Issn 1607-2782 Республикалық

120 
 
Әдебиеттер: 
1. Сметанин А.П. Направление и методы селекции // Селекция и семеноводство. -1983.-№3.– 
С. 12-13. 
2.  Подольских  А.Н.,  Байбосынова  С.М.,  Мамонов  Л.К.,  Усенбеков  Б.Н.  К  характеристике 
биоразнообразия  исходного  материала  для  селекции  риса  в  Казахстане  //Научные  основы  и 
практика рисоводства в Казахстане: сборник статей. – Алматы, 2012. – С.213-230. 
3. Бәкірұлы Қ. Қазақстандағы күріш селекциясы. -2002. – 15-16 б. 
4. Похно С.Л., Молоков Л.Г., Сапелкин В.К., Бакирулы К. Урожайность новых сортов риса в 
различных почвенно-климатических условиях // Рисоводство. – 2006. – №8. – С.54-58. 
5.  Бакирулы  К.,  Байжанова  Б.К.,  Динисламова  Г.Ж.//Экологическое  испытание  сортов  риса 
российской  селекции  в  условиях  Приаралья/Материалы  2-й  Международной  конференции 
«Cyracнi  нaykobi  дocлiдження  –  2006»  20-28  лютою  2006  року.  –  Днепропетровск  //  2006.  –  57-
62бб. 
6.  Бакирулы  К.,  Байжанова  Б.К.  Экологическое  испытание  сортов  риса  по  линии  ICARDA 
для  изучения  в  условиях  Казахстанского  Приаралья  //  Материалы  2-й  Международной  научно-
практической  конференции  «Научный  прогресс  на  рубеже  тысячилетий-2007»,  1-15  июня  2007 
года. – Днепропетровск // 2007. – 37-40 бб. 
7. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. – М., // 1985. – 351 б. 
8. Методика проведения сортоиспытания сельскохозяйственных растений. – Астана // 2010. 
– 138 б. 
 
 
Резюме  
Изложены  результаты  экологического  сортоиспытания  трех  российских  и  двух  италянских 
сортов  риса  в  сравнение  со  стандартом  Маржан  в  экстремальных  условиях  Казахстанского 
Приаралья 
Summary 
Results of an ecological strain testing of three Russian and two Italian grades of rice in comparison 
with Marzhan's  standard in extreme conditions of Priaralya are stated 
 
 
 
УДК  631.15.587(574.5) 
 
ОБЗОР ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ БАССЕЙНА РЕКИ СЫРДАРЬИ 
 
 
Л.К
. ЖУСУПОВА, магистрант, 
Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата 
 
Река  Сырдарья  наибольшая  по  длине  и  вторая  по  водности  (после  Амударьи)  в 
Центральной Азии. Образуется при слиянии рек Нарын и Карадарьи; впадает в Аральское 
море. Длина 2212 км, от истоков Нарына – 3019 км. Территория бассейна вытянута с юго-
востока  на  северо-запад;  юго-восточная  часть  -  горная  страна,  северо-западная  имеет 
равнинный  характер,  водораздел  здесь  выражен  неясно.  Площадь  бассейна  условно 
принимается  в  219  тысяч  км
2
.  Бассейн  р.  Сырдарья  представляет  собой  сложное 
переплетение  естественных  и  искусственных  водотоков  -  рек,  каналов  и  коллекторов 
(протяжённость  каналов  и  коллекторов  значительно  превышает  протяжённость  речной 
сети).    
Уменьшение расхода реки Сырдарья с 13 км
3 
до 1,2 км
3 
и реки Амударьи от 37 км
3 
до 
5.6  км
3
  обусловило  постепенное  отступание  Аральского  моря.  До  1961  года  средняя 
площадь  водного  зеркала  Арала  составляла  67.8  тыс.  км
2
,  а  объем  воды-  1064.0  км
3
.  В 
настоящее  время  акватория  Аральского  моря  составляет  13.0  тыс.  км
2
  или  17%,  а  объем 
воды 90 км
3 
или 9% от объема 1961 года.     

