КАРАНТИНДІК АРАМ ШӨПТЕР ЖӘНЕ

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
111
Реті
Карантиндік арам шөптер
Облыстар
1
көпжылдық ойраншөп
1 – Ақмола
6 – Жамбыл
11 – Маңғыстау
2
жусан жапырақты ойраншөп 2 – Ақтөбе
7 – Батыс 
Қазақстан
12 – Павлодар
3
жатаған укекіре
3 – Алматы
8 – Қарағанды
13 – Солтүстік 
Қазақстан
4
тікенекті алқа
4 – Атырау
9 – Қызылорда
14 – Оңтүстік 
Қазақстан
5
арамсояулар
5 – Шығыс 
Қазақстан
10 – Қостанай
Карантиндік арам шөптер тұқымдары басқа аймақтарға ағын су, еріген қар суы, жануарлар, құстар, 
өсімдік өнімі, техника және т.с.с. арқылы таралады. Карантинді арам шөптермен күресу уақытылы, 
жүйелі  және  барлық  жерлерде  шаруашылық-ұйымдастыру,  карантиндік,  агротехникалық,  сондай-ақ 
биологиялық және химиялық шараларын қолданумен іске асырылуы керек [2-3].    
 
Шаруашылық-ұйымдастыру  шаралары.  Карантинді  арам  шөптермен  тиімді  күресуді  ұйым-
дастырудың негізі – мониторинг. Тексеру жаздың басында арам шөптердің гүлдеуіне дейін маршрутты 
әдіспен нақты учаскені екі қиғаш бағытта өтумен жүргізіледі. Тексеру нәтижелері негізінде карантинді 
арам шөптердің таралуы және олармен күресу жоспары картасы жасалынады. Жоспарда қатты және аз 
ластанған учаскелер, түрлі құралдар қажеттілігі, агротехникалық, биологиялық шаралар, қажетті гер-
бицидтер мөлшері, оларды қолдану кезектілігі, мерзімі, мөлшері және қолдану тәсілдері көрсетіледі. 
Бұндай  карта  әр  шаруашылықта,  Қазақстан  Республикасы  Ауыл  шаруашылығы  министрлігінің 
аудандық және облыстық территориялық басқармаларында болуы қажет. 
 
Карантиндік  шаралар.  Шаруашылық  территориясында  карантиндік  арам  шөптің  бар  екендігі 
анықтала қалған жағдайда оған қарсы карантин жарияланады. Карантинді арам шөптер тұқымдары 
таралуының алдын алу үшін барлық жер пайдаланушылар карантиндік ережені қатаң орындауы қажет.
Агротехникалық шаралар. Карантиндік арам шөп жатаған укекіремен күресудің агротехникалық 
тәсілінің негізгі міндеті – тамыр жүйесінде қоректік заттардың жиналуына және оның қайта өсуіне 
кедергі келтіретін көп қайтара қырқу. Жаппай ластанғанда (А.И. Мальцев шкаласы бойынша) танапты 
сүрі жерге қалдырады.  
Укекіремен күресу үшін Қазақстанның оңтүстік-шығысында топырақты негізгі өңдеу жүйесі – тамыр-
ларды қырқу және жаңа өркендердің пайда болуын үдету мақсатында аңызды сыдырту (12 см тереңдікке 
2-3 қайтара), әрі қарай шолақ түренді соқамен сүдігер жырту. Солтүстік Қазақстан жағдайында жинау-
дан кейін укекіренің ошақтарын КПГ-250 сыдыра қопсытқышымен 10-12 см тереңдікке өңдеу жүргізу 
қажет.  Бұнда  ұзындығы  8-10  см  вегетативті  бүршіктері  бар  кесінділер  күз-қыс  кезеңінде  қоректік 
заттардың  жеткіліксіздігінен  толық  жойылады.  20-25  см  тереңдікке  сыдыра  қопсытып  өңдеудегі 
ұзындығы  15-18  см  кесінділерден  және  қию  сызығынан  төмен  тамырлардан  келесі  жылы  көктемде 
өркендер пайда болады. Укекіренің өркендері пайда болғаннан бір аптадан кейін 10-12 см, 14-16 және 
18-20  см  тереңдікке  КПГ-250  немесе  КПЭ-3,8А  құралдарымен  үшқатарлы  сыдырту  жүргізу  керек. 
Өңдеудің арқасында майдаланған ұэындығы 4-5 см шамасындағы кесінділер тамырлануға қабілетсіз 
болғандықтан өліп қалады. Қайта механикалық өңдеуді жоспарлауда тамырлардағы қию сызығынан 
төмен  орналасқан  бүршіктерді  оятуға  апта  жеткілікті  екендігін  және  де  өсу  жылдамдығы  шамамен 
тәулігіне  1  см  болатындығын  ескеру  қажет.  Сүрі  жерді  механикалық  өңдеу  укекірені  толық  басып 

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
112
тастай  алмайды,  тек  сүрі  жердегі  бірінші  дақылдың  ластануын  ғана  азайтады.  Укекіремен  ластану-
ды  шаруашылықты  сезінбеу  деңгейіне  дейін  төмендету  үшін  агротехникалық  тәсілдер  химиялық 
тәсілдермен  кешенді  жүргізілуі  қажет.  Көпжылдық  ойраншөп  өте  қатты  ластаған  танапты  таза  сүрі 
жерге  жібереді.  Сүрі  жерді  күту  арам  шөптер  тұқымы  өніп  шығуы  мен  топырақ  қабыршақтануына 
қарай бірнеше қабат бойынша қопсытудан, тырмалаумен бірге тұрады. Танаптарды карантиндік арам 
шөптерден (егістік арамсояу, жусан жапырақты ойраншөп, тікенекті алқа) тазалауда ауыспалы егістерде 
дақылдардың дұрыс ауысуын, топырақты уақытылы және тиянақты өңдеуді, егісті қолайлы мерзімде 
себу және күтіп-баптауды қарастыратын агротехникалық шаралар кешені шешуші рөл ойнайды. Ерте 
жинайтын дақылдардан кейін аңызды 10-12 см тереңдікке сыдыртып, сонан соң шолақ түренді соқамен 
жыртады.  Топырақтың  беткі  қабаттарында  арамсояу  тұқымдарының  болу-болмауына  байланысты 
қайырмалы  және  қайырмасыз  жыртуды  ауыстырып  отыру  керек.  Қайырып  жыртқанда  арамсояуға 
сезімтал – жоңышқа, қант қызылшасы және басқа техникалық дақылдар мен көкөніс дақылдарын себу 
қажет, себебі егістік арамсояудың тұқымын топыраққа тереңге сіңіргендіктен, оның және басқа арам 
шөптердің көктері топырақ бетіне жете алмай өліп қалады. Қайырмасыз өңдеуде бұл паразитке төзімді 
дәнді дақылдар мен жүгеріні егу керек. Ластанған танаптарда дақылдардың себу мерзімін созыңқырап 
жіберіп, пайда болған арам шөптер көктерін егісалды қопсытулармен, сондай-ақ көктеуге дейінгі және 
көктеуден кейінгі тырмалаулармен жою қажет. Тырмалау жүйесі (егуге дейінгі, егуден кейінгі, көктеу 
бойынша) карантинді арам шөптер көктерінің мөлшерін қант қызылшасы егісінде 90,8% дейін, жүгері 
егісінде 74,3, майбұршақта 77,0% азайтады. Жоңышқалықты күзде екі ізбен тырмалау арамсояумен 
ластануды 84,0-93,0%-ға төмендетеді. Жоңышқалықты көк азыққа төмендетіп (2-3 см) орудан егістің 
арамсояумен ластануы азайған, себебі арамсояудың шырматылған сабақтарының негізгі массасы 5 см-
ден жоғарыда орналасады.
Арам  шөптермен  фитоценоздық  күресу  шаралары  белгілі  бір  агротехника  (мерзім,  тәсіл,  себу 
мөлшері, ауысу тәсілі) қолданудан арам шөптермен бәсекелестік қабілеті артатын дақылдар пайдалану-
ға  негізделген.  Бұндай  дақылдар  агрофитоценоздың  доминанты  болып  арам  шөптерге  қарсы  тұрып 
қана  қоймай,  олардың  тіршілігін  басып  тастайды.  Нақты  мәдени  өсімдіктің  оттылығының  (жиілігі, 
биіктігі, өсіп-жетілу динамикасы) ерекшелігі өсімдіктің арам шөптермен күрестегі артықшылығын не-
месе кемшілігін анықтайды.
Ойраншөп табиғи өсімдік жамылғысы бұзылған жерлерде пайда болады және ашық тіршілік орын-
дарында құралатын арам шөптер топтарының доминанты. Жыртылған егістік жерлерге көпжылдық 
шөптер егу, жусанжапырақты ойраншөп және басқа арам шөп түрлерінің таралуына кедергі келтіреді. 
Жусан жапырақты ойраншөптің өсіп-жетілуін басып тастау үшін жоңышқаның 1м² жердегі оттылығы 
450-500 дана, жоңышқаның шөп-қоспасында: жоңышқа 300, еркекшөп 300 болуы тиіс. Арам шөптермен 
химиялық  күресу  шараларының  агротехникалық  тәсілдермен  үйлесуі  өсімдікті  қорғау  жүйесінде 
маңызды орын алады [2-6]. Дәнді дақылдар егістеріне жатаған укекіренің зиянды әсерін төмендету 
үшін дақылдың түптену фазасында гербицидтер – диален супердің 48%-дық с.е. (0,5-0,7  л/га)  не-
месе  лонтримнің  39,5%-дық  э.к.  (1,5-2л/га),  болмаса  экстеронның  85%-дық  э.к.  (0,6-0,8  л/га)  қолдану 
ұсынылады. Сүрі жерде топырақты мехникалық өңдеудің гербицидтердің қоспасы – ураганды 48%-дық 
с.е. (4,0 л/га) немесе раундапты 36%-дық с.е. эстеронмен 85%-дық э.к. (1 л/га) немесе диален супермен 
48%-дық с.е (1 л/га) жертаған жапырақтану-сабақтануда күзде өңдеумен үйлестіре қолдану тиімді. Арам 
шөптегі фотосинтез өнімдерінің жерүсті мүшелерден жерастыларға қарай қатты ағылып жатқандағы 
осы өңдеу, сүрі жердегі укекірені толық жоюды қамтамасыз етеді. Жусан жапырақты ойраншөппен 
куресу үшін дәнді дақылдар егісінде өсімдіктің түптену фазасында диаленнің 40% э.к.(2,5 л/га) не-
месе базагранның 48%-дық с.е. (3,0 л/га), басқаша ковбойдың 40%-дық с.е. (190 мл/га) пайдаланыла-
ды. Жоңышқаның егістік жеріне арам сояумен күресте тұқым сепкенге дейін трефланның 24%-дық 
э.к. (5-6 л/га) бүркіп, дереу оны топыраққа енгізеді. Арамсояумен өте қатты ластанған жоңышқалық 
химиялық өңдеуден бұрын гүлдеуге дейін орылып алынады. Жоңышқаны ору арамсояу тұқым салып 
қоймай тұрып жүргізіледі. Орылған шөпті дереу алып кетіп, танапты пивоттың 10% с.к. (0,8 л/га) не-

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
113
месе ураганның 48%-дық с.е. (1,0 л/га) бүркеді. Тікенекті алқамен күресу үшін дәнді дақылдардың 
түптену  фазасында  диаленнің  40%-дық  э.к.  (2,5  л/га),  жүгерінің  егістік  жерінде  оны  егуге  дейін 
топыраққа харнестің 90% э.к.(2-3 л/га), өсімдік 3-5 жапырақ болғанда диаленнің 40%-дық э.к. (2,5 л/
га) қолданады.
 
 
 
 
 
 
Әдебиеттер:
1.  Справочник  по  карантинному  фитосанитарному  состоянию  Республики  Казахстан.  –  Астана, 
2008.   
2. Лыков А.М., Коротков А.А., Громакова Т.Г. Земледелие с почвоведением. – М.: Агропромиздат, 
1985.
3. Жанзақов М.М. Егіншілік. – Қызылорда – Алматы: Тұмар – Атамұра, 2010.
4. Жаңабаев Қ.Ш. Қазақстанда жиі кездесетін арам шөптер және олармен күрес. – Алматы, 1994.
5. Справочник. Список пестицидов (ядохимикатов), разрешенных к применению на территории Рес-
публики Казахстан на 2003-2012 гг. / Под ред. С.С. Хасанова – Астана: Аsia MIX, 2003. 
6. Справочник по защите растений / Под ред. А.О. Сагитова, Ж.Д. Исмухамбетова – Алматы: РОНД, 
2004.
 
 
Резюме
В статье освещаются карантинное фитосанитарное состояние сельскохозяйственных земель Респуб-
лики Казахстан, организационно-хозяйственные, карантинные, агротехнические, химические и биоло-
гические  мероприятия  по  защите  сельскохозяйственных  растений  от  сорняков.  Рассматривается  ор-
ганизация наиболее эффективной борьбы с карантинными сорняками, сочетающая химические меры 
борьбы с агротехническими приемами в системе защиты растений. 
Summary
The article considers the quarantine phytosanitary condition of agricultural land of Kazakhstan, organiza-
tional and economic, quarantine, agronomic, chemical and biological activities to protect crops from weeds. 
It also deals with the organization of the most effective weed control quarantine, combining chemical control 
measures with cultural practices in the protection of plants.

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
114
ӘОЖ 543.544:54.03:54.01
ҚҰМКӨЛ МҰНАЙЫНЫҢ ТОЛЫҚ ҚҰРАМЫН, ШЫҒУ ТЕГІН 
ЖӘНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ
Н.О. АППАЗОВ, 
химия ғылымдарының кандидаты,
М.І. СЫЗДЫҚБАЕВ, 
химия ғылымдарының кандидаты,
Р.Ә. НАРМАНОВА, 
техника ғылымдарының кандидаты,
Н.И. АҚЫЛБЕКОВ, Д.Ж. НИЯЗОВА, 
ғылыми қызметкерлер,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қазіргі таңда мұнай өнеркәсіптік органикалық синтездің негізгі шикізат көзі болып табылады. Мұнай 
көміртек, сутек, күкірт, оттек және азот сияқты бес негізгі элемент кіретін күрделі заттардан тұрады. 
Көмірсутектер  (парафиндер,  нафтендер  және  арендер)  мұнайдың  негізгі  компонеттері  болып  табы-
лады,  ал  гетероорганикалық  қосылыстар  негізінен  ауыр  фракцияларда,  әсіресе  шайыр-асфальтендік 
бөлігінде  шоғырланған  [1].  Өнеркәсіптерде  барлық  синтезделетін  органикалық  заттардың  90%-дан 
астамы мұнайдан алынады [2]. 
Мұнайлардың  құрамын  зерттеу  мұнай  өңдеудің  тиімді  кешенін  таңдауға,  оларды  модельдеуге, 
мұнай  өңдеу  қондырғыларының  қуатын  негіздеуге,  мұнай  генезисі  жайлы  ұғымды  дамытуға  және 
мұнай геологиясының мәселелерін шешу үшін өте маңызды болып табылады.
Бұл жұмыста Құмкөл кенішінің мұнайы мысалында оның құрамын және қасиеттерін зерттеу ныса-
ны ретінде алдық.
Хромато-масс спектрометриялық зерттеулер жүргізу үшін мұнай алдын ала силикагель және алю-
миний оксиді сорбенттері көмегімен құрамындағы асфальтендер мен шайырлардан тазартылды.
Мұнайдың толық құрамы Agilent 7890A/5975C хромато-масс спектрометрі көмегімен анықталды, 
құрам  жайлы  толық  мәлімет  1-сурет  және  1-кестеде  келтірілген.  Асфальтендер  мен  шайырлардан 
тазаланған мұнайдың құрамындағы қосылыстардың саны – 228.
Сурет 1. Құмкөл мұнайының масс-хроматограммасы

БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
115
Хроматографиялау  жағдайы:  буландырғыш  температурасы  –  350
0
С,  колонка  термостаты  70-тен 
290
0
С-ге дейін минутына 4
0
С-ға көтеріледі, 290
0
С-де 30 мин тұрады, жалпы анализ уақыты – 80 мин. 
Детектор ретінде масс-спектрометр қолданылды, масс-спектрлер Scan режимінде алынды. Капиллярлы 
колонка (HP-5 MS) ұзындығы – 30 м, ішкі диаметрі – 0,25 мм.
1-кестеден  Құмкөл  мұнайының  құрамында  көмірсутектердің  жалпы  мөлшері  92,73%-ды 
құрайтындығын байқауға болады, 7,27% әр түрлі күкіртті, оттекті, азотты, галоидты қосылыстардан 
тұрады.
Кесте 1. Құмкөл мұнайының толық құрамы
Алкандар, масс.%
Циклоалкандар, масс.%
Арендер, масс.%
Басқа да қосылыстар, масс.%
80,45
6,83
5,45
7,27
Әдеби  мәліметтерде  [3]  мұнайлардағы  пристанның  (2,6,10,14-тетраметилпентадекан)  фитанға 
(2,6,10,14-тетраметилгексадекан)  қатынасы  арқылы  олардың  шығу  тегін  анықтауға  болады.  Егер 
пристанның  фитанға  қатынасы  3  немесе  одан  жоғары  болатын  болса,  ол  құрлықта  түзілген  болып 
есептеледі, ал 1 немесе одан төмен болатын болса, ол теңіз табанында түзілген, екеуінің аралығындағы 
болса, жағалауға жақын теңіз табанында түзілген болып есептеледі. Біздің алған мәліметіміз (2-сурет) 
бойынша пристанның фитанға қатынасы – 1,8-ге тең, сол себепті Құмкөл кенішінің мұнайы жағалауға 
жақын теңіз табанында түзілген деген қорытынды жасауға болады.
Сурет 2. Құмкөл мұнайының құрамындағы пристан мен фитанның қатынасы (хроматограмма)
Мұнайдың құрамындағы өнімдердің шығымын анықтау мақсатында атмосфералық қысымда бензин 
және керосин фракциясы айдалып алынды, айдауды шыршалы дефлегматор көмегімен іске асырдық, 
бензиннің көлемдік үлесі 26,8% (33-180
0
С), керосиннің көлемдік үлесі 11,2%-ды (180-250
0
С) құрады. 
Алынған бензиннің октан саны ОКТАН-ИМ қондырғысының көмегімен анықталды, оның зерттеу ок-
тан  санының  шамасы  72,4-ке,  ал  моторлы  октан  санының  шамасы  71,1-ге  тең.  Алынған  бензиннің, 
керосиннің  және  мазуттың  жылу  бергіштік  қасиеті  IKA-WERKE  C2000  калориметрі  көмегімен 
зерттеліп, бензиннің жану жылуы 46,679 кДж/г, керосин мен мазуттың жану жылулары 45,500 және 
31,414 кДж/г-ға тең екендігі анықталды.
Алынған  бензин  мен  керосиннің  фракциялық  құрамы  иммитациялық  дистилляция  көмегімен 
анықталды, алынған мәліметтер 2-кесте мен 3–4-суреттерде келтірілген.

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
116
Сурет 3. Құмкөл мұнайынан алынған бензиннің фракциялық құрамы
Сурет 4. Құмкөл мұнайынан алынған керосиннің фракциялық құрамы
Кесте 2. Құмкөл мұнайынан алынған бензин мен керосиннің фракциялық құрамы жайлы мәлімет
Бензин
Керосин
Шығым, %
Қайнау температурасы, 
о
С
Шығым, %
Қайнау температурасы, 
о
С
0%
33,1
0%
129,7
1%
33,6
1%
148,9
2%
39,2
2%
161,1
5%
42,7
5%
174,3
10%
56,3
10%
180,7
50%
118,3
50%
220,7
90%
182,5
90%
288,6
95%
238,1
95%
317,1
98%
585,7
98%
357,1
99%
624,1
99%
383,2
100%
643,5
100%
413,2
Осылайша, Құмкөл кеніші мұнайының хромато-масс-спектрометрия көмегімен толық құрамы және 
мұнай құрамындағы пристан мен фитанның қатынасы арқылы оның шығу тегі анықталды. Мұнайды 
айдау  арқылы  өнімдер  алынып,  олардың  фракциялық  құрамы  иммитациялық  дистилляция  арқылы 
зерттелді және қасиеттері анықталды.

БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
117
Әдебиеттер:
1. Суербаев Х.А., Нарманова Р.А., Аппазов Н.О., Жаксылыкова Г.Ж. Химия и технология нефти и 
газа: Учебное пособие. – Алматы: Полиграфическая фирма «Інжу-маржан», 2011. – 152 c.
2. Чердабаев Р.Т. Нефть: Вчера, сегодня, завтра. – Алматы, 2009. – 352 с.
3. Гордадзе Г.Н., Гируц М.В., Кошелев В.Н. Углеводороды нефти и их анализ методом газовой хро-
матографии: Учебное пособие. – М.: МАКС Пресс, 2010. – 240 с.
Резюме
В статье описывается ход применения физико-химических методов при анализе нефти Кумколского 
месторождения. Проведен детальный анализ и определены происхождение (по соотношению пристана 
к фитану), фракционный состав (имитационная дистилляция) и свойства продуктов разгонки нефти. 
Summary
Thе is article describes physical and chemical methods used under analysis of oil in the Kumkol oil-field. 
Here is also given detailed analysis and determined the origin (ratio of pristine to phytane) and, the fractional 
composition (simulative distillation) and the properties of oil distillation products.
УДК: 551.462: 551.799 (262.9)
ГОЛОЦЕНОВАЯ ИСТОРИЯ АРАЛЬСКОГО МОРЯ: 
УРОКИ ПРОШЛОГО ДЛЯ ПОНИМАНИЯ 
ЕГО СОВРЕМЕННОГО СОСТОЯНИЯ
С.К. КРИВОНОГОВ, 
доктор геолого-минералогических наук, профессор, 
Институт геологии и минералогии Сибирского отделения Российской Академии наук
Т.И. КЕНШИНБАЙ, 
кандидат филологических наук, доцент, 
Р.Х. КУРМАНБАЕВ, 
кандидат биологических наук,
Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата
Важной практической задачей является сокращение рисков, вызванных современной экологической 
катастрофой Аральского моря, в частности путем восстановления его экосистем или адаптации к новым 
условиям. Ценным источником информации об этом служат геологические исследования и реконструкции 
прошлых состояний Арала. Обширными исследованиями, начатыми в конце XIX века и продолжаю-
щимися в наши дни, установлены значительные трансформации Аральского моря в прошлом. В прин-
ципе доказано, что современное усыхание и экологическая катастрофа были не единственными в его 
истории, и Арал неоднократно исчезал и возобновлялся. Поэтому знания о том, как экосистемы реа-
гировали на прошлые экологические катастрофы и восстанавливались после них, чрезвычайно ценны. 
Прежде чем сделать шаг в этом направлении, необходимо восстановить достоверную последователь-
ность изменений уровня Арала. Однако до настоящего времени не выполнен критический анализ ранее 
накопленных данных и их синтез с новыми данными, что является целью данной публикации.

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
118
Первые научные сведения об изменениях уровня Арала были собраны Л.С. Бергом в 1908 г. [1]. 
Эти работы были продолжены советскими учеными в течение XX века [2-5]. Знания этих лет были 
обобщены в нескольких обзорах [6-9]. Из этих начальных исследований было получено несколько важ-
ных выводов: 1) Аральское море очень молодо, примерно 10-12 тысяч лет; 2) Характерный моллюск 
Cerastoderma spp. (Cardium edule L.) проник в Арал из Каспийского моря около 5 тысяч лет назад 
(т.л.н.); 3) Самый высокий уровень Арала был в среднем голоцене, а глубокая регрессия 1.6 т.л.н. Но-
вые данные, полученные международными командами (проекты ИНТАС и РФФИ-CRDF), значительно 
улучшили эти результаты [10-17].
Террасы
Изменения уровня Арала зафиксированы в 8 террасовых уровнях, расположенных в пределах 72-
31 м. над у.м. [7, 9]. Однако эта схема «идеализирована» и не отражает многообразия точек зрения. 
Разногласия, в основном, касаются высоких уровней. Одни исследователи находят их [18-20], а другие 
отвергают [1, 14, 21]. Аргументом против существования высоких уровней является преграда между 
Аралом и Каспием, следов которой в рельефе не установлено [14]. Аргументами в его пользу являются 
находки раковин моллюсков Cerastoderma, Dreissena и др. на отметках более 60 м. Менее дискуссион-
ными являются низкие террасы, однако радиоуглеродные даты [21] заставляют усомниться в правиль-
ной  интерпретации  их  последовательности.  Также  слабо  аргументирован  возраст  низких  (45-31  м), 
террас, которые, как показывает современное отступившее море, могли образоваться совсем недавно, 
то есть в предыдущую фазу регрессии/трансгрессии, а не в раннеголоценовое «пашкевичевское время» 
[2]. Таким образом, проблема террасовых уровней очень неясна и требует ревизии.
Отложения
Из более ста колонок донных отложений Аральского моря, собранных исследователями в 1940-1990-х 
годах, комплексно исследованы были всего несколько: скв. 15, 48 и 86 в центральной части Большого 
Арала [6, 22-24]. Вскрытые отложения состоят из следующих толщ (снизу вверх): 1) коричневые глины 
не-озерного происхождения, субстрат; 2) светло-серые грубо-слоистые глины, илы и пески с гипсом, 
отражающие условия нестабильных маленьких озер и солончаков; 3) зеленовато-серые глины и илы, 
серые пески Аральского моря [6]. Отложения были датированы более 70 
14
С дат, однако из-за методи-
ческих  сложностей  полученные  результаты  были  признаны  неудовлетворительными  [5,  24]. Тем 
не менее, даты по скв. 15 и 86 могут быть использованы. В отложениях выделяются глубоководные 
(глины) и мелководные (пески) фации, по которым можно идентифицировать фазы трансгрессий и ре-
грессий. Так, по скв. 15 и 86 регрессии были 1.5-1.4, 0.8-0.65 и 0.3-0.2 калиб. т. л.н.
Нами исследованы три новых керна: M-2003-1, M-2003-2 (Муйнак) и B-2008-1 (Барсакельмес) [16, 
17]. Две скважины M-2003-2 и B-2008-1 прошли всю толщу озерных осадков и вскрыли неозерные ко-
ричневые глины. По ним установлен возраст пограничных отложений, накапливавшихся до образова-
ния Аральского моря: 23800 ± 435 калиб.л.н. Наибольший возраст отложений Аральского моря – 10930 
± 285 калиб.л.н. Понижения уровня происходили 11-8, 7.5, 6.3-5.5, 4.8, 1.6-1 и 0.5 калиб. т.л.н. Самая 
древняя Cerastoderma – 6230 ± 55 калиб.л.н.
В глубоководной северо-западной части Большого Арала (зал. Чернышова) было получено несколь-
ко кернов длиной 6-11 м [10, 25, 26]. Эти даты показали очень молодой возраст отложений и большие 
скорости осадконакопления. По-видимому, эта область моря не пересыхала в течение последних 2 тыс. 
лет. Тем не менее, по слоям, обогащенным гипсом, установлены регрессии 1,4, 0.8, 0.5 калиб. т.л.н. и 
около современности.
По береговым обнажениям установлены фазы высокого уровня Арала. Обнажение Караумбет в быв-
шем заливе Айбугир на южном краю Арала свидетельствует о трансгрессиях 1.4 и 0.4 калиб. т.л.н. [14]. 
В обнажении Аклак в дельте Сырдарьи вскрыты прибрежные отложения, свидетельствующие о транс-
грессии 1.4 калиб. т.л.н. [16, 17].
Многие геологи использовали археологические памятники для датирования изменений Аральского 
моря. Большинство  памятников,  расположенных  далеко  от  побережья, характеризуют  процесс засе-

БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
119
ления речных дельт и отражают климатические изменения, миграцию русел и ирригацию. В послед-
нее время исследовано большое число памятников мезолита, неолита, бронзы, железа и средневековья 
вблизи Арала, дающие более достоверную информацию, в частности, свидетельствующие об отсут-
ствии трансгрессий выше 54 м над у.м. [11, 27, 28]. Поселение Пулжай, очевидно заливавшееся морем, 
расположено близ впадины Караумбет в пределах бывшего залива Айбугир. Артефакты датируют по-
селение XII – концом XIV веков н.э. [11, 27]. То есть, трансгрессия произошла не ранее 0.5 т.л.н. Уни-
кальными находками последних лет явились поселение Арал-Асар и мавзолеи Кердери-1 и Кердери-2, 
расположенные на дне Аральского моря к северо-востоку от о. Барсакельмес [29-32]. Археологичес-
кие находки датируют эти памятники XIII-XIV веками н.э. [11, 12, 15, 30-32]. Проведенное авторами 
данной статьи радиоуглеродное датирование костей и древесин этих памятников дало более широкий 
диапазон возрастов: от 0.5 до 1.7 т.л.н. Полученные даты образуют две группы: 0.5-1.0 и 1.5-1.7 т.л.н. 
Таким образом, даты позволяют предполагать два периода обитания человека на дне Аральского моря, 
а, значит, и две глубокие регрессии.
Таким образом, тщательный анализ полученных ранее и новых седиментологических и археологи-
ческих данных с использованием радиоуглеродных датировок позволил получить довольно стройную 
картину колебаний уровня Аральского моря в голоцене. Надежная последовательность событий по-
лучена  для  последних  двух  тысяч  лет  его  истории.  Глубокие  регрессии  происходили  1.7-1.4, 
1.0- 0.5 т.л.н. и в современное время (0.05-0 т.л.н.). В промежутках были трансгрессии, следы которых 
найдены на отметках 52-54 м. Менее надежно восстановлены более древние колебания уровня. Регрес-
сии, по-видимому, происходили 11-8, 7.5, 6.3-5.5 и 4.8 т.л.н. 
Литература:
1. Берг Л.С. Аральское Море. – СПб.: 1908. 
2. Вейнбергс И.Г., Стеле В.Я. В кн.: Колебания увлажненности Арало-Каспийского региона в голо-
цене. – М.: Наука, 1980. – С. 176-180.
3. Кесь А.С. В кн.: Палеогеография Каспийского и Аральского морей в кайнозое. – М.: Изд-во МГУ, 
1983. – С. 103-106.
4. Шнитников А.В. В кн.: Палеогеография Каспийского и Аральского морей в кайнозое. – М.: Изд-во 
МГУ, 1983. – С. 106-108.
5. Рубанов И.В., Ишниязов Д.П., Баскакова М.А., Чистяков П.А. Геология Аральского моря. – Таш-
кент: Фан, 1987. 
6. История озер Севан, Иссык-Куль, Балхаш, Зайсан и Арал. – Л.: Наука, 1991. 
7. Аладин Н.В., Плотников И.С. Биологические и природоведческие проблемы Аральского моря и 
Приаралья. Часть 1. – СПб.: ЗИН РАН, 1995. – С. 17-46.
8. Tarasov P.E., Pushenko M.Ya., Harrison S.P., et al. Lake Status Records from the Former Soviet Union 
and Mongolia. Documentation of the Second Version of the Data Base. NOAA Paleoclimatology Publications 
Series Report 5. Boulder: NOAA/NGDC Paleoclimatology Program. 1996.
9. Boomer I., Aladin N., Plotnikov I., Whatley R. // Quaternary Science Reviews. 2000. 19. P. 1259-1278.
10.  Nourgaliev  D.K.,  Heller  F.,  Borisov  A.S,  et  al.  //  Geophysical  Research  Letters.  2003.  30(17). 
Doi:10.1029/2003GL018145.
11. Boroffka N.G.O., Oberhähsli H., Achatov G.A. et al. // Mitigation and Adaptation Strategies for Global 
Changes. 2005. 10. P. 71-85.
12. Boroffka N.G.O., Oberhähsli H., Sorrel P., et al. // Geoarchaeology. 2006. 21. P. 721-734.
13. Oberhähsli H., Boroffka N., Sorrel P., Krivonogov S. // Irrigation and Drainage Systems. 2007. 21. 
P. 167-183.
14. Reinhardt C., Wünnemann B., Krivonogov S.K. // Geomorphology. 2008. 93. P. 302-315.
15. Boomer I., Wünnemann B., Mackay A.W. et al. // Quaternary International. 2009. 194. P. 79-90.
16. Krivonogov S.K., Kuzmin Y.V., Burr G.S. // Nuclear Instruments and Methods in Physics Research 
Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms. 2010. 268. P. 1080-1083.

ҚМУ ХАБАРШЫСЫ 2 (34) 2012
120
17. Krivonogov S.K., Kuzmin Y.V., Burr G.S., et al. // Radiocarbon. 2010. 52. P. 555-568.
18. Яншин А.Л. Геология Северного Приаралья. – М.: МОИП, 1953. 
19. Епифанов М.И. В кн.: Геология и перспективы нефтегазоносности некоторых районов СССР. – 
М.: ГНТИ НГТЛ, 1961. – С. 164-169. 
20. Городецкая М.Е. Геоморфология. – 1978. – № 1. – С. 46-54. 
21. Вейнбергс И.Г. Древние берега советской Балтики и других морей СССР. – Рига: Зинатне, 1986. 
22.  Маев  Е.Г.,  Маева  С.А.,  Николаев  С.Д.,  Парунин  О.Б.  В  кн.:  Палеогеография  Каспийского  и 
Аральского морей в кайнозое. – М.: Изд-во МГУ, 1983. – С. 133-144.
23. Маев Е.Г., Карпычев Ю.А. // Водные ресурсы. – Т. 26. – № 2. – С. 212-220.
24. Ферронский В.И., Поляков В.А., Брезгунов В.С. и др. // Водные ресурсы. – Т. 30. – № 3. – С. 281-288.
25. Sorrel P., Popescu S-M., Head M.J., et al. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 2006. 
234 (1-4). P. 304-327.
26. Austin P., Mackay A., Palagushkina O., Leng M. Quaternary Research. 2007. 67 (3). P. 383–393.
27. Ширинов Т., Алимов К., Баратов С. и др. // Археологические исследования в Узбекистане. – 
2003 год. Выпуск 4. – Ташкент: 2004. – С. 197-205.
28. Байпаков К.М., Бороффка Н., Савельева Т.В. и др. // Известия НАН РК. Серия общественных 
наук. – 2007. – № 1. – С. 236-254.
29. Смагулов Е. // Otan tarikhy. – 2001. – № 4. – С. 77-81.
30. Смагулов Е. // Кумбез. – 2002. – № 4. – С. 50-52.
31. Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Кызылординская область. – Алма-
ты: Аруна, 2007. 
32. Сорокин Д.В., Фофонов К.А. // Известия НАН РК. Серия общественных наук. – 2009. – №1. – 
С. 230-236.
Түйіндеме
Мақалада Арал теңізі деңгейінің өзгеруі қайта жаңғырту терең регрессия кезінде бұзылып, транс-
грессия кезінде қалпына келген оның экожүйесіндегі өзгерістерді түсінуге мүмкіндік беретін маңызды 
құрал екені көрсетілген. Сонымен қатар геоморфологиялық, седиментологиялық және археологиялық 
нысандар  арқылы  мерзімдері  анықталған  радиокөміртегіне  айрықша  мән  бере  отырып,  Арал  теңізі 
деңгейінің өзгерісі туралы жаңа білімдер жинақталған. 
  Алынған  нәтижелер  негізінде  1.7-1.4,  1.0-0.5  мың  жыл  бұрынғы  және  қазіргі  уақыттағы  терең 
регрессиялар  дәлелденген.  Бұл  регрессиялар  трансгрессиялар  кезектесіп,  теңіз  деңгейінен  52-54  м 
биіктікте жағажай фациялары байқалатыны негізделген. 
Summary
This article touches upon the changes of the Aral Sea level which had been destroyed during deep regression, 
recovered transgressions and former transformations of its ecosystem and as an important tool to understand 
these changes. Furthermore, using the geomorphological, sedimentological and archaeological objects there 
was obtained new knowledge about the Aral Sea level changes, paying special attention to the radiocarbon 
dates. There has been proved deep regressions of ancient and modern times based on the results 1.7-1.4, 1.0-
0.5. thousands years ago and nowadays. These regressions are interleaved by transgressions, traced by littoral 
facies at the altitudes of 52-54 m. 

БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ
121
ӘОЖ 612.15+612.398: 613.1/.16

жүктеу/скачать 6,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: