Issn 1607-2782 Республикалық

104 
 
Immeasurable  contribution  to  its  cultural  and  educational  activities  in  order  to  attract  young 
people  in  social  activities,  development  of  its  identity.  Mirzhakyp,  criticizing  the  policy  of  the 
then  government,  began  to  publish  articles,  essays,  poems  dedicated  to  the  rights  of  the 
independence of the Kazakh people, the rights of Kazakh  farmers, nomadic people to own their 
land,  water  resources.  His  first  article  "Our  goal,"  criticizing  government  policy,  published  in 
1907 in the newspaper "Serke." 
At the conclusion of the works, social activities Mirzhakyp Dulati is - values, which are a 
model for the younger generation.  
Without a doubt, the future generations who will stand at the reins of independence, 
studying the works of M. Dulati will shape their minds, strengthen their faith in the future. 
Key words: ideology, Alasorda, sovereignty, prudence, novel, genre criticism, a realist, a 
tragedy. 
 
ХХ  ғасырдағы  қазақ  әдебиеті  дамуына  әлем  әдебиетіндегі  классикалық  үрдістер 
жетістіктерін  дарытқан  хакім  Абай  және  оның  дәстүрін  ұстанған  көрнекті  қаламгерлер, 
әдебиет  алыптары:  Шәкәрім  Құдай  бердиев,  Ахмет  Байтұрсынов,  Мағжан  Жұмабаев, 
Жүсіпбек  Аймауытов,  Міржақып  Дулатов,  Сәкен  Сейфуллин,  Бейімбет  Майлин,  Ілияс 
Жансүгіров,  Сәбит  Мұқанов,  Мұхтар  Әуезов,  Ғабит  Мүсірепов,  Ғабиден  Мұстафин 
шығармашылығы  дәстүрі  тәуелсіздік  жылдарындағы  әдеби  даму  желісіндегі  бағдарлы 
ықпалын  жоғалтқан  жоқ.  Аталған  әдебиет  алыптарының  ұстаздық  шығармашылық 
өнгесін дамыта жалғастырған ХХ ғасырдың 60-80-жылдарындағы қазақ сөз өнерінің жаңа 
толқын  өкілдері  де  әдеби  тек  түрлері  (эпос,  лирика,  драма)  жанрларының  классикалық 
үрдістерін өзіндік өрнектерімен дамытты [1, 32-б]. 
Міржақып Дулатұлы ХХ ғасырдың бас кезінде  қазақ зиялыларымен бірлесіп  қазақ 
халқының  азаттығы  үшін  күрескен,  ұлттық  баспасөзіміздің  ұйытқысы  болған  ірі  саяси 
тұлға, көрнекті қоғам қайраткері, Алаш идеологиясын қалыптастырушылардың бірі.  
 
М.Дулатұлының  қоғамдық-саяси  қызметі  қазақ  зиялылары  Ә.Бөкейханов, 
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытовтармен тығыз байланысты. Қазақтың зиялы қауым өкілдері 
сол  қоғамның  ең  өзекті  мәселесі  отарлық  езгіге  қарсы  ұлттың  санасын  оятып,  оны 
қалыптастыру  жолында  өздерінің  шығармашылық  қызметтерімен  де,  қоғамдық-саяси 
қызметтерімен  де  алға  шығып,  қалың  қазақ  халқын  соңдарына  ілестіре  білді.  Қазақ 
халқының  бойындағы  ұлттық  рухты,  сана-сезімді  ояту  мақсатында,  халықтың  көзін  ашу 
жолында  аянбай  күресті.  Осы  мақсатта  «Қазақ»,  «Сарыарқа»,  «Алаш»  газеттері  арқылы 
орасан  зор  жұмыстар  атқарды.  Жастарды  қоғам  ісіне  тартуда,  олардың  ой-санасының 
жетілуіне 
қажетті 
мәдени-ағарту 
саласында 
жүргізген 
қызметтері 
ұшан-теңіз. 
 
Міржақып  сол  кезеңдегі  үкіметтің  жүргізіп  отырған  саясатын  шенеп,  қазақ  елінің 
егемендігі,  ел  болып  жерге,  суға  иелік  ету  мәселесі,  қазақ  шаруаларының  мұң-мұқтажы, 
қоныс аударушылар жайлы газет бетіне мақала, сын, әңгіме, өлеңдер жариялай бастайды. 
Оның алғашқы үкімет саясатын сынай жазған мақаласы «біздің мақсатымыз» деген атпен  
1907 жылы «Серке» газетінде басылып шығады.  
Ал  1909  жылы  Петербургте  Міржақып  Дулатұлы  қазақ  халқының  көзін  ашуға 
талпынып «Оян, қазақ!» деген кітабын жариялайды.  
Дәл  сол  жылы  қазақ  халқының  өз  тілінде,  оның  болашақтағы  бүкіл 
интеллектуальдық қабілетінің  жаршысындай, көркемдік ойлау мүмкіндіктерінің  алғашқы 
қарлығашындай болып «Оян, қазақ!» өлең кітабының баспа жүзінде жарық көруі – біздің 
рухани, мәдени өміріміздің болашағы үшін тарихи оқиға болып еді.    
Шөліркеген адамның таңдайын жібіткен бір жұтым сусынның қадірі қандай болса, 
туған  халқымыздың    рухани  өміріндегі  бұл  жинақтың  да  маңызы  дәл  сондай  болды. 
Сондықтан алдыңғы екеуі сияқты «Оян, қазақ!» та қолдан қолға, ауыздан ауызға тарап, аз 
уақыттың ішінде ақынның атақ-даңқын өте алыс қияндарға алып кетті.  
Ақын «Оян қазақта» патша өкіметінің қазақтардың малға жайлы шұрайлы жерлерін 
тартып алып, ата-баба бейітін бұзып, халықты қалай болса солай тартқылап, не тіліне, не 

105 
 
діліне,  не  жеріне  иелік  етуге  мүмкіндік  бермей,  әбден  езіп,  жаншығаны  Міржақыптың 
жүрегіне  ауыр  тиеді.  Осы  өлеңі  арқылы  халықтың  ауыр  тұрмысын  ойлап,  сынға  алып 
жазады.  
 
«Оян,  қазақ!»  кітабы  патша  үкіметіне  ұнамағандықтан  М.Дулатұлы  қамауға 
алынады.  
1913  жылы  А.Байтұрсынов,  Ә.Бөкейханов,  М.Дулатұлылардың  белсенділігімен 
«Қазақ»  атты  бейресми  газет  шығарыла  бастайды.  Бұл  газетте  негізінен  қазақ  халқының 
қоғамдық  мүдделерін  көксеген  жер,  оқу-ағарту,  ұлт,  дін  сияқты  маңызды  мақалалар 
жарияланды.  Сөйтіп  «Қазақ»  газеті  қазақ  зиялыларының  басын  біріктірді.  «Қазақ»  газеті 
арқылы  «Алаш»  партиясын  дайындауда  да  елеулі  жұмыстар  атқарды.  Қазақтың  ұлт 
интеллигенттерінің  алғашқы  қадамы,  қазақты  біріктірудегі,  көзін  ашудағы,  сана-сезімін 
оятудағы жұмыстар тікелей осы газет арқылы іске аса бастады. «Алаш» автономиясы мен 
Алашорда үкіметін құруда Міржақып Дулатұлы көп еңбек сіңірді.  
 
Сонымен  қатар  М.Дулатұлы  –  әдебиеттің  әр  түрлі  жанрына  қалам  тартқан 
қаламгер.  «Оян  қазақ!»  кітабынан  бөлек,  екінші  өлең  кітабы  1913  жылы  Орынборда 
«Азамат» деген атпен жарыққа шығады.   
 
«Азамат» атты екінші  өлең жинағы көлем жағынан шағын. «Оян,  қазақтағы» анық 
үгіт, нақыл-насихат, тәптіштеп  ұғындыру сарыны енді сыршыл сезімге, терең ойға қарай 
көбірек  ойысып,  шынайы  поэзиялық  өріске  қарай  бет  алғаны  байқалады.  «Таза  бұлақ», 
«Шағым»,  «Мұң»,  «Арманым»,  «Сырым»,  «Қажыған  көңіл»,  «Қиял»,  «Таң»  сияқты 
өлеңдері нәзік лирикаға толы. Осы тақырыптардың көркімдік шешімі де көңілге қонымды, 
автордың ақындық мәдениеті же өте жоғары.  
«Азамат»  жинағына  негізінен  нәзік  лиризм  тән.  Мұнда  ақын  адамның  ішкі  сезім-
толғаныстарын, табиғаттың әсемдігін айшықты бедерлеуге ден қойған. «Мұң», «Сырым», 
«Арманым»  өлеңдерінің  осылай  аталуларында  да  үлкен  мән  жатыр.  Бұл  өлеңдердің 
лирикалық кейіпкері – ел еркіндігін аңсаған, сол үшін ғұмырын арнаған күрескер жан.  
 
Ақын  өзінің  өмірлік  мұратына  әрдайым  адал.  Қай  өлеңінде  де  ол  жай  ғана  жеке 
бастың  мүддесін  күйттеп,  сезім  жетегіне  ілесіп  кете  бермейді.  Азаматтық  ар  үні, 
әлеуметтік әуен басым түсіп жатады.  
  
Міржақыптың  үшінші  өлеңдер  жинағы  –  «Терме»  1915  жылы  шыққан.  Кітапта 
ағартушылық  сарындағы  бірсыпыра  өлеңдерімен  («Шәкірт»)  қатар  «Оян,  қазақ!» 
рухындағы туындылар да баршылық. Солардың ең елеулісі – «Елім-ай» өлеңі. Өлең, мәңгі 
ұмытылмас халық трагедиясының ескерткіші, әйгілі «Елім-айды» еске түсіреді.  
 
«Елім-ай!»  сөзінің  шумақ  сайын  қайталанып  келуі  жайдан-жай  емес.  Ол  сөздің 
кімге арналғанын ғана білдірмейді, ең бастысы, ақынның реніші мен мұңының салмағын, 
оның соншалықты айыптай тұра, айнымай сүйері де, басын иері де – елі екенін аңғару.  
1916-1918  жылдар  М.Дулатұлының  өмір  белесінде  қиын,  сындарлы  кезең  екені 
белгілі. Алайда бұл жылдарда жазылған өлеңдерінен де («Алашқа», «Жаңа тілек», «Қайда 
едің?»)  ақынның  шарқ  ұрып  «шындықтың  ауылын»    (Сұлтанмахмұт)  іздегені,  халық 
тілегінен бір сәт те ауытқымағандығы айқын танылады. Ол:  
 
 
 
Алыстан алаш десе, аттанамын,  
 
 
 
Қазақты қазақ десе, мақтанамын. 
 
 
 
Болғанда әкем – қазақ, шешем-қазақ,  
 
 
 
Мен неге қазақтықтан сақтанамын? –  
деп  өзінің  ұлтжандылығын,  қандай  жағдайда  да  оның  игілігі  үшін  күреске  –  «суға  түсіп, 
отқа жануға» даяр екенін мақтанышпен мәлімдеуімен өтті.    
      
Осы айтылған үш кітапта да ақын  өлеңдерінің  басты тақырыбы  – ел, жер тағдыры 
болды.  Кітаптың  негізгі  мазмұны  халықты  оятуға,  әділетсіздікпен  күресуге  шақырған 
өлеңдерден тұрады. Сол себепті де автор көп қудаланып, қуғынға ұшыраған.  
 
М.Дулатұлы жырлары – халықты елдікке үндеудің, ұлттық намысқа шақырып, ұлт 
азаттығын аңсаған өлеңдер.  

106 
 
 
Міржақып  Дулатұлының  төл  әдебиет  тарихындағы  ерекше  еңбегінің  бірі  –  оның 
қазақ романының бастауышы болуы, әдебиетіміз үшін жаңа жанрдың негізін қалауы.  
М.Дулатұлының  қазақ  әдебиетінде  роман  жанрын  дүниеге  келтірген    құнды 
шығармасы  –  «Бақытсыз  Жамал».  Бұл  роман  бірінші  рет  1910  жылы  Қазан  қаласында 
басылып шығады, екінші рет 1914 жылы,  үшінші рет 1991 жылы  қазақ оқырмандарымен 
қайта қауышады.      
 
«Бақытсыз  Жамал»  романы  сол  кездегі  тарихи-әлеуметтік  шындықты  шынайы  да 
көркем  бейнелеуімен,  авторлық  идеяның  айқындылығымен  өзінен  кейінгі  қазақ 
прозасының өркендеуіне үлкен жол ашты.   
«Бақытсыз  Жамал»  шығармасы  сол  кезеңдегі  аса  маңызды  әлеуметтік  мәселеге 
арналды.  Қазақ  ауылының  тұрмысы  жайында  жазылды.  Әйелдердің  бас  еркі,  қоғамдағы 
жағдай туралы баяндады. 
«Бақытсыз  Жамал»  романының  оқиғасына  арқау  болған  мәселе  де  осы,  ескі  әдет-
ғұрыптың  қыспағына  түскен  қазақ  қызының  тағдыры.  Сүйгеніне  қосылып,  бақытты  өмір 
сүруді  армандаған  бойжеткеннің  трагедиялық  жолы.  Шығарма  сол  кезеңдегі  қазақ 
даласының  шынайы  тыныс-тіршілігін  көрсететін  эпизодтан  басталады.  ...  Жайлауға  жаңа 
көшіп  қонған  ауыл.  Саумалкөл  маңына  жағалай  тігілген  киіз  үйлер.  Бие  байлап,  қымыз 
сапырған жайма-шуақ ауыл адамдары. Қыстай араласа алмай, сағынысқан жұрт енді бірін-
бірі  қонаққа  шақырып  мәз.  Үй  жағалап  қымыз  ішкен  жастар...  Осылайша  жайбарақат 
жатқан  ауылға  патша  ұлықтары  келе  жатқаны  туралы  хабар  тарайды.  Абыр-сабыр 
басталады.  Ауыл  сыртына  үй  тігіледі.  Арнайы  үйге  келіп  түскен  екі  ұлықты  «ләббай, 
тақсыр»  деп  күткен  ауылнайдың  сөзінде  де  ерекше  бір  мақтаныш  сезіледі.  Міржақып 
Дулатов  осы  шағын  көріністі  суреттеу  арқылы  өз  заманының  тұрмыс-жағдайын, 
адамдардың  психологиясын  дәлме-дел  береді.  Ауыл  адамдарының  өзара  әңгімелерінен, 
ауылнай  бастаған  белсенділердің  іс-әрекет,  мінез-құлықтарынан  жазушы  мол  сыр 
ұқтырады.  ...Дәл  осындай  абыр-сабыр  сәтте  ауыл  қазағы  Сәрсенбайдын  әйелі  босанып, 
дүниеге  қыз  бала  келгені  туралы  қуанышты  хабар  жетеді.  Дүниеге  келген  бұл  сәби 
романның бас кейіпкері Жамал болатын. Табиғатынан зерек жаратылған Жамал молдадан 
ескіше, жаңаша оқып, хат таниды. Түрлі хисса-дастандарды көп оқиды. Бірқатарын жатқа 
да айтатын болады. Сөйтіп елдің көзіне түсіп, қыз айттырам деушілердің назарына ілігеді. 
Жамал он бес жасқа келді. Сұлулық, ақыл, парасат үшеуі бір-біріне сай келіп, Жамал сол 
елдің  қызының  алды  болды.  Бұл  айтылмыш  артықшылығының  үстіне  сөзге  бек  ұста 
болып,  өз  ойынан  шығарып  өлең  де  жазатын  болды.  Олай-бұлай  қалжыңмен  сөйлескен 
бозбаланы сөйлетпейтін еді. Ел ішінде тілді бозбалалардың  көзі түсе бастап, шет елдерге 
де  «Сәрсенбайда  бек  көркем  бір  ақын  қыз  бар»  деген  лақап  жайыла  бастады.  Көркіне 
ақылы сай болып бойжеткен Жамалды Байжан деген бай баласы Жұманға айттырады. Қыз 
шешесінің қарсылығына қарамастан, Сәрсенбай болашақ құдасының байлығына қызығып, 
құдалыққа  келіседі.  Бірақ  бай  баласы  топас,  нашар  болады.  Жамал  оны  менсінбейді. 
Сөйтіп  жүргенде  бір  тойда  оқыған,  мәдениетті,  жаңаша  киінген,  сыпайы,  әдепті  Ғали 
деген  жігітпен  танысып,  көңілдері  жарасады.  Арада  біраз  уақыт  өтіп,  қыздың  Жұманға 
ұзатылар  шағы  туғанда,  Жамал  Ғалимен  қол  ұстасып  қашып  кетеді.  Жастарды  қудалау 
басталады.  Сөйтіп  жүргенде  аяқ  астынан  Ғали  ауырып  қайтыс  болады.  Қайғыға  батқан 
Жамал  көп  ұзамай  Жұманға  ұзатылады.  Көрмеген  қорлықты  көреді.  Ақыр  аяғында  бір 
боранды  күні  Ғалидың  қабірінің  басына  барып,  жылап  жатып  қайтыс  болады.  Романда 
оқиға  желісі  -  суреттелетін  ауыл  өмірі,  әр  түрлі  әлеуметтік  топтар  өкілдері  арасындағы 
қарым-қатынастар мен жекелеген адамдар түсінігіндегі  қайшылықтар шырмауына түскен 
Жамал мен Ғалидың мөлдір махаббаты, өз еркіндіктеріне жету жолындағы ұмтылысы осы 
арнада өрбиді. Ақыр аяғында трагедиямен аяқталады. М. Дулатов бұл оқиғаны кездейсоқ 
болған  бірді-екілі  жай  ретінде  қарамайды.  Ғашықтар  трагедиясын  ол  қазақ  даласындағы 
әлеуметтік  мәселе  дәрежесіне  көтереді.  Сол  арқылы  қазақ  қыздарының  бас  еркі, 
жастардың өз қалауымен өмір сүру қажеттігі туралы ой  ұсынады.  

107 
 
Жазушы  үшін  әйелдің  бас  бостандығы,  өзінің  сүйгеніне  қосылып,  өмір  сүруге 
мүмкіндік  алуы  ең  бір  түйінді  мәселе  болды.  Ол  әйелдің  арын  аяққа  басатын  ескі  әдет-
ғұрыпқа үзілді-кесілді қарсы шығады. Міржақып Дулатовтың романдағы Жамал бейнесін 
сомдаудағы  жаңалығы  да  өзінің  осы  идеясына  негізделеді.  Романдағы  Ғали  —  сол 
замандағы оқыған, мәдениетті  жастарының  жиынтық  бейнесі.  Сырт  келбетіне  ақылы  сай 
жігіт  Ғалидың  әрбір  іс-әрекетінен,  сөйлеген,  жазған  хаттарынан  бұл  қасиет  айқын 
аңғарылады.  Ал  шығармадағы  Байжан  бай,  оның  баласы  Жұман,  сондай-ақ  Жамалдың 
әкесі  Сәрсенбай,  үлкен  шешесі  Қалампыр  -  ескі  психологияның  адамдары.  Оларға 
адамгершіліктен гөрі байлық, шен мақтанышы қымбатырақ. Тұтастай алғанда, «Бақытсыз 
Жамал»  романы  сол  кездегі  тарихи-әлеуметтік  шындықты  шынайы  да  көркем 
бейнелеуімен,  авторлық  идеяның  айқындығымен  өзінен  кейінгі  қазақ  прозасының 
өркендеуіне дәстүрлі жол көрсетті, үлгі болды. 
Сонымен  қатар,  «Бақытсыз  Жамал»  романы  қазақ  әдебиетінде  осы  тақырыпта 
өзінен  кейін  пайда  болған  «Қалыңмал»,  «Шұғаның  белгісі»,  «Қамар  сұлу»  сияқты 
бірталай сүйекті шығармаларға ізашар болып, жол салғандығымен бағалы екенін айрықша 
атап өткен жөн.  
Шығарманың орыс, қазақ әдеби сынынан кезінде-ақ жаңа жанрдың төл басы, үздік 
көркем, реалистік  туынды ретінде жоғары бағасын алғандығы мәлім.  
Міржақып  Дулатұлы  1925-28  жылдары  Қызылорда  қаласы  астана  болып  тұрған  
кезде Селиверстов 17-үйде тұрған. Осы жерде өзінің көптеген әдеби туындыларын өмірге 
әкелген.  М.Дулатұлының  отбасында  қазақтың  сол  заманының  белгілі  зиялылар  тобы, 
небір  майталман  ақын-жазушылары  мен  жезтаңдай  әншілері  қонақта  болып,  осы  үйден 
дәм  татып,  мәжіліс  құрған.  Атап  айтсақ,  Нәзипа  Құлжанова,  Ілияс  Байменов,  Әліби 
Жангелдин, Серке Қожамқұлов, Мұхтар Әуезов, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Мағжан 
Жұмабаев,  Әлкей  Марғұлан,  Смағұл  Садуақасов,  Қошке  Кемеңгеров,  Әлібек,  Әуелбек 
Қоңыратбаевтар  және  т.б.  М.Дулатұлының  қызы  Гүлнар  апай  өзінің  естелік  кітабында: 
«Біздің  үйде  болған  кісілерді  сағынышпен  есіме  түсіріп,  көз  алдымнан  өткізіп,  тізімін 
жазып  шыққанымда,  есімде  қалғандары  ұзын  саны  –  114-тен  астам  екен»,  -деп 
сағынышпен  сол  жаймашуақ  кезеңдерді  еске  алады  [2,  172-б.].    М.Дулатұлы  осылардың 
әрқайсысына  көмек  қолын  ұсынып,  қазақ  ұлтының  дамуына,  әдебиеті  мен  мәдениетінің 
өркендеуіне мол үлес қосқан.  
Қорыта айтқанда, Міржақып Дулатұлының еңбектері, сол қоғамдағы атқарған сан-
салалы  қызметтері  өскелең  ұрпаққа  үлгі  боларлық  құнды  дүниелер.  Тәуелсіздігіміздің 
тізгінін  ұстайтын  болашақ  жастарымыз  М.Дулатұлының  шығармаларын  оқи  отырып, 
өздерінің таным-түйсігін қалыптасырады, болашаққа деген сенімін нығайта түседі.  
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Елім  деп  соққан  ұлы  жүрек.  «Ұлы  Тұлғалар»  ғылыми-ғұмырнамалық  серия.  – 
Алматы, 2002. -365б. 
«Ұлы тұлғалар» ғылыми-ғұмырнамалық серия:
 60х90; ISBN 978-601-
7174-51-4: 2000 дана. 
2.
 
Қазақ  әдебиеті.  Энциклопедиялық  анықтамалық.  –  Алматы:  Аруна  Ltd,  2010.  – 
109б. : 60х90; ISBN 5-947-23-21-5: 1000 дана. 
3.
 
Қорқыт  Ата  атындағы  Қызылорда  мемлекеттік  университетінің  хабаршысы: 
Республикалық  ғылыми-әдістемелік  журнал  №3(35)  2012.=  Вестник  Кызылординского 
государственного  университета  им.  Коркыт  Ата:  Республиканский  научно-методический 
журнал  №3(35)  2012  /  Бас  ред.  Бисенов  Қ.А.-  Қызылорда:  Қорқыт  Ата  атындағы  ҚМУ, 
2014.- 32б.: 60х84. (ҚР Білім және ғылым мин-гі) - ISSN 1607-2782:  500 дана..  
4.
 
Тарихи  тұлғалар.  Танымдық-көпшілік  басылым.  Мектеп  жасындағы  оқушылар 
мен  көпшілікке  арналған.  Құрастырушы:  Тоғысбаев  Б.,Сужикова  А.  –  Алматы:  Алматы 
кітап, 2009. – 135б. ISBN 978-511-230-1: 20000 дана. 
 
 

108 
 
UDК:  801(091):82(091):001.8 
MODERN REVEW TO SCIENTIFIC AND THEORETICAL  
BASIS OF THE KAZAKH TEXTUAL CRITICISM 
 
HULIYA KASAOGLU the professor of philological faculty of Gazi university,  
Republic of Turkey 
G.ZH.UBAIDULLAYEVA,  Candidate of Philology PhD, associated professor 
R.А.DOSMAKHANOVA,
 Candidate of Philology PhD, professor 
F.A.OSPANOVA, Candidate of Philology PhD, associated professor 
Korkyt Ata Kyzylorda State University, the Republic of Kazakhstan 
 
Annotation 
The article deals with the history of development and the becoming of textual criticism in 
Kazakh  philology.  The  article  identifies  the  scientific  and  theoretical  problems  of  the  Kazakh 
textual criticism, goal  and tasks of  lingua textual  criticism as a separate part of textual studies. 
There  was  made  a thorough  comparative  analysis,  beginning  with  textual  criticism  of  oral  folk 
creation,  ancient  Turkic  written  monuments  to  modern  Kazakh  literature.  The  article  also 
considers  the  issues  of  modern  textual  criticism  as  an  important  field  of  philological  science. 
Types  of  text: original,  manuscripts,  text  variants,  cutting,  draft,  clean  copy,  insert  and  etc.,  as 
well as the reasons of their appearance, among them the article deals with the search for author’s 
version.  Together  with  innovation  technological  development  the  article  also  considers  the 
necessity to study such  issues as author's  version, canonical text, author’s position.  The article 
also discusses the modern studies in the field of textual criticism and substantiates the necessity 
of textbooks on modern Kazakh textual criticism. 
Key words: Textual criticism,  lingvotekstologiya, manuscript, option, initial text. 
 
Аңдатпа
 
Мақалада  текстология  ғылымының  қазақ  филологиясындағы  қалыптасу  және  даму 
тарихы сөз болады.  Текстологияның практикалық жұмыстары мен теориялық мәселелерін 
баяндаған ғылыми мақалаларға сипаттама беріле келіп, қазақ текстологиясының ғылыми-
теориялық  мәселелері  қарастырылған.  Текстологиялық  зерттеулердің    жеке  саласы 
ретіндегі  лингвотекстологияның  мақсаты  мен  міндеттері  анықталған.  Зерттеуге  алынған 
мәтіннің қай дәуір әдебиетіне жататынына орай, текстолог маманның алға қояр міндеттері 
де  ерекшеліктерге  толы  болатыны,  авторлық  нұсқаны  дәлелдеуде  қолданылатын  әдіс-
тәсілдерің  алуан  түрлілігі  айтылады.  Текстология  саласында  зерттеу  жүргізетін  
маманның  білімдарлығы,  жан-жақтылығы,  әсіресе  тіл  тарихынан  мол  хабадар  болуы 
керектігі  баса  назарға  алынатынын  ескертеді.  Текстологиялық  зерттеулер  жүргізілмес 
бұрын  орындалуы  тиіс  алғышарттардың  болатыны  жайында  да  мағлұмат  беріледі.  
Мақалада  халық  ауыз  әдебиетінің  текстологиясынан  бастап,  көне  түркі  жазба 
ескерткіштері  мен  қазіргі  қазақ  әдебиеті  шығармаларының  нұсқаларына  терең  талдау 
жасалған.  Сондай-ақ  мақалада  филологияның  өзекті  маңызды  саласы  ретіндегі 
текстологияның  қазіргі  мәселелері  де  қарастырылады.  Мәтіннің  түрлері:  түпнұсқа, 
қолжазбалар,  мәтін  варианттары,  көшірме,  факсимелие,  қиынды,  қате  жазба,  таза  жазба, 
қосынды тағы басқаларының пайда болу жолдары сөз болады. Олардың ішінен авторлық 
нұсқаны  табу  сияқты    күрделі  мәселеленің  оң  шешімін  табуына  байланысты  өзінің 
орынды  пікірлерін ұсынады. Мақалада жаңа инновациялық технологиялық дамумен қатар 
авторлық нұсқа, сыни мәтін, аторлық позиция деген сияқты мәселелерді зерттеу қажеттігі 
де  баса  айтылады.  Сонымен  қатар  мақалада  тектсология  аясындағы  қазіргі  зерттеулерге 
сипаттау беріліп, қазіргі қазақ текстологиясының оқулығын жазу қажеттігі негізделеді. 
Кілт сөздер:
 Текстология, лингвотекстология, қолжазба, нұсқа, сыни мәтін. 
 

109 
 
Аннотация

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: