Ислам дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің зерттелуі. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. «Ислам дәуірі әдебиеті»
Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» – сөздігіндегі фольлорлық жыр үлгілері
жүктеу/скачать 303,2 Kb.
|
хандықт
| 68. Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» – сөздігіндегі фольлорлық жыр үлгілері
әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамдары жүрек жұтқан ерлікті, батырлықты ерекше қастерлеп, жырға қосқан. Жан түршігерлік үрейлі аңдармен немесе түрлі тайпалар арасындағы соғыста ерекше ерекшелігімен, қырауар күш-қуатымен көрге түсіп отыратын батырларды көкке көтере мадақтайтын өлеңдер жинақта жиі ұшырайды. «Түрік сөздігіндегі» соғыс жырлары ерлікпен қаза тапқан ерлерді жоқтауға келіп тіреледі. Сның бірі- алып ер Тоңаны жоқтау. Батырға арналған жоқтау оның білімді әрі батыр болғандығын, ерен істерді ерлікпен тындырар ер екендігін, емін соңынан ертер ақылғой көсем қызметін атқарғандығын байқатады. Алып Ер Тоңаны жоқтау лирикалық шығарма, себебі-мұң шерге қайғыға байланысты шығарылған деген пікір айтады И.В.Стеблева. Иағы отын өшүрген, Тодың аны көшүргән. Әшләр үзуб кәшүргән, Тәгді оқы олдүрү Осылайша сөздіктегі ерлік мазмұнды эпос түркі елінің ерліктерін дәріптейді, дархан даласын, өзен, сайсаласын жыр қылады. Оқиғалар күзгі Қазақстан жерінде-Іле, Ертыс, Еділ өзендер бойында өтіп жатады. Қашқари жырларының мазмұны тарихи дәуірдің әрбір кезеңдерінде тамаша эпос шығарып қалдырған көне түркі елінің батырларына арнап жыр шығаруды әдетке айналдырған дәстүрлерінен туындағаны хақ. Қашқари сөздігінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне мейлінше жақын тұрған жыр үлгілері бар. Бұлар негізінді батырдың өліміне байланысты айтылатын «жоқтай» өлеңдер деуге болады. Сөздікте Алып Ер Тоңа өліміне байланысты шыққан зерттеулер «731 жылы өмірден өткен Күлтегінге арналса керек» деген пікірлер айтса («Көне мәдениет жазбалары» Қоңыратбаев Ә, Қоңыратбаев Т) бірде Тұран елінің әміршісі деген пікірлер жазба деректерде кездесіп жүр. Заостризм дінінің қасиеті кітабы «Авеста» баяндалған. Тұранның ұлы қағаны «Ер Тоңа» бұл кітапта Афрасиаб атымен беріліп отырады. Алып Ер Тоңа халық берген мадақ екен. Оның шын аты Мадай, «Тоңа» сөзінің мағынасы жолбарыс тектес аса күшті деген мағынадан туындаса керек. М.Қашқари өз сөздігінде өлең үзіктерін Алып Ер Тңаға арналған эпикалық тарихи жырдан алып, ХІ ғасырда қағаз бетінде түсірген және өзіне қажетті өлең жолдарын тергенде, оларды жеке түрлік сөзін түсіндіруге мысал ретінде келтіріп, Алып Ер Тоңа туралы мол дерек көздерін берген. Қашқаримен замандас ақын Ж.Баласағұн өзі туған қаласы Баласағұниды салдырған «Алып Ер Тоңа» туралы « Құтадғу білік» кітабында Тұранның ұлы қағанын мадақ жырына қосқан арнаулы тараулармен ерекшеленеді. Тұрмыс –салт жырларын көрсететін өлеңдердің бірі – аңшылыққа байланысты туған шумақтар. Алғашқы қауым адамдарының тіршілік көзі – аңшылық болғаны мәлім . Әрине , мұның бәрі халық ауыз әдебиетінен көрініс тауып отырады . Жинақта аңшылық , еңбек тақырыбына байланысты өлеңдер жйі кесдесіп отырады . Алғашқы адамдар , тайпа мүшелері аң аулау маусымына салтанатты түрде дайындалатын болған, қызу той – думан жасаған , ойын- сауық қылып өткізген. Мұндай жиындарда айтылатын өлеңдер аңшылық жайында болған . Жастарды аң аулап , асау үиретуге баулу керектігін той-думандарда өлеңдермен жеткізіп отырған . Қаршыға беріп құс салайық , Тұйғын қосып тістетейік . Түлкі , доңызға тас атайық , Өнер – даңқпенмақтанайық ! «Диуанда» халықтың сол кезге дейінгі және сол дәуірдегі айтылған мақал- мәтел сөздері барынша мол қамтылған және солардың дені қазір қолданып жүрген мақал- мәтелдер мен қанатты сөздер. «Тау тауымен қауышпас, адам адаммен әрқашан қауышар», «Түйенің үлкені көпірден таяқ жейді», «Айтылған сөз- атылған оқ», «Көрікті кісіге сөз ерер», «Ақылмен арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай алмайсың», «Атын аямаған жаяу қалар», «Басқаға ор қазба оған өзің түсесің», «Құс қанатымен, ер атымен», «Аш не жемес, тоқ не демес», «Кісі аласы ішінде, мал аласы сыртында», «Қонақ келсе құт келер», «Бейнет жерде қалмас», «Қанша ақымақ болса да серік жақсы», «Қанша ирек болса да жол жақсы», «Күздің келісі жаздан білінер», «Екі бура үй кесер ортасында көк шыбын жаншылар».Тағы сол сияқты сөздікте кездесетін мақал- мәтелдердің мағынасы сақталып, сөздері өзгеріп келгендері де жоқ емес: «Ол көпірді су алып кетті», «Болар іс болды, бояуы сіңді» деген мақалмен мағыналас келеді. «Батыр майдан шебінде, дана жиында сыналады ». Бұл мақалға «Болат қойнауда шынығады, батыр майданда шынығды» деген мақалдың тура келуін айтуымызға болады. Тағы сол сияқты «Болар бұзау өгіз арасынан белгілі» деген сияқты мақалдар. сөздіктің кейбір беттерінде аңыздар да орын алған. Әсіресе тарихи тұлғалар жайлы аңыздар өз алдына бір ғалым десе болады. Әйгілі ұлы тұлға Ескендір Зұлқарнайын туралы соны деректер бер. «Түрік сөздігінде» Зұлқарнайдың түрік даласына, шынға қарай жарығына қатысты бірнеше тарихи аңыз әңгімені кірістереді. Алтысқан оқиғасы Тутмаш деген тағамды ойлап табуы, ұйғыр атауына қатысты ойлары тікелей Ескендір Зұлқарнайын есіміне байланысты дәлелденеді. «Шегіл» сөзін түсіндіргенде М.Қашқари бұл тұрасында «Тараз жағындағы шаһарларда тұратындар «Шігіл» деп аталады. Зұлқарнайын арғулар шаһарына жеткенде қатты жаңбыр жауып, батпақ, лайсаң болып, Ескендір жүре алмай қалған. «Бұл қандай, батпақ, лайсаң деп қиналыпты» (арабша Ин чи гил аст» деген сөз екен) Сол жерге қонады. Сол жердегі түріктер содан бері «Шегіл» аталып кетіпті. Жайхуннан шынға дейінгі түріктер «Шегіл» аталған»-деп жазады. жүктеу/скачать 303,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|