Issn 1607-2782 Республикалық ғылыми-әдістемелік

67
     
                                             (6)
Из (6) получаем стационарные состояния системы:
                                                              (7)
Другие стационарные состояния системы будут определяться решением уравнения:
                                           (8)
При 
 уравнения (8) допускают следующие установившиеся состояния:
    
                                       (9)
   
                                (10)
При отрицательном 
 (т.е. 
) уравнения (8) имеют мнимое решение, что не может соот ­
ветствовать какой­либо физически возможной ситуации. 
Решения (9) и (10) сливаются с решением (7) при
 
 и ответвляются от них при 
, 
т.е. в точке 
 происходит бифуркация. Оказывается, что состояния (8) являются глобально 
асимптотически устойчивыми при 
 и   и неустойчивыми при
 
. Состояния (9) и (10) 
асимптотически устойчивы (но не глобальны). 
Иными  словами,  ветви  (9)  и  (10)  появляются  в  результате  бифуркации  в  тот  момент,  когда 
установившееся состояние наблюдающего устройства (7) теряет устойчивость, причем сами эти ветви 
устойчивы [7] .
Проверку  приведенных  высказываний  проведем  с  помощью  идей  второго  метода  Ляпунова,  т.е. 
разработаем метод исследование устойчивости данной системы базирующееся на идее второго метода 
А.М. Ляпунова.
Универсальным  методом  исследования  устойчивости  динамической  системы  является  второй 
метод  А.М.  Ляпунова.  В  качестве  инструмента  исследования,  в  которых  используются  некоторые 
специальные функции, называемы функциями Ляпунова и базируются на двух теоремах А.М. Ля­
пунова.
Теоремы Ляпунова имеют простое геометрическое истолкование. Они могут быть использованы для 
решения задачи построения функции Ля пунова.
Литература:
1. Автоматизированное проектирование систем автоматического управления / Под ред. В.В.  Соло­
довникова. – М.: Машиностроение, 1990. – 332 с.

68
2. Андреев Ю.Н. Управление конечномерными линейными объектами. – М.: Наука, 1976. – 424 с.
3. Кузовков Н.Т. Модальное управление и наблюдающие устройства. – М.: Машиностроение, 1976. – 
184 с. 
4. Поляк Б.Т., Щербаков П.С. Робастная устойчивость и управление. – М.: Наука, 2002. – 303 с. 
5. Барбашин Е.А. Введение в теорию устойчивости. – М.: Наука, 1967. – 225 с.
6. Малкин И.Г. Теория устойчивости движения. 2­е изд.– М.: Наука, 1966. – 540 с.
7. Бейсенби М.А., Ержанов Б.А. Системы управления с повышенным потенциалом робастной устой­
чивости. – Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева,  2002. – 164 с.
8.  Бейсенби  М.А.,  Кульниязова  К.С.  Исследование  робастной  устойчивости  систем  управления 
прямым  методом  А.М.  Ляпунова  //  Тезисы  докладов  Международной  11­й  межвузовской  кон­
ференции по математике и механике, посвященной 10­летию Евразийского национального универ­
ситета им. Л.Н. Гумилева. – Астана, 2008. – С. 14.
Түйіндеме 
Басқару мен бақылау бір басқару теориясының ең негізгі түсінігі болып табылады. Жеткілікті дең­
гейде басқарушылық кез­келген берілген қалыптағы жүйені келтіру мүмкіндіктерінің принцип те­
рін бейнелейді, ал бақылаушылық – өлшеу нәтижелері бойынша жүйенің қалпын анықтау мүмкіндігі. 
Бұл қасиеттер автоматты басқару жүйесінің жұмыс жасау қабілеттілігін құру үшін өте маңызды.
Summary
The concept of controllability and absorbability are one of the basic concepts of the theory of management. 
At substantial level controllability means basic possibility of reduction of system in any set condition, and 
absorbability – possibility of definition of a condition of system by results of measurements. These properties 
are rather essential to construction of efficient systems of automatic control.
УДК 681.5.075:681.5.015
ПОСТРОЕНИЕ НАБЛЮДАТЕЛЯ ДЛЯ ОДНОПАРАМЕТРИЧЕСКИХ  
СТРУКТУРНО-УСТОЙЧИВЫХ ОТОБРАЖЕНИЙ
А.О. ДАУТБАЕВА, 
кандидат технических наук 
Ж.У. ИМАНОВА, А.Б. БЕКСЕИТОВА, 
Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата,
 Республика Казахстан
В современных условиях основным методом решение задачи параметрического синтеза является 
определение  закона  управления,  обеспечивающего  заданные  желаемые  значения  корней,  получил 
название, задача модального управления [1, 2].
Однако формирование такого закона требует, чтобы все составляющие вектора состояния х были 
доступны для измерения, что часто не имеет места, поскольку наблюдается и измеряется только вектор 
выхода у. Поэтому необходимо располагать устройствами, позволяющими оценивать вектор состояния 
x(f) по результатам наблюдения векторов y(f) и u(f). Такого рода устройства называются наблюдающими 
устройствами (или наблюдателями, идентификаторами состояния) [3, 4]. 
Наблюдающее устройство, реализующее оценку вектора состояния,  объекта управления с неопре­
деленными  параметрами  назовем  робастным.  Под  робастностью  понимают  способность  сохранять 
работоспособность системы в условиях неопределенности [5, 6]. 
Рассмотрим линейную стационарную замкнутую систему управления, описывающуюся следующим 
уравнением  состояния с неопределенными параметрами: 

69
X(t)=Ax(t)+Bu(t)+f(t)
    
   y(t)=Cx (t)+v(t), x (t
0
)=x
0
,t  t
0
,                                                       (1)
где x(t)  R
n
 – вектор состояния объекта; 
     u(t)  R
m
, y(t)  R
l
 – входной и выходной векторы, 
     A, B, C – соответственно матрицы объекта управления, и наблюдения. 
Объект подвержен действию возмущений  f(t) и «шума (погрешности) измерений» v(t). Считается, 
что  при  работе  системы  доступны  измерению  процессы  u(t),  y(t),  ax(t),  f(t),  v(t)  –  недоступны. 
Рассматривается  задача  получения  оценки  состояния  объекта 
.  Процесс 
,  полученный  с 
помощью  некоторого  алгоритма,  должен  в  определенном  (например,  в  асимптотическом)  смысле 
приб лижаться к процессу x(t) (
 при t ® ) независимо от исходного начального состояния 
объекта x
0
 [7, 8].
Пусть матрица объекта управления A размерности n´n и матрицы b и c – соответственно управления 
и выхода имеют вид:
                               
         
                     c =|c
1
 0...0 |
Для полностью наблюдаемого стационарного объекта при отсутствии возмущений можно получить 
асимптотически точную оценку состояния, с наблюдающим устройством в форме однопараметричес­
ких структурно устойчивых отображений.
Наблюдатель  состояния  можем  представить  в  виде  модели  объекта  управления,  на  вход  которой 
поступает то же управляющее  воздействие, что и на объект управления и, кроме того дополнительный 
сигнал коррекции (обратной связи). 
Влияние  сигнала  невязки  придает  поведению  модели  качественно  новые  свойства  (отличные  от 
свойств объекта). Собственные движения модели  и объекта оказываются различными, но переменные 
состояния  модели  служат  оценками  состояния  объекта.  Для  стационарных  систем  наблюдатель 
описывается уравнением 
                
                                      (2)
  
               
Здесь 
 – вектор состояния наблюдателя, служащий оценкой состояния объекта; 
           
 – вектор выхода; 
           L – оператор обратной связи по невязке между выходами объекта и наблюдателя.
Синтез  наблюдателя  заключается  в  выборе  оператора  L.  Мы  будем  рассматривать  наблюдатель, 
у  которого  размерность  вектора  состояния  такая  же,  как  и  у  объекта  (так  называемый  наблюдатель 
полного порядка, или наблюдатель Калмана).
Для  построения  наблюдателя  рассмотрим  ошибки  оценивания 
.  Вычитая  из 
(1) уравнение (2), получаем уравнение для ошибки:
      
                                            (3)

70
Как  видно  из  этого  уравнения,  источниками  ошибки  e(t)  являются  начальное  рассогласование 
  возмущение  и  помеха  измерений  v(t).  Динамика  переходного  процесса  ошибки  e(t)  
определяется оператором G(t)=A – L(t)C.
Синтез наблюдателя заключается в выборе оператора L. Выбираем оператор L в форме:   
       
                                                   (4)
С учетом (4)  система (3) в развернутой форме записывается в виде: 
             
     
                                         (5)
Стационарные (установившиеся) состояния системы определяются  решением уравнения
        
                                                   (6)
Из (6) получаем стационарные состояния системы:
           
                                                  (7)
Другие стационарные состояния системы будут определяться решением уравнения:
   
                                               (8)
При 
 уравнения (8) допускают следующие установившиеся состояния:
    
                                        (9)
  
                                          (10)
При отрицательном 
 (т.е. 
) уравнения (8) имеет мнимое решение, что не может 
соответствовать какой­либо физически возможной ситуации. 
Решения (9) и (10) сливаются с решением (7) при 
 и ответвляются от   них при 
 
т.е. в точке 
 
происходит бифуркация. Оказывается, что состояния (8) являются глобально 
асимптотически устойчивыми при 
 и   и неустойчивыми при 
. Состояния (9) и (10)

71
асимптотически устойчивы (но не глобальны). Иными словами, ветви (9) и (10) появляются в резуль­
тате бифуркации в тот момент, когда установившееся состояние наблюдающего устройства (7) теряет 
устойчивость, причем сами эти ветви устойчивы [7] .
Проверку  приведенных  высказываний  проведем  с  помощью  идей  второго  метода  Ляпунова,  т.е. 
разработаем метод исследование устойчивости данной системы, базирующееся на идее второго метода 
А.М. Ляпунова.
Теоремы Ляпунова имеют простое геометрическое истолкование. Они могут быть использованы 
для решения задачи построения функции Ляпунова.
Допустим, что существует положительно­определенная функция V(e
1
, e
2
,..., e
n
), для которой dV /dt < 0, 
и  рассмотрим  какую­нибудь  интегральную  кривую  уравнения  (5),  выходящую  в  начальный  момент 
времени из какой­нибудь точки окрестности начала координат. Если dV / dt есть функция отрицатель­
но­определенная (dV/dt<0), то каждая интегральная кривая, выходящая из достаточно малой окрест­
ности  начала  координат,  будет  непременно  пересекать  каждую  из  поверхностей    V(e
1
(t),...,e
n
(t)  =  C, 
C = const снаружи во внутрь, так как функция V(e
1
(t), e
2
(t),..., e
n
(t) = C должна непрерывна убывать. Но 
в таком случае интегральные кривые должны неограниченно приближаться к началу координат, т.е. 
невозмущенное движение устойчиво асимптотически.
Допустим, что существует функция Ляпунова V
1
(e
1
,e
2
,...,e
n
)i = 1,2,...,n,  для которой антигра диент – 
дV
i 
/дe задается вектором скорости системы (4), т.е. через:
 Полная производная по времени от вектор­функции Ляпунова V(e) с учетом уравнений состояния 
(5) определяется как скалярное произведение градиента функций Ляпунова на вектор скорости, т.е.:
  (11)  
Отсюда из (11) имеем, что полное производное по времени от функций Ляпунова всегда получает­
ся знакоотрицательной функцией, т.е. достаточное условие устойчивости всегда будет выполняться.
Теперь по компонентам вектора градиента можем построить потенциальную функцию, т.е. фун к­
цию Ляпунова:
                                           (12)                                          
Положительная определенность функций Ляпунова будет определяться условиями: при c
1
> 0 
                                 
            
                                                                       (13)
Таким  образом,  за  счет  введения  закона  управления  в  форме  скалярной  однопараметрической 
структурно­устойчивых  отображений  при  неопределенности  параметра  объекта  управления  ста­
ционарное  состояние  (7)  будет  устойчивым  при  изменениях  параметров  системы  в  пределах  нера­
венства (13). 

72
 Литература:
1.  Автоматизированное  проектирование  систем  автоматического  управления  /  Под  ред.  В.В.  Со­
лодовникова. – М.: Машиностроение, 1990. – 332 с.
2. Андреев Ю.Н. Управление конечномерными линейными объектами.– М.: Наука, 1976. – 424 с.
3. Кузовков Н.Т. Модальное управление и наблюдающие устройства. – М.: Машиностроение, 1976. – 
184 с. 
4. Поляк Б.Т., Щербаков П.С. Робастная устойчивость и управление – М.: Наука, 2002. – 303 с. 
5. Барбашин Е.А. Введение в теорию устойчивости. – М.: Наука, 1967.– 225 с.
6. Малкин И.Г. Теория устойчивости движения. 2­е изд. – М.: Наука, 1966. – 540 с.
7. Бейсенби М.А.,  Ержанов Б.А. Системы управления с повышенным потенциалом робастной ус­
тойчивости. – Астана: ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, 2002. – 164 с.
8.  Бейсенби  М.А.,  Кульниязова  К.С.  Исследование  робастной  устойчивости  систем  управления 
прямым методом А.М. Ляпунова // Тез. докл. Междун. 11­й межвуз. конф. по математике и механике, 
посв. 10­летию Евраз. нац. ун­та имени Л.Н. Гумилева.  – Астана, 2008, 25­26 мая.– С. 14.
Түйіндеме
Робасты орнықтылықтың жалпы жүйесін зерттеу құрылымы А.М. Ляпуновтың тура әдісімен  ди­
намикалық жүйелердің орнықтылығын сақтай отырып, шектелген өзгеріс параметрлерін көрсетуден 
тұрады.
Summary
In the general statement system research on robasting stability consists in instructions of restrictions on 
change of parameters of system at which stability remains. A universal method of research of stability of 
dynamic systems is A.M. Lapunov’s direct method.
ӘОЖ 004.7:004.738
МӘЛІМЕТТЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ БАРЫСЫНДА ЖОҒАЛҒАН 
АҚПАРАТТЫ ЕСЕПТЕУДІ КОМПЬЮТЕРЛІК МОДЕЛЬДЕУ
Г.М. ЕҢСЕБАЕВА,  А.Ө. ЕСіРКЕПОВА,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
Қазақстан Республикасы
Заманауи ғылымда, техникада және қоғамдық өмірде ақпарат үлкен роль атқарады және онымен 
бірге ақпаратты алу, ақпаратты беру, оны өңдеу, сақтау, т.б. амалдары байланысты. Ақпарат – ма­
териалды емес болмыс, оның көмегімен кез­келген мүмкін болатын, нақты материалды және түсінікті 
болмыстарды сипаттауға болады. 
Байланыс арналары – бұл ақпаратты жеткізу ортасы, ол ең алдымен өзі үшін мүмкін болатын ең 
үлкен жылдамдықпен мәліметтерді жеткізуімен сипатталса, шу – ол ақпаратты жеткізу барысындағы 
байланыс арнасындағы кедергілер. Кодтау – дискілік ақпаратты келесі тәсілдердің біріне түрлендіру: 
шифрлау, сығу, кедергілерден қорғау [1­3]. 
Кедергілер  әсерінен  бір  элементтерді  басқаларымен  алмастыру  барысында  байланыс  арналары 
бойынша ақпаратты тасымалдау барысында кодтық комбинацияда қателер пайда болады. Мысалы, 
екі элементті алмастыру кезінде екі еселі қателер пайда болады. Егер 0110111 кодтық комбинациясы 
0100110 ретінде қабылданған болса, онда екі еселі қате орын алған. Кедергілерге орнықты кодтау 
теориясы  К. Шеннон жүргізген зерттеулер нәтижесіне негізделеді [1, 2]. Зерттеу нәтижесінде арна­
лардағы  кедергілер  тасымалдаудың  нақтылығына  шектеу  қойылмайтындығын  анықтайды.  Та сы­
малдау  жылдамдығына  шектеу  қойылғанда  ғана  тасымалдаудың  ең  жоғарғы  нақтылығына  қол 
жеткіземіз.

73
     
                                                                                                             Шу
Сурет 1. Ақпаратты жіберудің жалпы сұлбасы
Қабылданған В мәліметтерінің ансамбль құрамындағы шартты кедергіде жіберілген А мәліметтер 
ансамбліне  қатысты  ақпараттың  орташа  саны  (немесе  шулы  арналар  бойынша  бір  ғана  символмен 
жіберілетін орташа ақпарат саны) мына түрде анықталады [4]:
а) Бірігу энтропиясының көмегімен:
I(A, B) = H(A) + H(B) – H(A, B);                                              (1.1)
б) Шартты энтропияны қолдануымен:
I(A, B) = H(A) – H(A/B).                                                       (1.2)
Өрнектің мағынасы: Н(А) шамасы – бұл энтропия көзі (кодер), ал Н (А/В) шамасы – қателіктен арна­
ларда жоғалған орташа ақпарат саны. 
I(A, B) = I(B, A)                                                             (1.3)
Орындалудан (3.1)­(3.2) шыққан формулаларда төмендегі формуланы қолданған ыңғайлы:
                               (1.4)
Мысалы, байланыс арнасы келесі каналды матрицамен сипатталсын:
Символды өндіруде мәліметтердің пайда болу ықтималдығы р(а
1
) =0,7; р(а
2
) = 0,2; р(а
3
) =0,1­ге тең. 
400 символдан тұратын а
1
, а
2
, а
3
 әліпби мәліметтерінің тасымалдау барысында ақпараттың жоғалуы 
қаншаға тең?
10­56

74
Сурет 2. Шулы байланыс арнасында мәліметтерді тасымалдау барысында жоғалған ақпаратты есептеу
Ұсынылып отырған жоба шуы бар байланыс арнасында мәліметтерді тасымалдау барысында жоғал­
ған  ақпаратты  есептеуді  компьютер  арқылы  орындап,  олардың  нәтижесін  алу  тиімді,  әрі  уақытты 
үнемдейді.
Жоба  объектілі­бағытталған  Delphi  бағдарламалау  тілінде  орындалады.  Жобаның  басты  мәзірі 
таңдалатын және әр түрлі ықтималдықтағы есептеулерді орындауға арналған жұмысшы терезесінен 
тұрады.
Әдебиеттер:
1. Қайранов М.Ж. Ақпарат теориясы: Оқу құралы. – Тараз, 2010.
2. Лидовский В.В. Теория информации: Учебное пособие. – М., 2003.
3. Колесник В.Д., Полтырев Г.Ш. Введение в теорию информации (Кодирование источников): Учеб­
ное пособие. – Л.: Изд­во Ленингр. ун­та, 1980.
4. Ожиганов А.А., Тарасюк М.В. Передача данных по дискретным каналам: Учебное пособие. – СПб, 
1999.
5. Потапов В.Н. Теория информации: Учебное пособие. – Новосибирск, 1999.
Резюме
В  статье  рассмотрено  решение  потерянной  информации  в  процессе  передачи  данных  шумных 
канальных связей, при которых получаются очень выгодный результат и экономия времени с помощью 
компьютера.  
Summary
In thе article the solution of the lost information in data transfer process of noisy channel communications, 
and also very favorable result and time saving by means of the computer is considered.

75
ӘОЖ 004.9
 АҚПАРАТТЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ 
ПАЙДАЛАНУДЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
А.Ө. ЕСіРКЕПОВА,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
Қазақстан Республикасы
Маманның кәсіби құзырлылығының қалыптасуы құзырлылықты меңгеру мен қолдану кезең дерін­
дегі  іскерлік  үдерісін  қамтуы  қажет.  Сол  іскерліктер  байланысы  оқытушылар  мен  тәрбие ленушілер 
арасында өзара ықпалдасу жүйесі арқылы жүріп отырады.
Мұндай ықпалдасу жүйесінде меңгеру мен қолдану іскерліктерінің стратегиялық, тактикалық және 
оперативтік (жедел) компоненттерінің шарттары арқылы болашақ маманның кәсіби құзырлылығының 
қалыптасу үдерісі айқындалады. Соған орай осы компоненттер студенттердің іс­әрекетінде болашақ 
маман құзырлылығының субъектілік, нысандық және пәндік негіздерін түсіндіруге мүмкіндік туады.
Ақпараттық­коммуникациялық  технологиялар  –  компьютерлік  техника  негізінде  ақпаратты  жи­
нау, сақтау, өңдеу және тасымалдау істерін қамтамасыз ететін математикалық және кибернетикалық 
тәсілдер мен техникалық құралдар жиыны. Жоғары білім беруде ақпараттық­коммуникациялық тех­
нологиялардың жиі кездесетін осы анықтамасын біз де қолданамыз.  Ақпараттық­коммуникациялық 
технологиялар қазіргі оқыту технологиясын интерактивті бағдарламалық­әдістемелік сүйемелдеумен 
қамтамасыз ететін компьютерлік техника, телекоммуникациялық байланыс кұралдары, инструментал­
дық  бағдарламалық  құралдар  жиыны.  Оқыту  үдерісіндегі  заманауи  ақпараттық­коммуникациялық 
техно логиялардың негізгі міндеттері танымдық әрекеттерді басқару үдерісі мен заманауи ақпараттық 
білім қорларына қол жеткізудің интерактивті ортасын жасау ісі болып табылады.
Жоғары білім берудің ақпараттық ортасы, олардың арақатынастары төмендегіше анықталады: 
– жоғары білім берудің ақпараттық ортасы; 
– жоғары білім берудегі ақпараттық­пәндік орта; 
– ғылыми­кәсіби білім беру ортасы; 
– жоғары білім берудегі біріктірілген ақпараттық білім беру ортасы; 
– жоғары білім берудегі ақпараттық оқыту сайты; 
– жоғары білім берудегі біртұтас ақпараттық білім беру кеңістігі.
Қазіргі таңда жақсы дамып отырған ақпараттық технологиялардың келешек даму бағытының бірі 
мультимедиа  технологиялары  болып  табылады.  Мультимедиа  бағдарламасы  әр  түрлі  құрылымда 
берілуі мүмкін. Талдай келе, оған ресейлік және шетелдік деректерден бірнеше анықтамалар айтуға 
болады.  Шетелдік  авторлар  соңғы  кездері  «мультимедиа»  және  «гипермедиа»  терминдерін  бөліп 
қарамайды. Көптеген авторлар «мультимедиа» терминін мазмұнды келген «гипермедиа» терминімен 
ауыстыруға тоқталады. Бұл екі термин бірлігі «ассоциативті, біріккен мультимедианы» сипаттайды. 
Ол «медиа» түсінігі құрылымы жағынан көп мағынада. Сонымен бірге «мультимедиа» термині бұрын 
әртүрлі өндірістік жағдайларды суреттегенде кеңінен қолданылды. Мультимедианың орнына бүгінгі 
компьютер  қолданатын    гипермедианы  алу  өте  орынды.  Бұл  оның  компьютер  арқылы  интерак тивті 
басқару мүмкіндігін көрсетті. Бұл мультимедианың 60­шы жылдардағы көрсетілімдерін ажырата ды.  
Мультиканалды зерттеулердің бірқатары қолданылған кезде оқытудың тиімділігі арта түседі [1­3]. 
Бірақ ақпарат тым артық болса, жақсару көрінбейді. Ақпарат түрлі каналдарда қарама­қарсы болса, 
оқыту тиімділігі төмендейді. Бірақ бұл берілгендерді мультмедиа өнімдерін қолдану арқылы тексеріп 
отыру керек. Соңғы уақытта гипертексті құрылымына негізделген «гипермедиа» туралы көп айтылып 
жүр. Гипертекст – hyper – жоғары, мөлшерден тыс деген мағына береді. Қалыпты текст әр кез біркелкі, 
басынан аяғына дейін оқылады. Автор текст мағынасын түсінуге болатын құрылысын қолданады. 
Мұндай құрылыс оқушыға мәтіннен оның маңыздырақ бөлігін ақпарат ретінде алуына мүмкіндік 
береді. Гипертекст тұтынушыға ретімен оқуға бақылау жасауын және нақты ақпаратқа бақылау жасай 
алуды қамтамасыз етеді.

76
Гипертекстің нақты белгісі текст үзінділерінен тұратын түйіндер боп табылады. Түйінге балама 
ретінде  «карта»  түсінігі  алынады.  Сонымен  түйін  карта  бойынша  текстерден  тұрады.  Түйін  –  ги­
пер тексті  құрайтын  ақпараттың  түпкі  бірлік  формасы.  Гипертексті  оқи  отырып,  оқушының  қы­
зығушылығына қарай текст картасында кез келген түйінге жетуге болады. Түйіндер сондай­ақ үлкен 
текст бөлігінен, түрлі құжаттардан, тіпті кітаптардан тұрады. 
Гиперорта  гипермедиа  деп  те  аталып,  текстерді,  көріністерді,  видеофильмдерді,  файл,  бағ дар­
ламаларды, дыбыс үзінділерінің өзара әрекеті боп табылады. 
Гиперортамен жұмыста абоненттік жүйе мазмұны экран мониторында көрініп отырады. Мұндағы 
тұтынушы бір нүктеден келесісіне білім аясымен жылжып отырады. 
Гиперортаның маңызды белгісі ақпараттық кеңістікті бере алатындығында. Ақпарат блоктарының 
саны  гиперортаны  анықтаушыға  байланысты.  Нәтижесінде  білімнің  арнайы  негізі  қалыптасады. 
Гиперортада жұмыс істеуге қолданбалы бағдарламалар енгізіледі.
Ақпаратты беріп отыруды басқару үшін интерактивті қалыпта гипертексті ақпаратты жүйелер қол­
данылады. Гипертексті анықтауға төмендегі мәліметтер берілген:
– ақпараттар түйіні мен үзінділері көлемі әр түрлі;
– түйіндер аралығындағы нұсқалар бір түйіннен екіншіге өтуге мүмкіндік береді;
– жүйелік жұмыс нұсқаулар құрылымы арқылы болып отырады;
– ұйымдастырылған құрылым түрлі үлгілерді беруі мүмкін;
– ақпарат құрылымын гипертекст құрылымында көруге болады;
– тұтынушының гипертекст арқылы қайда баруды шеше алуы интерактивтіліктің жоғарғы деңгейі 
болып табылады.
Гипертекстің көптеген бөлімдерін бір уақытта бір неше тұтынушы қолдана алады. 
Ресей  деректерінен  мультимедиаға  анықтамалар  алатын  болсақ:  http://www.icsti.su/  сайтынан  тө­
мендегі мәліметтерді білуге болады.
Мультимедиа бірлескен сөйлеуді, талдауды, құжаттарды талдауды қамтамасыз етеді. 
Бұл экранда дыбысталған мәтінді көрсете алады. Оқыту жүйесін қалыптастыру мультимедианың 
маңызды бағыты болып табылады. 
Мультимедианың  түзілуі,  дыбыс  пен  түстерді  қолдану  видеофильмдерді  дайындауға  мүмкіндік 
ашты. Бұл:
– энциклопедиялар;
– оқулықтар;
– өнім каталогы;
– сілтемелер, сілтемелік құралдар;
– жүйеде жұмыс істейтін топтық құралдар;
– жасанды интелект құралдары.
Аудио­видео жүйені қолдану арқылы гиперортаның маңызы арта түседі. 
Мультимедиа  –  технологиялар  қосындысы,  ол  компьютерге  енгізу,  өңдеу,  сақтау,  мәтін,  графика, 
анимация сандық көрсеткіштер, видео, дыбыс, сөйлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 
Мультимедианың құралдары – құрастыра алатын, өңдейтін, ақпарат түрлерін жинақтай алатын ин­
терактивті  қалыптағы  компьютердің  құрал­жабдықтары.  Яғни,  мультимедиа­технология  –  ком пью­
тердің құралды бағдарламалы жабдықтары арқылы өңдеу, сақтау, ақпаратты беруді қамтамасыз етуі.
Гипермедиалық  орта – гипертекст пен ақпараттық мультимедиалық көріністері негізінде құралған 
компьютерлік орта.
Гипермедиа  –  ортаның  оқу­ақпараттық  бөлімі  –  оқушылардың  тек  белгілі  бір  оқу  материалына 
бағытталған әрекеті емес, сонымен бірге оқушының ақпараттық ортада жаңа білім алуға ептілігі. 
Оқыту мультимедиасы деп біз педагогикалық мақсат пен оқушының дамуын қамтитын дидактика­
лық бағдарламалы құралды айтамыз. 
Қазіргі кезде 2 негізгі – мультимедиа­өнім және мультимедиа­редактор деп аталатын түрлерін бөліп 
алуға  болады.  Әрбір  мультимедиа­технологияның  мультимедиа­өнімдерін  шығаратын  мультимедиа­ 
редактормен оны бір ақпараттық орта етіп қалыптастыратын компьютер ресурстарын біріктіруді қам­
тамасыз ететіні анық.

77
Әрбір мультимедиа­өнім өнім компонентінің жобасымен байланысқан құрамнан тұрады. Тех ноло­
гияға қатысты ол компьютерлі ақпараттық ортаның басқа элементтерінен тұрады. 
Көптеген педагогтардың мультимедиа және гипермедиа терминдерінің айырмашылығын көр мей­
тініне қарамастан біз дамыған ашық білім беру кезеңінде бұл айырмашылыққа ерекше назар аудара­
мыз  [4].  Сонымен,  біздің  түсінігімізше,  гипермедиа  –  мультимедианың  гипертексті  құрылымының 
компьютерлі жүйеде орналасуы.
Жеке компьютерге CD­Writer, дыбыстық және видеокарта жиыны, жылдамдық процессорлары ның 
таралуы арқылы мультимедия белгілі боп келеді.
Мультимедия­компьютер  қазір  дыбыс  пен  видеоны  талдауды,  шығаруды,  анимацияны  орындай 
алады.
Тұтынушы  аз  ғана  тәжірибесімен  жеке  таныстыруын,  видеоөнімді,  көріністерді  шығара  алады. 
Көптеген педагогтар мұны видеоөніммен жұмыста іске асыруға болады деп есептейді. 
Көптеген гипертексті жүйелерде тұтынушы түйінге ақпаратты қоса алады және өзінің жеке түйін 
ақпаратын түзе алады. Осыдан гипертекст кең ауқымды, әр түрлі көзқарастардан тұратын динамика­
лық болып та келеді. 
Гипертексті жүйе әдетте ақпарат желісін анықтау, қосымша жасау үшін қолданылады.
Жоғары білім берудегі оқу материалының толық көлемін студент тек жүйелік тұтастықта, яғни, ес­
тің, танымның, шығармашылықтың көмегіне қарағанда логикалық ойлау көмегімен және бөліктей 
емес  жалпыланған  түрде  көбірек  меңгеруі  мүмкін.  Бір  аймақтағы  білімді  меңгеру  білімдердің, 
біліктіліктерді  және  дағдылардың  жиынын  анықтайтын  түсініктердің  толық  жүйесіне  негізделетін 
басқа аймақтың мәліметтерін пайдалануды талап етеді.
Ақпараттық­коммуникациялық  технологияларды  педагогикалық  бағытта  қолдану,  мультимедиа 
мен гипермедиа технологиясы құзырлылықты қалыптастырудың тиімді құралы екенін дәлелдейді.
Әдебиеттер:
1. Караев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения  КТО: 
Автореф. дисс. ... д­ра пед. наук. – Алматы, 1995. – 41 с.
2.  Бидайбеков  Е.Ы.  Развитие  методической  системы  обучения  информатике  специалистов  сов­
мещенных с информатикой профилей в университета Республики Казахстан: Автореф. дисс. ... д­ра 
пед. наук. – М., 1998. – 34 с.
3.  Беркімбаев,  К.М.  Студенттердің  кәсіптік  құзыреттілігін  ақпараттық­коммуникациялық  техно­
логиялар негізінде қалыптастырудың тиімділігін зерттеу нәтижелері / «Шоқан тағылымы – 13» атты 
Халықаралық ғылыми­практикалық конф. баянд. Том 6. – Көкшетау, 2008. – 272­275.
4. Аңдасова Б.З. Студенттердің өздік жұмысында электрондық оқулықты қолдану. // Білім берудегі 
менеджмент.  – 2006. – №1.  – 139­142 бб.
5. Бейсенова Гүлбахрам. Жаңа ақпараттық технологиялардың тиімділігі // Қазақстан мектебі. – 2006. – 
№6. – 11­19 бб.
Резюме
В  статье  предложены  перспективные  пути  применения  средств  информационно­комму ника цион ­
ных  технологий  при  подготовке  будущих  специалистов.  Нынешняя  интерактивная  инфор ма цион но­
методологическая  технология  обучения  обеспечивает  компьютерную  технику,  устройство  телеком­
муникационных связей, инструментально информационные средства. Использование инфор мационно­
коммуникационных  технологий  в  сфере  педагогики  показывает,  что  мульти­  и  ги пермедиа  очень 
выгодное средство формирования технологии.  
Summary
In  this  article  prospects  of  application  of  means  of  information  and  communication  technologies  are 
offe red  by  preparation  of  future  specialists.  Present  online  information  and  methodological  technology 
of educating provides a computer technique, the device of telecommunication connections, instrumentalno 
information means. Use of information and communication technologies in the pedagogics sphere, shows that, 
multimedia and hypermedia very favorable means of formation of technology.

78
ӘОЖ 004.9

жүктеу/скачать 7,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: