сәби  кезінен  бастап  айтылатын  бесік  жыры,  тілашар, 
жаңылтпаш, жҧмбақ, ӛлеңдер, әженің ертегілері мен тӛрт тҥлік малды бағып қағу, ӛнегелі 
сӛздер, бата-тілектер мен батырлардан сауға сҧрау, жауырын қарап бал ашу, бақсылық пен 
балгерлік,  кҥйшілік  пен  серілік,  жоқтау,  естірту,  кӛңіл  айту,  жҧбату  сияқты  тҧрмыстың 
салт-дәстҥрлерге жан-жақты сипаттама беріледі. Сонымен қатар халық  педагогикасының 
інжу-маржандары  оның  «Педагогика»  оқулығында  ӛз  орнын  алған.  Ҧлттық 
болмысымызды  қайтарудың  бірден-бір  жолы  халық  шығармашылығы  мен  әдебиеті  екені 
белгілі. Адамгершілік тәрбиесін жетілдіру ҥшін әдебиеттен мысалдар кӛп келтіріп отыру 
қажет.  Баланы  адамгершілікке  тәрбиелеу  мәселесіне  байланысты  әңгімелер  әдебиетте 
кӛптеп  кездеседі.  Сол  тақырыптарды  ретімен  қолдану  ҧстазға  байланысты.  Бҧл  пікірдің 
қазіргі  оқыту  процесінде  алатын  орны  ерекше.  Себебі  бҥгінгі  таңда  барлық  пәндер 
арасында  әдебиетке  деген  қҧлшыныс  кҥннен  кҥнге  артуда.  М.Жҧмабаев  эстетикалық 
сезімді  тәрбиелеуде  табиғат  пен  ӛнерге  ерекше  кӛңіл  бӛледі.  Біздің  ойымыздың 
нақтылығын кӛрсету ҥшін мына жолдарды келтірелік: «Жаратылыстың һәм искусствоның 
сҧлу заттары адам жанында сҧлулық сезімдерін оятады. Ҥлбіреген гҥл, кҥңіренген орман, 
сылдырлаған  су,  шетсіз-тҥпсіз  қара  теңіз,  тҥрлі  шӛптермен  толқындалған  дала,  бҧлтпен 
шағылысқан биік тау, кҥннің ойыншыл алтын сәулелері, ерке сҧлу ай, жҥлдызды тҥн, міне 
осылар сықылды жаратылыстың сҧлу заттары, кӛріністері, яки искусствоның тылсымдай 
жанды  билеп  алып  кететін  ән,  кҥй,  сыйқырлы  сӛз,  сҧлу  картина  сықылды  әсерлері  адам 
жанында  бір  ләззат,  бір  сҧлулық  толқынын  оятып  туғызбай  қоймайды»  [6,  47-б.]. 
Автордың  «Педагогика»  оқулығында  айтылған  ойы  бҥгінгі  таңда  ӛзекті  мәселе.  Баланы 
табиғатта  болып  жатқан  қҧбылыстарды  бағалай  білуге,  сҧлулықты  қабылдауға  ҥйретуде 

14 
 
аталған  еңбегінің  орны  айрықша  зор.  Яғни  эстетикалық  тәрбиені  табиғаттың  әдемі 
қҧбылыстары  арқылы  ғана  жетілдіру  аз,  сонымен  қатар  музыка  әуені  нәтижесінде  бала 
дамуына әсер етуге болатындығын айтады. Баланы ӛнермен терең таныстыру керек. Бала 
әр тҥрлі сҧлу әуендерді естісін, тҥстерді кӛрсін, сҧлу сӛздер, сҧлу ӛлеңдер жаттасын. Тҥрлі 
музыка  қҧралдарының  ҥндерін  тыңдасын,  сурет  салып  ҥйренсін.  Ән  салып,  музыка 
қҧралдарында  ойнап  ҥйренсін.  Міне,  осыларды  істесе,  баланың  сҧлулық  сезімдері 
ӛркендейді.  Біздің  ойымызша,  тәрбие  эстетикалық  мҥмкіндікті  пайдалана  біліп,  оны 
бағалай  білумен  тығыз  байланысты.  Автордың  жоғарыда  айтқан  пікірлері  бҥгінгі  таңда 
мәдениетіміздің  рухани  қҧлдырауы  кезінде  қҧнды  пікір  болып  табылмақ.  Тарих 
кӛрсеткендей, тәрбие мен оқыту процесінің бір-бірінен алшақтауы нәтижесінде адамның 
рухани  қҧлдырауына  әкеліп  соғады.  Осы  орайда  қазіргі  мектеп  практикасында  тҧлғаны 
жан-жақты  қалыптастыру  ҥшін  діни  тәрбиенің  орны  ерекше  екендігін  атап  ӛтеді.  Яғни 
діни сезім адам бойына аяушылықты, ізгілікті, адамгершілікті ҧялатады. М.Жҧмабаевтың 
айтылған  ойлары  оның  дінді  ҧстанғандығын  кӛрсетеді.  Оның  дәлелі  жазушы 
С.Мҧқановтың еңбегінде, М.Жҧмабаев қысқа мерзімге арналған мҥғалімдер курсында дін 
тарихынан сабақ беріп, тыңдаушыларға бес уақыт намаз оқуға ҥйреткен.  
Педагогика  тарихында  француз  ағартушысы  Ж.Ж.Руссо  былай  деп  жазған: 
«Неизменно  держите  своих  детей  в  тесном  кругу  заповедей,  относящихся  к  морали. 
Приучайте  их  к  сознанию,  что  они  всегда  находятся  перед  очами  божьими,  учите  их 
делать добро без рабства, в надежде получить награду, и всю жизнь быть такими, какими 
им хотелось бы перед ним предстать» [7, 203-с.].  
Ағартушы-педагог М.Жҧмабаев бала бойында діни сезімді тәрбиелеу жайында: «Дін 
сезімдерінің негізі – дҥниені жаратушы, дҥниеде барлық нәрсені билеп тҧрушы бір тәңірі 
бар деп сыйыну һәм сол тәңірге адам ӛзін пенде деп білу. Тәңірінің қҧдіреті алдында адам 
ӛзінің  әлсіздігін  сезіп,  біліп,  тәңірге  қҧлшылық  қылу,  яғни  жауыздықтан  тыйылып, 
ізгілікке  ҧмтылу.  Барлық  кемшіліктен  азат  тәңірге  жағу  ҥшін  барлық  кемшіліктен  безу. 
Келтірілген  пікірлерден  мынадай  ой  қорытуға  болады.  Дін  адамды  жоғары  рухани 
деңгейде тәрбиелеп, оның рухани-адамгершілік қасиетін арттыруға кӛмектеседі» дейді [8, 
214-б].  
Сонымен қатар, М.Жҧмабаев  «Педагогика» оқулығында отбасы тәрбиесін сӛз етеді. 
«Отбасы тәрбиесінде халық педагогикасының элементтерін қолданады. Егер бала кезінде 
кӛргендері қызықты; қуанышты болса, онда адам ашық мінезді болып қалыптасады. Бала 
қайырымдылық пен жауыздықты ҥлкен адамдардан ҥйренеді. Жас бала әкесінің ҧрлағанын 
кӛрсе,  онда  ол  ҧрлық  жақсы  қасиет  деп  ойлап,  ӛзі  де  ҧрлауға  кіріседі.  Бала  ҥйінде  не 
кӛрсе, соны ҧшқанда іледі», - дейді [9, 72-б.].  
Баланың  бойында  адамгершілік  тәрбиені  қалыптастырудың  ҥйдегі  психологиялық 
жағдайдың  әсер  ететінін  М.Жҧмабаев  ерекше  айтқан.  Отбасында  берілетін  ӛмір 
сабағының тәрбие процесіндегі қозғаушы кҥші айтарлықтай, себебі бҧл сабақтарды балаға 
ең  жақын  адамдар  –  әкесі  мен  шешесі  береді.  Бҥгінгі  таңда  халық  педагогикасының 
дәстҥрлерін  дамыту  барысында  баланы  адамгершілікке  тәрбиелеуде  отбасы  дәстҥрлерін, 
ҧлттық қасиетімізді сақтауға байланысты кӛтерген идеялары арнайы зерттеуді қажет етеді. 
Қоғамда  адамгершілігі  жоғары,  рухани  мәдениеті  дамыған  азаматты  тәрбиелеу 
педагогиканың  және  психологияның  басты  мәселеcі  болып  табылады.  Сондықтан  да 
тҧлғаның  бойында  қоғамдық  мәдениетті  дамытуда  ҥлкен  рӛл  атқаратын  мектеп  мҧғалімі 
екенін  ҧмытпауымыз  керек.  Бҧл  жолда  М.Жҧмабаев:  «Әдет  –  мҧғалімнің  қаруы.  Жақсы 
әдетті  қалыптастыру-жақсы адамды тәрбиелеу деген сӛз. Бала ӛзін тәрбиелейтін ҧстазды 
жақын  адамы  ретінде  кабылдауы  керек.  Оның  әрбір  қадамына  қуанатын,  ренішіне 
кҥйінетін,  оның  ойларын  тҥсініп,  отыруы  қажет.  Егер  бала  ӛз  тәрбиешісінен  осындай 
адамды  кӛрсе,  онда  ол  ештемесін  жасырмайды.  Оқушы  мектептегі  мҧғаліміне  сенуі 
керек», - деп келтіреді [10, 140-б.]. 
Мағжан  Жҧмабаев  –  елім,  халқым  деп  шыққан  ҥркердей  ҧлтжанды  азамат. 
Пантҥркішілдікпен,  ҧлтшылдықпен  айыпталып,  бар  болғаны  ел  тарихының  негізін 

15 
 
зерттеп,  ӛзінің  шынайы  патриот  екенін  жырлып,  халқын  сҥйгені  ҥшін  жазықсыз  жазаға 
ҧшырады.  М.Жҧмабаевтың  тағылымдық  мҧраларының  жҧрт  жанына  жақын,  жҥрегіне 
жылы  тиюінің  сыры,  олар  халқының  дағды  салтындағы,  тҥркілік  дәстҥрлерді  саналы 
таңдау жасау қабілеттілігінен кӛрінетін оң жасампаз дҥние танымға ие, отаны, қоғамы, ӛз 
иелігіне  мақсатталған  дербес  шешім  қабылдай  алатын  азаматтарды  тәрбиелеу,  қоғамдық 
қалпындағы әдет, ырым, этнографиялық кӛрініс қҧбылыстарға негізделе жазылды.  
Ағартушы-педагог  М.Жҧмабаевты  Тҥркістанды,  Тҧранды  жырлағаны  ҥшін 
тҥркішілсің деген. Осы орайдағы оның «Жан сырымды тҥсіндірсеңдерші, жан даусымды 
естісеңдерші» деп ӛтінген ҥні абзал ақынды «аһ» ҧрғызып, оның «улы сиясынан» мҧң-зар 
болып  қҧйылды.  Дегенмен  Мағжан  Жҧмабаев  ӛзінің  отансҥйгіштік  идеясынан 
жаңылыспады, керісінше от боп жанып, «Тҥркілік рухты» жоғары қойып: 
«Тҧранға жер жҥзінде Жер жеткен бе? 
Тҥрікке адамзатта Ел жеткен бе? 
Кең ақыл, отты қайрат, жҥйрік қиял 
Тҧранның ерлеріне Ер жеткен бе? 
Тҧранда – Тҥрік ойнаған ҧқсап отқа, 
Тҥріктен басқа от боп – Жан туып па? 
Кӛп Тҥрік енші алысып тарасқанда, 
Қазақта – Қарашаңырақ қалған жоқ па?» - деп [11, 125-126 бб.], Мағжан Жҧмабаев 
«тҥркілік  рухтың»  негізі  қазақ  халқында  екендігін  ашып  айтып,  сол  халықтың 
қҧрамындағы  тҧлғалардың  ӛздеріне  тән  халықтық  рухани-мәдени  және  материалдық 
қҧндылықтарын  сақтай  отырып,  елдің  ілгері  дамуын,  ӛмір  сҥруін  қамтамасыз  етуді 
кӛздейтін  негізгі  нысаналы  ортақ  мақсатын  негізге  алады.  Сонымен  қатар,  тҥркілердің 
әлем ӛркениетіндегі орнына объективті сипаттама береді.  
Тҥркі  ғҧламаларын  ӛзіне  пір  тҧтып  айтқан  «Қорқыт»  поэмасында  ежелден  белгілі 
ӛлімнен  қашатын  Қорқыт  жайын  шабыттана  жырлауы  –  ӛлімнен  қанша  қашсаң  да, 
алдыңнан соншалықты қабір тҧруы ықтимал деген тҧжырым жасап ӛтеді, яғни:           
Ӛмірде арманым жоқ Қорқытқа ерсем, 
Қорқыттай жанды жаспен жуа білсем. 
Жас тӛгіп, сҧм ӛмірде зарлап-сарнап, 
Қҧшақтап қобызымды кӛрге кірсем. 
Ажал  –  хақ,  сондықтан  да  ӛмір  жібінің    тҥйінінде  ӛлімді  табиғи  кесім  ретінде, 
болмай қоймайтын ӛмір ақиқаты ретінде уағыздайды.  
Ағартушы-педагог  М.Жҧмабаев  қазақ  халқының  бақытқа  жетер  жолы  тек  ҧлттық 
тәуелсіздікке, ӛз тағдырын ӛзі шешетін жағдайға жету деп білді. Оның ертедегі ерлер ісіне 
қайта оралып келе беретін себебі осыдан.                      
Кҥңіреніп  ойлағанда Алаш жайын, 
Жанымды орай берді ҧлы уайым. 
Кеудеме кҥннің нҧры толғандай боп 
Жырлаймын алты алаштың Абылайын… 
Халық  басынан  кешкен  қанды  оқиғаларының  жасырылмайтын  жанды  рухи  тілде 
қалатынын жақсы тҥсінген. Оның:                        
Бірлік, елдік, қайрат, бақ ардың, 
Жауыз тағдыр жайды бәрін – не бардың. 
Алтын кҥннен бағасыз бір белгі боп, 
                                   Нҧрлы  жҧлдыз  –  бабам  тілі,  сен  қалдың,  -  деген  бір  жол 
ӛлеңінде терең мағына сиып тҧр. Тіл – тағдыры екенін кҥні ілгері болжаған кемел ойшыл 
суреткерлердің негізі қазақ тілінің қадірін арттыру жолында бҧл кҥндері кӛтеріліп жатқан 
жҧртшылық пікірі мен мейілінше ҥндес екенін атап айту керек.  
 
 
 

16 
 
Әдебиеттер тізімі 
1.
 
Жҧмабаев М. Шығармалар: Ҥш томдық. – Алматы: «Білім», 1995. – Т.1. – 256 б. 
2.
 
Жҧмабаев  М.  Шығармалар  жинағы.  3-том.  Аудармалар,  ғылыми  еңбек,  мақалалар.  – 
Алматы: «Жазушы», 2008. – 232 б. 
3.
 
Жҧмабаев М. Педагогика. – Алматы: «Санат». – 1993.  – 112 6. 
4.
 
М.Жҧмабаевтың  ӛмірі  мен  шығармагерлігі  туралы/  Қҧрастырған  Ф.Қ.Бектҧрбекова.  – 
Алматы: «Орталық Ғылыми кітапхана». – 2001.  – 314 6. 
5.
 
Әбдікәрімҧлы  Б.,  Байменова  Б.  Алашорда  қайраткерлерінің  педагогикалық  мҧрасы.    – 
Астана, 2008.  – 123 б. 
6.
 
Абильдина  С.К.,  Зейнетоллина  У.К.  Алаш  арыстарының  педагогикалық  мҧралары. 
Электронды оқу қҧралы. – Қарағанды, 2009. – 109 б. 
7.
 
Руссо Ж. Эмиль или о воспитание.  – Москва: «Просвещение». – 2009.  – 260 с. 
8.
 
Жҧмабаев М. Шығармалары.  – Алматы: «Санат». – 1989.  – 300 б. 
9.
 
Жҧмабаев М. Педагогика. – Алматы: «Ана тілі». – 1992.  – 118 6. 
10.
 
Дҥйсенбаев  А.. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Оқулық. – Ақтӛбе, 2014.  –  272 б. 
11.
 
Жҧмабаев М. Кӛп томдық шығармалар жинағы: 1-том. Ӛлеңдер, дастандар, әңгіме. – 
Алматы: «Жазушы», 2008. – 208 б. 
 
 
ОБРАЗНЫЕ МИРЫ ПОЭТОВ 
(М.Ю. ЛЕРМОНТОВ И М.ЖУМАБАЕВ) 
Мастер-класс 
 
Ш.К.Амержанова, тренер ЦУП  
филиала АО «НЦПК «Ӛрлеу» ИПК ПР по СКО»,  
Г.Т. Калина, учитель
 
КГУ «Городская классическая гимназия» 
г.Петропавловска 
Северо-Казахстанской области 
 
Цель:  углубленное изучение и сопоставительный анализ стихотворения «Пророк» 
М.Ю. Лермонтова и М.Жумабаева. 
Устремляя наши очи 
    На бледнеющий Восток, 
    Дети скорби, дети ночи  
    Ждем, придет ли наш пророк... 
Дм. Мережковский  
Ход 
I.
 
Оргмомент (деление на микрогруппы) 
II.
 
Вступительное слово:  
Что  такое  для  нас  Михаил  Лермонтов  и  Магжан  Жумабаев?  Как  объяснить  то 
ощущение грусти и гордости, которое охватывает, когда открываешь книги и читаешь их 
стихи? Почему их стихи, проза, их личная судьба воспринимаются миллионами людей как 
личное  переживание?  Думаю  потому,  что  в  Лермонтове  и  Жумабаеве  очень  много 
созвучных  струн  с  каждым,  кто  серьезно  относится  к  жизни  и  своему  собственному 
достоинству. 
Лермонтов  был  человеком  противоречивым.  Одним  он  казался  холодным, 
раздражительным.  Другим  —  живым,  веселым,  жизнерадостным.  Бесспорно  одно:  ни  с 
кем не любил он делиться своими переживаниями. Но в своих стихах он писал обо всем, 
что тревожило его сердце, от чего страдала его душа, о своих разочарованиях, надеждах и 
мечтах,  о  смысле  жизни,  о  дружбе  и  любви,  о  назначении  поэта  и  поэзии.  Поэтому  его 

17 
 
лирику  можно  считать  поэтической  автобиографией,  летописью  становления  души, 
поэзией мысли. 
Каждый  человек  живет  в  двух  мирах:  мире  реальном  и  мире  духовном.  Русская 
литература  —  литература  пророческая,  и  Лермонтов  считал  себя  поэтом-пророком, 
который должен не просто воспитывать людей и учить их нравственности, а открывать им 
истину, как бы тяжела она ни была. С самого детства он знал о своем предназначении и 
понимал, что это не подарок судьбы, а тяжелая ответственность перед человеком и Богом. 
Ярким  и  трагичным  был  жизненный  путь  М.Жумабаева,  противоречивым  и 
богатым  его  творчество,  которое  следует  рассматривать  в  органической  связи  с 
конкретной  исторической  действительностью,  когда  происходила  невиданная  ломка 
жизненного  уклада  казахского  народа,  когда  наступала  эпоха  величайших  социальных 
потрясений. 
Поэзия Магжана многогранно является  в  казахской  литературе  непревзойденным  
образцом  западно-восточного    художественного    синтеза.    Она    нерушимо  целостна 
именно  той  несравненной  поэтической  целостностью,  что  возникает  в  результате 
обогащения  образного  слова  не  только  родною  традицией,  но  и  «чужой»,  привнесенной 
извне,  в  результате  творческого  освоения  лучших  достижений  и  открытий 
художественной мысли Востока и Запада. 
Я не умру и мое не умрет, 
Только невежде неведомо бессмертие. 
Я — царь, я — повелитель, я — судья. 
Кто осмелится осудить мои деяния? 
Пророческими стали слова великого казахского поэта Магжана Жумабаева.  
III.
 
 Мотивация учебной деятельности  
Ассоциации  к  слову  «ПРОРОК»  —  «ПАЙГАМБАР»  (вестник  Бога,  предсказатель, 
вещун, истолкователь, прорицатель, провозвестник, святой…) 
Словарная работа:  
Значение слова Пророк по Ефремовой: 
Пророк  -  1.Провозвестник и истолкователь воли  Бога,  богов  (по  воззрениям  различных 
религий). 
// 
перен. 
Тот, 
кто 
имеет непререкаемый авторитет в 
чем-л.  
2. Предсказатель будущего.  
Значение слова Пророк по Ожегову: 
Пророк - Тот, кто пророчит, предсказывает что-нибудь. 
Значение слова Пророк по словарю Ушакова: 
ПРОРОК, пророка, м. 1. По воззрениям различных религий -
провозвестник и истолкователь воли богов, божества (книжн.).  
 
IV.
 
Чтение стихотворений «Пророк» Лермонтова и «Пророк» М. Жумабаева 
(приложение) 
V.
 
Анализ стихотворений (групповая работа) 
О чѐм стихотворения? 
Чем похожи и чем отличаются эти два произведения? 
Задания первой группе: определить, что общего в двух произведениях. 
Задание второй группе: определить, в чѐм различие. 
Задание третьей группе: определить, какие фразы, выражения стали пророческими. 
К светлому образу Пророка многих художников влекло именно в смутные годины 
истории.  «Пророк»  Лермонтова  написан  в  контексте  неспокойного  времени,  но  его 
Пророк — в ореоле гонимых и отверженных. 
С  горечью  признает  Лермонтов,  что  его  современники  перестали  понимать 
"простой  и  гордый  язык"  поэта.  В  стихотворениях  о  назначении  поэта  и  поэзии  звучат 
также  мотивы  одиночества,  отчужденности  от  общества,  которые  находят  отражение  в 
одном  из  последних  стихотворений  -"Пророк"  (1841  год),  в  котором  поэт-пророк 

18 
 
встречает  враждебное  отношение  со  стороны  людей.  С  точки  зрения  Лермонтова, 
истинный  поэт  является  пророком,  то  есть  человеком,  который  может  предвидеть  свое 
будущее  и  будущее  своей  страны.  Поэзия  Лермонтова  отличается  глубоким 
психологизмом,  передает  чувства,  ощущения  поэта,  его  радости  и  тревоги,  печали, 
разочарования, надежды. Она обращается к эмоциональному и духовному миру человека 
и поэтому всегда будет интересна. 
Сравнивать и оценивать литературные произведения очень неблагодарное дело, не 
нам судить о великом, и где найти весы, на которых можно взвесить талант, определить 
его первенство, главенство.  
Лермонтовское  стихотворение  «Пророк»  написано  за  несколько  месяцев  до 
смерти.  Пророк Лермонтова уже изначально владеет знанием небес:  
С тех пор как вечный Судия  
Мне дал всеведенье пророка,  
В очах людей читаю я  
Страницы злобы и порока.  
Но эти высшие знания вызывают у людей только злобу. Но несмотря на людскую 
ненависть:  
Провозглашать я стал любви  
И правды чистые ученья:  
В меня все ближние мои  
Бросали бешено каменья.  
 
   Что же сделал поэт-пророк?  
Посыпал пеплом я главу,  
Из города бежал я нищий,  
И вот в пустыне я живу,  
Как птицы, даром божьей пищи.  
   Завет предвечного храня,  
Мне тварь покорна там земная;  
И звезды слушают меня,  
Лучами радостно играя. 
Эти строки поразительно напоминают историю человечества. Человечество упорно 
не  хочет  знать  истину,  открытую  ему  Христом, а  природа  живет  в  согласии  с  этим 
предвечным  законом («И  звезды  слушают  меня,  лучами  радостно  играя»).  
  
Поэт-пророк  гоним,  даже  старцы,  а  слово  «старцы»,  употребленное  
поэтом, 
должно 
ассоциироваться 
с 
мудростью, 
даже 
старцы 
детям  
говоря:  
«Смотрите: вот пример для вас!  
Он горд был, не ужился с нами:  
Глупец, хотел уверить нас,  
Что Бог гласит его устами!» 
 Единственное,  что  увидели  в  поэте-пророке,  так  это  гордыню, но  это  неверно. 
Старцы  обращают  внимание  только  на  убогий  вид поэта,  потому  что  принять  поэта-
пророка – значит признаться в своем невежестве, а разве это возможно?  
«Смотрите ж, дети, на него:  
Как он угрюм, и худ, и бледен!  
Смотрите, как он наг и беден,  
Как презирают все его!» 
Стихотворение  основано  на  противоборстве  двух  миров:  по  одну  сторону 
находится  Запад,  рожденный  в  недрах  Дитя  ночи,  по  другую  –  Восток  с  Пророком-
Пайгамбаром во главе. Запад, развязавший первую мировую войну, это обитель Зла, Дитя 
ночи, кромешной тьмы и мрака. Этот образ усиливает драматизм исторических событий с 

19 
 
помощью  введения  в  стихотворение  библейских  имѐн  –  Мусы-Моисея,  Айсы-Иисуса 
Христа  –  и  различных  знаков  Зла,  с  помощью  которых  пытается  выразить  всеобщую 
скорбь  и  боль,  а  трагедию  Запада  трансформирует  в  трагедию  всего  человечества.  На 
борьбу  с  торжествующим  Злом  поэт  призывает  силу  воли  и  разума  человека, 
вмешательство иных, космических сил, которые вобрали в себя живительные параметры 
небесного  и  земного,  идеального  и  реального.  Взгляд  поэта  устремлен  к  Пророку  – 
носителю разума космоса и земли, достойному противнику войны и насилия, верующему 
в  будущность  человечества.  Стихотворение  озаряется  феерическим  свечением  Пророка. 
Пророк  шествует,  и  тени  расступаются  перед  ним,  так  как  с  ним  вместе  образы  Огня  и 
Солнца. Пророк отождествляется с личностью самого поэта:  
В давние времена огненным Солнцем рожден был Гун, 
Огненным Гуном в огненном блеске родился я, 
И лик свой, и черные раскосые глаза 
Омыл я при рождении огнем (пламенем). 
                                                   
 
 
(перевод подстрочный) 
 
Избранник Бога подвергается очищению огнѐм: подобная инициация запечатлена в 
религиозных  текстах – в Книге Пророка Исайи, в 94 суре Корана. Его пророк – это поэт, 
получивший  огненную  природу  не  от  Бога,  а  от  Солнца.  Но  в  заключительных  строках 
стихотворения Пророк сравнивается с золотым лучом, напоминающим образ Мухаммада-
Пайгамбара: 
Черная-черная ночь. Печально тяжела песнь земли. 
Черная-черная ночь. Хмурится Дитя ночи. 
На Востоке блещет луч золотой: 
То я иду, я пророк — сын Солнца. 
 
Излучаемый  им  каскад  света  и  огня  —  это  всеобъемлющая  нравственная  сила, 
которая  вступает  в  противоборство  с  мраком,  «делает  тьму  невидимой».  Магжановский 
Пророк, как и поэт-огненосец, не столько телесный, чувственно-осязаемый образ, сколько 
имматериальный, сотканный из огнисто-солнечных лучей, вобравший энергию неземной, 
небесной    сферы,  предназначенной  для    сотворения  «света  бытия»,    а    значит  мира  и  
гармонии,  любви  и  добра.  «Огненное»    слово  Пророка-Пайгамбара  направлено  к 
объединению  двух  миров  —  Востока    и    Запада,    устранению  причин  их  давней 
конфронтации. 
Не печалься, несчастный слепец, не скорби бесконечно, 
Я — сын Солнца, в глазах моих — отсвет Солнца. 
Я иду, я иду, я иду, 
Рожденный Солнцем, рожденный Гуном Пророк. 
Его  Пайгамбар  —    потомок  «огненного»  Гуна  или  Куна.  Мысль  Магжана 
проникает  в  древние  слои  истории,  извлекая  сведения  о  периоде  царствования 
легендарного Огуз-кагана и шестерых  его  сыновей,  старший из которых носил имя Кун 
—  Солнце.  Со  временем  это  имя  подверглось  фонетическому  видоизменению, 
превратившись из «Кун» в «Гун», а обладатель его явился родоначальником героических 
тюрков,  прозванных  соответственно  гуннами,  населявших  в  незапамятные  времена 
территорию Казахстана,— такова современная версия. 
Мы  видим,  что  для  Магжана  Гун  —  вполне  реальная  историческая  личность, 
ставшая  затем  достоянием  легенд,  что  и  объясняет  присутствие  этого  образа  в 
стихотворении «Пайгамбар».  
Само  же  стихотворение  четко  и  ясно  отражает  магжановскую  модель  синтеза 
Востока  и  Запада,  в  пространстве  которой  яркую  духовную  и  жизнестроительную 
ипостась Востока олицетворяет Поэт — вдохновенный творец исцеляющего слова. 
 
 
 

20 
 

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: