Драма - алдыны тур сиякты, оган жеке есімдерге катысты ма-калдар мен канатты сездер кіреді.
Элос - мейлінше коркем немесе адеттен тыс эмоциялык кушімен лаззат беретін поэзия турі.
Диаграмма - зан шығарушылар колданатын поазия турі. Онда адамдар жанын кутіп турган бакытсыздык бейнеленеді
Эпика мен ригорика - ежелгі баскару мен зан формаларын жыр-лайтын поэзия турі. Мунда патшалардын парасаты мен ерлігі, жо-рыктары мен бастан кешкен кызыкты жейттері айтылады.
Сатира дегеніміз - музыканттар ойла тапкан поэзия турі. Осы олшемді олар эндеріне пайдаланып, сол аркылы жабайы хайуандарга одеттегісіне уксамайтын сан алуан кимыл жасатады.
Поэма - сулулык, пен турпайылык,ты, жуйелік пен бейберекеттікті жырлайтын поазия турі. Осы орайда ар поэзиянын, турі езі жырлай-тын затка - сулулык лен адемілікке, келістілік пен ускынсыздыкка сайкес келеді.
Амфигеноссос - жаратылыс тылымдарын баяндайтын окымыстылар ойлап тапкан поезия турі. Поезинын барлык турінен елен онеріне дал келетін ен саттісі
осы.
Акустика - шакіртті музыка онеріне уйрететін позия турі.
Онын пайдалылыгы осымен шектеледі, озгеге онша кажеті жок.
«Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатта Фараби ақындарды 3 топқа бөледі.
Жақсы теңеу құрастырс алатын, бірақ теориямен таныс емес.
Теориямен таныс, білікті.
Еліктеушілер мәнері қалыптаспаған. Деп бөледі.
4Қорқыт ата туралы аңыздардың тақырыптық сипаты
Қорқыт 6-8 ғасырда өмір сүрген. Коркыт ата - туркі халыктарынын баріне ортак улы ойшыл-кеменгер, жырау, куйші-кобызшЫ. Ол туралы аңыздар бізге турлі жолмен жеткен. Аңыздар- ел аузынан жеткен.Оның дүниеге келер уақыты, өмірге келген уақыты, өліммен айқасы барлығы аңыз ретінде жеткен.
Қорқыт туралы аңыздардың тақырыптың сипаты өліммен, өмір, мәңгілік бақыт, өшпейтін өнер әлемі, философиялық ойлар, жайлы орын. Соның бірі:
Қорқыттың тууына баййаланысты аңыз. Аңыз бойынша Қорқыт анасының құрсағында 3 жыл жатқан. Анасын жылына 1рет толғақ қысып отырған. Қорқыт туылар алдында күн күркіреп әлемді үш күн, үш түн қараңғылық басқан. Ел- жұртты қорқыныш билеген. Сыр бойы мен Каратау өңірінін аспанын караңғы тартып, карауытып кетіпті. Сондыктан аймақ «Караспан» аталыпты.Қорқынышты күні туылғаны үшін баланың атын Қорқыт қояды.
Коркыт туралы аныздар тарихта болган шын окигалармен тығыз
байланысып,ұштасып жатыр.Маселен Қорқыт есіміне байланысты
ел арасында көп айтылатын шахарлардың бірі - Баршынкент. Бул кала шынында да Сыр бойындағы сол дәурдегі ен корнект
кала болганын тарихшы-археологтар делелеп отыр.
Ел аузындағы аңыздарда Қорқыт ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, мәңгі жасайтын жерұйықты іздеуі. Аңыз бойынша Қорқыт өліммен күресуші, өлім дегенді білмейтін ғажайып жан болып суреттеледі. Қайда барсада алдынан көр қазып жатқан адамдар шығады.Олардан: «бул кімнін корі?», - деп сурады. борі бір ауыздан:«Коркыттын көрі» - деп жауап береді. Казактын киындык көрген саттерде «Кайда барсан да - Коркытын кері» деген сөзі осыдан қалған. Аңыз бойынша адам өлімнен қашып құтыла алмайтыны, тек ісі мен өнері ғана жалғасатыны туралы байлам қалдырған.
.Кария сөз бойынша Коркыт жиырма жаска жеткенде түс көріп тусінде ак киген біреу «кырык жастан артык журмейсін» деп аян береді. Коркыт одан сескеніп, өлмейтін жер, өшпейтін дуние іздеудін сонына туседі. Желмаясына мініп, дала кезіп кетеді. Жолай жер қазып жатқандарды көреді,неге қазып жатсыңдар деп сұрағанда, Қорқыт әулиеге деп жауап береді. Оны естіген сон, заресі ушыл, өлімнен құтылу ушін дүниенін екінші шетіне жөнеледі. Онда болганда түс көреді. Тан бозынан аттанып, тагы да дала кезіп кетеді. Тусінен шошынып, дуниенін төрт бурышын тегіс кезіп шығады. Бірак кайда барса да көретіні - казып жаткан көр болады. Жан сактауга жер таба алмай әбден тарыккан сон. Коркыт жер ортасына келеді. Ол - өзінін туган жері Сыр суынын жагасы еді, бул жерде отырып, Желмаясын сойып. оның терісімен кобызын каптайды. Бурынғы тусі тагы кіреді. Суда көр казушы бол-
мас, оған ажал да келе коймас деп өлімге карсы амал ойлайды.Сусыз жерде жан сактауға болмаса енді судын ортасында турайын деп
Сырдын бетіне кілемін жайып жуз жылдай сонда турып өмір суреді.
Түрлі күйлер шығарады, өлім қанша жақындап келседе қобыздың күйі, су ағыны оны жақындатпайды. Көп уақыт ұйқы көрмеген Қорқыт ұйықтап кеткенде ажал жылан кейпінде келіп өлтіреді екен.
Қорқыт жасынан өте ұғымтал, құйма құлақ болып өседі. Сол кездегі аспаптардың бәрінде ойнайды екен. Алайда, ол оған қанағаттанбай, адам мен жануардың үнін, табиғаттағы құбылыстар мен дыбыстарды жеткізетін жаңа бір аспап жасағысы келеді. Он ойланып, тоғыз толғанады. Қарағай ағашын кесіп әкеліп, одан бір нәрсенің жобасын жасайды. Бірақ әрі қарай не істерін білмей қиналады. Күндер осылай өте береді. Бір күні шаршап отырып, көзі ілініп кетіп, түс көреді. Түсіне періште енеді. Ол балаға: «Қорқыт, жаққан қобызың 6 жасар нар атанның жілігіндей екен. Енді оған нар терісінен жасалған шанақ, ор текенің мүйізінен ойылған тиек, бесті айғырдың кұйрығынан тартылған қыл ішек жетпей тұр. Осылар болса, аспабың сайрағалы тұр екен» деп кеңес береді. Қорқыт ұйқысынан ояна салып, осы айтылғандардың бәрін жасайды.
«Қарағайдың түбінен
Қайырып алған, қобызым.
Үйеңкінің түбінен
Үйіріп алған қобызым.
Желмаяның терісін
Шанақ қылған қобызым
.Ортекенің мүйізін
Тиек қылған қобызым.
Бесті айғырдың құйрығын
Ішек қылған қобызым.
Құлағыңды бұрайын,
Осы айтқаным болмаса,Қайырып жерге ұрайын!» – деп қобызды қолына алған кезде аспап боздап қоя беріпті. Қобыз үнін бар табиғат, ұшқан құс, ескен жел, жүгірген аңдардың бәрі тоқтай қалып, құлақ түре тыңдапты».
5.Қорқыт Ата жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары көрініс тапқан. Аңыз бойынша, Қорқыт Ата ұйықтап кетіп, “егер өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің” деген аян естиді. Біраз уақыт өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, “Өлсем де, жетемін!” дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, “Сен өлімді еске алдың, енді өлесің!” дейді. Аңызда Қорқыт Ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші жан ретінде суреттеледі.Сонымен Қорқыт туралы аңыздардың тақырыптық сипаты философиялық мән-мағынасының алтын діңгегі – әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным тұрғысынан игеру. Оның өмір сүйгіштік дүниетанымы күнделікті күйкі тірліктің шеңберінен шыға білу және адамзат үшін әрбір тіршілік сәтінің құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы өмірді мәңгілік ету идеясы Қорқыт философиясының іргетасын құрайды.
Достарыңызбен бөлісу: |