121 
 
Уменьшение 
стока 
р.Сырдарьи 
вызвало 
глубокие 
изменения 
физических 
биологических  условий  Аральского  моря  и  окружающей  его  территории.  Следует 
отметить, что экологическая деградация региона обусловлена не только этим факторами. 
К  ним  следует  причислить  также  изменение  климата,  загрязнение  водных  ресурсов 
верхнего течения реки и другие антропогенные факторы.  
Территория  для  экологического  исследования  выбрана  с  учетом  того,  что  главной 
задачей исследований является определение важных проблем, вызванных недостаточным 
регулированием  воды  р.  Сырдарьи,  анализ  их  взаимодействия  и  их  влияния  на 
окружающую среду. 
Объект исследований  включает следующие районы, нуждающиеся в экологическом 
улучшении: 
-  современная  дельта  р.  Сырдарья  (от  Казалинска  до  Аральского  моря)  шириной 
11тыс. км
2
 (7500 км
2 
дельты и 3500 сухого дна); 
- Малое Аральское Море, включая восточное побережье и город Аральск. 
Дельта р. Сырдарьи – это район шириной 7500 км, состоящий в основном из дельты-
поймы  р.  Сырдарья,  расположенной  в  Сырдарьинском  понижении.  Длина  реки  имеет 
уклон в сторону моря, величина уклона составляет 0.00015%.  
С  геологической  точки  зрения  данная  территория  является  частью  Арало-
Кызылкумского  понижения,  подразделенного  на  восточное  Кызылкумское  и  восточное 
Приаральское  понижения  Сургуттубской  и  Карамурунской  возвышенностями.  Арало-
Кызылкумское  понижение  соединено  с  артезианским  бассейном  р.Сырдарьи,  состоящим 
из восточных Кзылкумского и Приаральского артезианских бассейнов. 
Почвы  и  земли  в  районе  дельты  подвергались  постепенному  опустыниванию  и 
засолению  в  течение  более  40  последних  лет  в  результате  изменения  гидрологического 
режима р. Сырдарьи. 
Казахстанские и Российские институты изучали изменение почв в дельте Сырдарьи и 
в  Аральском  районе.  В  настоящих  исследованиях  используются  данные,  полученные  от  
Института почвоведения Государственной Академии Наук. 
Засоленность почв классифицируется следующим образом:  
- несоленые – содержание солей не превышает 0.2% для хлоридных почв и 0.3% для 
сульфатных и 0.1% для натриевых и смешанных типов соленостей; 
-  от  слабосоленых  до  сильносоленых  с  засоленностью  от  0.1%  до  1-2%,  в 
зависимости от типа почвы (хлоридная, сульфатная, смешанная натриевая); 
- сверхсоленые или солончаки, засоленность около 0.7% для натриевых и смешанных 
почв, 1% для хлоридных почв и 2% для сульфатных. 
Классификация  грунтов  основана  на  их  структуре,  составе  солей  (засоленность  и 
щелочность),  развитии  и  влиянии  поверхности  и  подземных  вод  в  солевом  образовании. 
Основные  классы  почв  в  дельте  Сырдарьи  Аральского  района  –  это  гидроморфные  и 
полугидроморфные  почвы,  солончаки,  аллювиальные,  такыровидные,  автоморфные, 
песчано-пустынные почвы. 
Площадь  около  1.8  млн.  га.  является  частью  почвы  высушенного  дна    Аральского 
моря на территории Казахстана, из которых 0.8 млн. га.  является солончаками. 
Физические  и  химические  свойства  земли  на  этой  территории  зависят  от  многих 
факторов, одним из важных является измененный гидрологический режим реки Сырдарья, 
который  вызвал  изменение  содержания  влажности  в  гидроморфных  почвах  и  понизил 
уровень  подземных  вод  на  площадях  дельты,  Аральского  моря  и  на  окружающих 
территориях. На качество гидроморфных грунтов аллювиальных равнин дельты, которые 
являются  лучшими  для  развития  сельского  хозяйства,  оказало  большое  влияние 
опустынивание и процессы засоления.  

122 
 
За  последние  40  лет  почва  и  земли  дельты  подверглись  значительным  изменениям. 
Площадь болотистых территорий уменьшились с 245 тыс. га в 1955г. до 40 тыс. в 1986г., 
оставшаяся  территория  заменена  пустынными  лугово-болотными  почвами.  Площадь 
аллювиальных  почв  уменьшилась  от  100  тыс.  га  до  12  тыс.  га  в  то  время  как  площадь 
автоморфных  почв  возросла  с  26  тыс.  га  до  80  тыс.  га.  Площадь  засоленных  почв 
увеличилась более чем на 250% с 140 тыс.га до 300 тыс. га, при увеличении солончаков с 
103 тыс. га до 164 тыс. га. 
Тщательные  обследования    сухого  дна  Аральского  моря  были  проведены  на 
территории Каратерен, находящейся рядом с устьем Сырдарьи, в период 1977-1993 г. На 
этой высохшей полосе преобладают три различных типа комплекса почва-растительность-
подземные воды в соответствии со свойствами почв и периодами высушивания: 
-  дно,  высохшее  в  период  с  1960  по  1974гг.  верхние  горизонты  представлены 
слоистыми  отложениями  легкого  грунта  механического  состава  (пески  и  суглинки). 
Засоленность  в  соленой  корке  солончаков  опустилась  вниз  в  профиле.  Эти  почвы, 
подверженные  процессу  обследования  и  высушивания,  были  очень  чувствительными  к 
ветровой эрозии; 
 -  дно,  высохшее  в  период  с  1974  по  1984  гг.  верхние  горизонты  характеризуются  
различными  отложениями,  преимущественно  средними  суглинками  (средние  глинистые 
солончаки).  Большой  сток  реки  в  1979-1981  гг.  и  интенсивные  осадки  положительно 
повлияли  на  восстановление  растительности  (тростниковые)  на  болотистых  почвах  и 
солончаках  на берегу моря. Эти почвы повержены ветровой эрозии; 
- дно, высохшее после 1984 г. Верхних горизонтах преобладают тяжелые отложения, 
и интенсивность процесса засоления в почве увеличилась по всему профилю. В результате 
таких условий земля превратилась в сухую растресканную почву без растительности. 
На  площадях,  высохших  после  1984г.  грунты  характеризуются  более  тяжелой 
структурой с большим содержанием влаги, и они подвержены меньше ветровой эрозии. 
Резкое  уменьшение  поверхности  и  объема  моря  (район  Аральского  моря)  и  озер 
вызвало значительное уменьшение теплового резерва и теплового баланса, по сравнению 
с  предыдущим  периодом.  В  период  1981-1985  гг.  тепловой  резерв  Аральского  моря 
уменьшился  на  54%  в  сравнении  с  периодом  1961-1965  гг.  (93%  в  зимний  период). 
Следовательно,  летние  и  зимние  температуры  воздуха  в  непосредственной  близости 
озер/моря  приближаются  по  своим  значениям  к  континентальным  больше,  чем  в 
предыдущие годы. 
Изменения  микроклимата  и  температуры,    произошедшее  после  1960г.  на 
территории, окружающей Аральское море,  являются  настолько большими, что не могут 
быть  отнесены  только  к  общим  атмосферным  процессам,  характерным  для  региона. 
Влияние  отступления  Аральского  моря  на  тепловой  режим    является  признанным,  хотя 
оно  ограничено  полосой  земли  шириной  30-50  км  вокруг  моря.  Также  являются 
значительными  климатические  изменения  вне  этой  зоны,  которые  относятся  к  общим 
климатическим изменениям в регионе. 
В  соответствии  с  долгосрочными  наблюдениями  средние  многолетние  значения 
относительной  влажности  за  период  1936-1970гг.  незначительно  отличаются  от 
аналогичных  показателей  за  предыдущий  период  (1891-1964  гг.).  С  другой  стороны,  с 
середины  70-х  и  в  80-х  годах  относительная  влажность  значительно  уменьшилась  на 
территории  дельты  и  на  полосе  площади  Аральского  региона  шириной  30-50  км  от 
бывшего берега моря. Имеются данные, что в период с июня по август на северном берегу 
Аральского моря среднее значение относительной влажности уменьшилось на 25-30%, а в 
дельте Сырдарьи на (Казалинская станция) 15-20%.  
Территория  Аральского  моря  находится  под  влиянием  Сибирского  антициклона, 
который воздействует на эту площадь посредством ветров в северном и северо-западном   

123 
 
направлении в летний период времени и в северном и северо-восточном в зимнее время. 
Повторяемость  северных  и  северо-западных  ветров  увеличилась  по  данным  береговых 
станций в восточной части Приаралья. 
Средняя  скорость  ветра  на  уровне  земли  в  летнее  время  года  уменьшилась 
приблизительно  до  0.5-1  м/сек.  Максимальная  скорость  увеличилась    до  4-5м/с.  На 
восточном побережье повторяемость северных и западных ветров увеличилась. 
Наблюдать и регистрировать пыле-солевые бури начали в начале XX века. Пылевые 
бури  являются  типичными  для  пустынных  площадей  и  вызывают  естественное 
содержание аэрозоля в атмосфере, которое оценивается по данным различных публикаций 
от 500 тон до 2000 млн. тон. На территории Аральского моря в период 60-70 годов пыле-
солевые 
бури 
превратились 
в 
экологическую 
проблему. 
Пыле-солевые 
бури 
сопровождаются высушиванием гидроморфных площадей дельты и особенно Аральского 
моря, с содержанием сульфато-хлоридов и хлоридо-сульфатов в концентрации 0.4-15% в 
верхнем горизонте.  
Современные  морские  отложения  занимают  сухое  дно  Аральского  моря,  состоящее 
из  мелкого  и  крупного  песка.  Глубина  уровня  подземных  вод  составляет  1-1.5м  по  всей 
глубине  3-8м,  ограниченной  мощным  глиняным  пластам  морских  или  эоценовых 
отложений.  Пополнение  подземных  вод  происходит  за  счет  дождевых    осадков  и  в 
меньшей  степени  подземной  водой  из  аллювиальных  грунтов  четвертичного 
происхождения,  находящихся  вокруг  моря.  Минерализация  подземных  вод очень  высока 
и составляет 30-50 гр/л  хлорида-натрия-магнезии. 
Центральная  и  южная  части  территории  дельты  характеризуются  аллювиальными 
отложениями  четвертичного  происхождения  глубиной  10-15  м,  расположенных  на 
непроницаемом  пласте  толщиной  150-  200  м,  состоящем  из  плиоценовых  и  эоценовых 
глиняных отложений, смешанных с известковыми пластами. 
Артезианский  водоносный  пласт  глубиной  150-300м  обладал  удельной  пропускной 
способностью 0.3-1 л/сек/м и уровень минерализации наблюдалось в восточной и выше в 
западной частях около Аральского моря. 
Статический  уровень  воды,  минерализация  и  движение  подземных  вод, 
воздействующие на качество почвы, находятся в зависимости от гидрологии Сырдарьи, в 
частности от ее сезонных паводков и ирригационного режима. Изменение этих факторов 
вызвало  понижение  подземных  вод  на  2-3  метров.    За  последние  40  лет  недостаток  в 
сезонных  паводках  и  концентрация  воды  на  рисовых  орошаемых  территориях  вверх  по 
течению и в самой дельте вызвали значительные изменения в первоначальной ситуации. В 
настоящее  время  уровень  подземных  вод  на  глубине  1-3  м  присутствует  на  орошаемых 
рисовых  площадях  на  расстоянии  0.5-1  км  от  них  на  дне  каналов  и  речных  рукавов. 
Уровень  подземных  вод  на  глубине  3-6  метров  находится  во  всех  других 
гидроморфологических и аллювиальных почвах дельты. 
Вода  реки  Сырдарья  всегда  характеризовалась  высоким  уровнем  минерализации. 
Увеличение  концентраций  растворенных  минеральных  веществ  в  воде  приводится  в 
таблице 1. 
 
Таблица 1 – Концентрация минеральных веществ в воде Аральского моря 
 
Период 
Сток Сырдарьи 
(км
3
) 
Общее количество 
минеральных 
веществ(тысяч тонн) 
    Концентрация 
минералов                                                 
(гр/л) 
1955-1970 
13,0 
11,300 
0,86 
1971-1975 
6,5 
8,100 
1,24 

124 
 
1976-1980 
3,0 
4,590 
1,53 
1981-1987 
1,2 
2,200 
1,79 
1988-1998 
1.0 
2.000 
2.01 
1999-2005 
0.9 
1.900 
2.50 
 
Литература: 
1.  Козыкеева  А.Т.  Экологические  принципы  управления  природными  процессами  бассейна 
Аральского моря. – Тараз, 2004. – 169 с. 
2.  Ахметов  С.К.  Ключевые  проблемы  и  стратегические  направления             трансграничными 
водными ресурсами в бассейне Аральского моря: национальные перспективы Гидрометеорология 
и экология. – Алматы,  2002. -№4. –С.190-207. 
3.  Мустафаева    Л.Ж.,  Сейдуллаев  М.А.  Эколого-экономическая  эффективность 
использования  водных  и  земельных  ресурсов  рек  (на  примере  реки  Сырдарья)  (аналитический 
обзор). – Тараз, 2003. – 80с. 
4. 
Мустафаев 
Ж.С. 
Почвенно-экологическое 
обоснование 
мелиорации 
сельскохозяйственных  земель  в  Казахстане:  автореферат  на  соискание  докт.  техн.  наук,  –  М.;: 
1992. – 50 с. 
5.  Бурлибаев  М.Ж.,  Достай  Ж.Д.,  Турсынов  А.А.  Арало-Сырдарьинский  бассейн 
(гидроэкологические проблемы, вопросы вододеления). – Алматы: Дәуір, 2001. – 180 с. 
6. Буровский В.М. Геохимия засоленных почв. – М.: Наука, 1978. – 192 с. 
 
Түйіндеме 
Мақалада  Сырдария  өзені  және  Арал  теңізі  бассейнін  сумен  қамтамасыз  ету  проблемалары 
және  қолданыстағы  су  ресурстарын  тиімді  пайдалану  мәселелері  қаралады.  Берілген 
территорияның  физика-географиялық  жағдайы  келтіріледі.  Сырдария  өзенінің  қазіргі  таңдағы 
гидроморфологиялық,  гидробиологиялық  және  гидрогеологиялық  сипаты  көрсетіледі.  Арал 
теңізінің  құрғап  қалған  табанының  жағдайы  сипатталады.  Тұзды-шаңды  желдің  қоршаған  ортаға 
әсері қаралады. Сонымен қатар Арал теңізі суының тұздануының мөлшері көрсетіледі. 
 
Summary 
This article provides an overview of the current situation and the Syrdarya river basin and the Aral 
Sea.  Characteristics  of  physical  and  geographical  conditions  of  the  area.  Are  some  of  the  negative 
conditions  in  the  environment.  The  changes  to  the  hydromorphological,  chemical  and  hydrobiological 
regimes of the Aral Sea, caused by a decrease in volume of the Syr Darya. The paper describes the current 
state  of  the  dry  bed  of  the  Aral  Sea.  Effect  of  dust-salt  storms  on  the  environment.  Given  the 
concentration of minerals in the water of the Aral Sea. 
 
 
 
ӘОЖ 338.436.33 (574.54) 
 
ҚЫЗЫЛОРДА
 ОБЛЫСЫ АГРОӨНЕРКӘСIП КЕШЕНI ДАМУЫНЫҢ 
ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН КЕЛЕШЕГI
 
 
 А.Ш. НАУРЫЗБАЕВА, магистр, 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті  
 
Қызылорда  облысында  егiн  шаруашылығымен    айналысу  тек  суғару  арқылы  ғана 
жүргiзiледi,  ал  ауыл  шаруашылығының  жетекшi  салалары  –  күрiш  және  қой 
шаруашылығы  болып  табылады.  Күрiш  шаруашылықтары  облыстың  барлық  ауыл 
шаруашылық  жерлерiнiң  11,7%-ын  ғана    алып  жатыр.  Сонымен  қатар  бұл 

125 
 
шаруашылықтарда  суармалы  егiн  шаруашылығын  жүргiзуге  болатын  егiстiк  жерлердiң 
негiзгi бөлiгi 81,1%-ға шоғырланған. 
Жердi  пайдалану  көрсеткiштерi  екi  топтан  тұрады:  факторлық  және  нәтижелiк. 
Бiрiншiсi сипатына қарай  ауыл шаруашылық жерлерiнiң түрлерiнiң арасындағы қатыстар 
көрсеткiштерiне  және  жердi  пайдалану  интенсивтiлiгiнiң  көрсеткiштерiне  ажыратылады. 
Жер екi шамамен сипатталады: ауданы және сапасы. 
Облыстағы 
ауыл 
шаруашылық 
өндiрiсiн 
интенсивтендiрудiң 
маңызды 
бағыттарының  бiрi  суару  болып  табылады.  1966  жылдан  1970  жылға  дейiн  суармалы 
жерлер  ауданы  94,1  мың  гектардан  140  мың  гектарға  дейiн  артты,  ал  1976  жылы  ол  172 
мың га, 1983 жылы -250,4 мың га, 1996 жылы – 286 мың га құрады. 
Суару    материалдық  құралдар    мен  ирригациялық  жүйелердiң    құрылысына  және 
суармалы  жерлердi  игеруге  кететiн  үлкен  шығындармен  байланысты.    Бiрақ  та  ауыл 
шаруашылық  дақылдарының жоғары  және тұрақты өнiмдiлiгiнiң арқасында олар 2,5-3,5 
жылдың iшiнде ақталады [1]. 
1991  жылдан  бастап  мелиоративтiк  жұмыстар  кешенiн  орындауға  құралдар 
бөлiнбедi,  сондықтан  соңғы  жылдары  суармалы  жүйелердiң  құрылысы  және  қайта 
қондыруы  жүргiзiлмедi.  Суармалы  жүйелердi  игерудi  тоқтатудың  басқа  себебi  –  су 
ресурстарының  жетiспеушiлiгi.  Қызылорда  облысының  келешегiнде  суармалы  жерлердi 
ұлғайтудың  мүмкiндiктерi  жоқ.  Бұл  жағдайда  өнiм  өндiрудi  көтерудi  бұрын  игерiлген 
аудандарда жүргiзiп, ал қосымша салымдарды суармалы жүйесi бар жерлерге пайдаланған 
дұрыс. 
 
Кесте1 – Қызылорда облысындағы ауылшаруашылық дақылдарының егiс алқаптары, мың 
Ауылшаруашылық 
дақылдары 
1990 ж. 
1995 ж. 
2001 ж. 
2013 ж. 
2013ж 
1990жылға, % 
Бидай 
32,7 
51,2 
10,0 
11,6 
35 
Күрiш 
87 
68,5 
58,6 
52,6 
60 
Дәндiк жүгерi 
16,8 
2,3 
1,2 
2,2 
13 
Тары 
0,1 
0,6 
1,3 
3,6 
360 
Картоп 
3,4 
5 
7,6 
7,9 
232 
Көкөнiс 
2,9 
3,2 
6,7 
7,0 
241 
Бақша өнiмдерi 
5,1 
4,5 
7,7 
8,5 
166 
Күнбағыс 
0 
0,7 
0,8 
1,3 
1300 
Жемшөп дақылдары 
100,6 
67,7 
44,1 
41,1 
40,8 
га. 
Облыстың көптеген күрiш шаруашылықтарының алқаптарында 20 жылдан аса 8, 7, 6 
танапты күрiш-жоңышқа ауыспалы егiстiгiнiң варианттары пайдаланылды. Схеманың бұл 
варианттарында  күрiш    37,5  тен  62,5%-ға  дейiн  болады.  Қазiргi  кезде,  су  ресурстарының 
тапшылығына  байланысты  шаруашылықтардың  егiс  алқаптарының  құрылымында 
күрiштiң  үлес  салмағы  37,5%  ,  көп  жылдық  шөптер  62,5%-ға  болатын  8-танаптық 
ауыспалы егiстiк қолданылады. 
1990-2013 жылдар периодында бидайдың егiстiк алқабы 65%-ға, күрiштiкi - 40%-ға, 
дәндiк  жүгерi  -  87%-ға,  жемшөп  -  59%-ға  кемiдi.  Экономикалық  күйзелiске  байланысты 
тұрғындар  өздерiнiң  қорегi  үшiн  сұлы,  бақша  дақылдары  және  күнбағыс  ектi.  Бұл 

126 
 
аймақтың ауыл тұрғындары үшiн тары негiзгi дәндi тағамдардың бiрi болып табылады, ал 
күнбағыс тұқымынан май өңдейдi.  
1990 жылы күрiш егiстiгiнiң алқабы 87 мың Га, ал дәндiк жүгерiнi қосқанда жемшөп 
дақылдары  117,4  мың  Га,  ал  2013  жылы  сәйкесiнше  52,6  және  43,3  мың  Га  болды.  1990 
жылғы  күрiш  және  жүгерiнi  қосқандағы  жемшөп  дақылдарының  егiс  алқаптарының 
қатынасы  күрiш  ауыспалы  егiстiгiнiң  агротехникалық  талаптары  сақталғанын,  ал  2013 
жылғы деректер оның бұзылғанын көрсетедi. 
1990-2013  жылдар  периодында  күрiш  өнiмдiлiгi  33%-ға,  бидай  -  40%-ға,  жемшөп 
дақылдары  -  40%-ға    төмендедi.  Олардың  деңгейi  жыл  сайын  жер  құнарлылығының 
нашарлауынан 
кемiдi. 
Осылайша 
Қызылорда 
облысының 
ауылшаруашылық 
дақылдарының  жалпы  өнiмi  қысқарып,  суармалы  жерлердiң  қайтарымы  кемiдi. 
Қарастырылған  периодта  облыста  бидай  өндiру  4  еседен,  күрiш  өндiру  2  еседен    және 
дәндiк 
жүгерi 
50 
еседен 
артыққа 
қысқарды. 
Тек 
тұрғындардың 
жеке 
шаруашылықтарындағы  егiс  алқаптарының  артуы  есебiнен  сұлы,  бақша  өнiмдерi  және 
күнбағыстың өндiрiлуi көбейдi.  
Облыстың  күрiш  шаруашылықтарындағы  ауылшаруашылық  дақылдарының  егiс 
алқаптары  таңдалған  ауыспалы  егiстiкке  байланысты  болу  керек.  Мамандандырылған 
күрiш  ауыспалы  егiстiктерiнiң  негiзгi  мақсаты  топырақ  құнарлылығын,  топырақтың 
санитарлық  жағдайын  ұстап  отыру,  күрiш  егiстiгiн  арам  шөптерден  сақтау,  жердiң 
тұздануына  және  батпақтануына  жол  бермеу,  қолайсыз  ауа  райының  әсерлерiн  азайту 
болып табылады. 
Жекелеген  шаруашылықтар  барлық  агротехникалық  талаптарды  бұзып,  тек  күрiш 
егедi.  Күрiш  шаруашылықтарында  мүйiздi  iрi  қара  басының  қысқаруы  мен  жойылуынан 
жемшөп  дақылдары,  ауыспалы  егiстiктегi  күрiштiң  негiзгi  алғы  дақылдары  болса  да, 
өсiрiлмейдi.  
Күрiш  шаруашылықтарындағы  өндiрiстiң  негiзгi  құралы  –  суармалы  жерлер. 
Инженерлiк–күрiштiк  жүйелер  үлкен  шығындарды  талап  етедi.  Суару  жүйелерiне 
құйылған  қосымша  салымдардың  қайтарымы  ауылшаруашылық  дақылдарының  тұтастай 
алғандағы  өнiмдiлiгiне  байланысты.  Мысалы,  алдыңғы  қатардағы  деген  "Шаған"  ЖШС 
шаруашылығында  5150  Га  егiстiктен  2150  Га  күрiш  алады,  күрiштiң  1  Га  егiстiгiнен, 
өңдеудi  ескергенде,  21  мың  тг.  пайда    алды.  Ал  егiстiктiң  басқа  бөлiгiнде,  яғни  1800 
гектарында егiлген жемшөп дақылдары 1 гектардан 7 мың  теңге шығын  әкелдi. Жемшөп 
дақылдарының  аз  өнiмдiлiгi  мүйiздi  iрi  қара  малдың  жемшөп  қорының  өзiндiк  құны 
жоғары  болатынын көрсетедi.  
Ауыл  шаруашылығы  және  агроэкологияның  Арал  өңiрiндегi  ғылыми-зерттеу 
институтының  жүргiзген  зерттеулерiнiң  нәтижелерiнде  күрiштiң  ауыспалы  егiстiктерiнде 
алғы  дақылдар  күрiш  өнiмдiлiгiн  арттыруда,  минералды  тыңайтқыштарды  үнемдеуде, 
өндiрiлетiн өнiмнiң өзiндiк құнын төмендетуде маңызды роль атқаратынын анықтады.  Ал 
минералдық және органикалық  тыңайтқыштарды  себу  жердi  пайдаланушылардың  қаржы 
ресурстарының жетiспеуiнен жылдан жылға азайып бара жатыр. 
Облыста  минералдық  тыңайтқыштарды  егiстiк  жерлерге  себу  1999  жылы  1990 
жылмен  салыстырғанда  90%-ға  кемiдi,  ал  органикалық  тыңайтқыштар  тiптi  тоқтатылды.  
Тәжірибе  жүзiнде  де  жемшөп  дақылдарының өнiмдiлiгi  қаншалықты  жоғары  болса,  яғни 
жер алғы дақылдармен толтырылса, негiзгi дақыл  – күрiштiң  де өнiмдiлiгi сонша жоғары 
болатыны  дәлелденген.  Минералды  тыңайтқыштарды  алғы  дақылдармен  бiрге  салса, 
олардың әсерi бiрден артады, ал бұл топырақ микрофлорасының белсендiлiгiн арттырып, 
оның құнарлылығын жоғарылатады. 
Шаруашылықтар  аграрлық  күйзелiс  кезеңiнде  инженерлiк-күрiштiк  ауыспалы 
егiстiктер  тек  қана  күрiш  өндiрудiң  ғана  емес,  мал  шаруашылығының  тұрақты  жемшөп 

127 
 
қорын  құруда  да  маңызды  шарты  болып  отырса  да,  минералды  тыңайтқыштарды  алуға 
жағдайлары жоқ. 
Суармалы егiншiлiк, соның iшiнде күрiш шаруашылығы – ресурсты көп талап ететiн 
сала.  Күрiш  шаруашылықтарының  1976-1990  жылдардағы  жетiстiктерiн  талдау  және 
суармалы  жерлерге  берiлген  инвестицияларды  негiздеу  бойынша  есептеулер  оның 
экономикалық тиiмдiлiгi мен бөлiнген қаржылардың ақталатындығын растады. 
Сондықтан күрiш шаруашылығына мемлекеттiк деңгейде өзгерiс енгiзбейiнше қиын 
жағдайдан  шығу  мүмкiн  емес. Тиiмдi  күрiш  кешенiн  нарық жағдайында  құру  оның  даму 
стратегиясын 
дұрыс 
таңдағанда 
ғана 
болады. 
Суармалы 
жерлердi 
тұрақты 
рентабельдiлiкпен  қамтамасыз  ету  үшiн  ресурстарды  дұрыс  таңдай  және  үйлестiре  бiлу 
керек.  Күрiш  ауыспалы  егiстiктiң    37,5%  және  50%-ын  алса  да,  суармалы  жерлердiң 
барлығына  капитал  құю  керек.  Сондықтан  да  күрiш  кәсiпорнының  табысын  көбiне 
оптималды  салалық  құрылымы  және  ресурс  потенциалының  теңгерiлуi  анықтайды. 
Кәсiпорынның  оптималды  параметрi  өндiрiстiң  мамандандырылуымен  анықталатын 
ресурс  потенциалының  құрылымына  да  байланысты.  Бұрынғы  мамандандырылған  жүйе 
ыдырағаннан  соң  нарық  стихиясында  қалған  күрiш  шаруашылығының  кәсiпорындары 
қайтарымы  жоғары  өнiмдi  шығаруды  ғана  ойлады.  Бұл  негiзгi  жабдықтардың  бiр  бөлiгi 
тиiмсiз  пайдаланылып,  оның  күрт  тозып  кетуiне  әкелiп  соқты.  Дәлiрек  айтқанда, 
ауыспалы  егiстiкте    тек  күрiш  қана  егiлiп,  нәтижесiнде  өндiрiстiң  негiзгi  жабдығы  – 
суармалы жер тозып кеттi. 
Ресурстарды теңгеру есебiнде өндiрiс құрылымы тек нарық коньюнктурасымен ғана 
емес, оның ресурстық потенциалымен де анықталатынын ескеру қажет. Мұнда өндiрiстiң 
құрылымынан  қазiргi  уақытта  шығынды  болып  тұрған  саланы  шығарып  тастауға 
болмайды.  Мал  шаруашылығын  толығымен  жойып  жiберу  ауыспалы  күрiш  егiстiгiнде 
жемшөп  дақылдарын  өсiрудi  керексiз  етiп,  егiн  шаруашылығының  қалыптасқан  жүйесiн 
бұзды. 
Күрiш  шаруашылықтарындағы  күрiштiң  iшкi  кешенiнiң  құрамы  мен  құрылымы 
негiзгi  ресурстық  потенциал  –  ауыспалы  күрiш  егiстiктерiнiң  алқаптарын  тиiмдi 
пайдаланумен анықталады. 
Қызылорда  облысының  суармалы  егiн  шаруашылығының  ғылыми  негiзделген 
жүйесi  тек  тауарлық  ауылшаруашылық  дақылдарын  өсiруге  мүмкiндiк  бермейдi. 
Агротехникалық  проблемалардың  тұтас  кешенiн  қамтамасыз  ететiн  дақылдарды  тиiмдi 
кезектестiру 
схемасын 
қазiргi 
кезде 
химияландыру 
құралдарын 
пайдаланатын 
альтернативтi вариантпен ауыстыра алмаймыз, себебi ол вариант  қымбатқа түсетiндiктен 
ауылшаруашылық  өндiрушiлердiң  көпшiлiгiнiң  қаржысы  көтермейдi.  Суармалы  жерлер 
жағдайы барлық кәсiпорындарға топырақ қорғайтын ауыспалы егiстiктердi мiндеттi түрде 
пайдалануды талап етедi. Ал бұл жемшөп дақылдарынсыз мүмкiн емес. 
Қызылорда  облысының  суармалы  жерлерiнiң  қазiргi  жағдайы  елiмiздiң  күрiш 
шаруашылығының  мамандандырылған  зонасын  сақтап  қалу  проблемасын  шешуде 
мемлекеттiң араласуын қажет етедi. 
Суармалы  жер  шаруашылығының  өнiмдiлiгiн  арттырудың  маңызды  шарты  – 
"өндiрiс-дайындау-қайта  өңдеу"  өндiрiстiк  iшкi  кешенiн  жоспарлауды  жетiлдiру  болып 
табылады. Мұнда "өндiрiс-дайындау-қайта өңдеу" өндiрiстiк iшкi кешенiнiң iшкi жүйелерi 
арасында  капитал  салымын  тиiмдi  үлестiру  керек.  Егер  өңделетiн  аудандардан  жиналған 
жалпы астық iшкi кешендегi өнiмдi сақтау мен қайта өңдеу қуатымен сай келсе, қаржыны 
үлестiру  тиiмдiлiгi  жеткiлiктi  болар  едi.  Керi  жағдайда,  үлестiру  тиiмдiлiгiн  арттыруға 
болады:  егер  өнiмдi  ақтау  мен  қайта  өңдеу  қуаты  жалпы  жинаудан  асса,  онда  егiс 
алқаптарына  салымды  көбейту  керек,  егер  жалпы  жиын  артық  болып  кетсе,  онда    ақтау 
мен қайта өңдеу қуатының пайдасына шешiледi. Суармалы жерлердегi дәндi дақылдардың 
өнiмдiлiгi  егiстiк  аудандардың  құнарлылығын  ұстап  тұруға  салынған  қаржыға  тәуелдi 

128 
 
болғандықтан, 
проблема 
өнiмдiлiктiң 
тұрақсыздығымен 
күрделенедi. 
Күрiш 
шаруашылықтарының iшкi кешенiнде өз жемшөптерiмен күнелтетiн қосымша сала  - мал 
шаруашылығын  дамыту  ұсынылған.  Мал  шаруашылығының  даму  көлемi  суармалы 
жерлердегi дәндi дақылдардың өнiмдiлiк деңгейiне байланысты. 
Сондықтан Қызылорда облысының суармалы жерлерiнiң қазiргi жағдайын ескерсек, 
бөлiнген қаржылар екi ауқымды бағыт бойынша үлестiрiле алады: 
-
 
Суғару жүйелерiн ұстап тұру мен суармалы жерлердi игеруге; 
-
 
Өнiмдi қайта өңдеу мен тарату бойынша техника-технологиялық база құруға. 
Қызылорда  облысында  егiн  шаруашылығы  тек  суармалы  желерде  ғана  жүргiзiледi 
және мүйiздi  iрi  қара  басы  тек осы  жерлерге шоғырланған.  Ендеше,  суармалы  жерлердiң 
жағдайы  мен  өнiмдiлiгi  аймақтың  АӨК  қайта  өңдеу  салаларының  даму  деңгейiн 
анықтайды. 
Суармалы  жерлерге  салынатын  инвестициялар  алдымен  өсiмдiктердi  негiзгi 
факторлармен  қамтамасыз  ету  негiзiнде  өндiрiлетiн  дақылдардың  максималды  
программаланған өнiмдiлiгiн алуға бағытталуы тиiс.  
Дұрыс  құрылған  ауыспалы  егiстiктер  топырақтың  органикалық  заттармен 
толықтырылуын,  топырақтың  қажеттi  құрылымын  және  су  мен  жылулық  режимiн 
реттеуге,  арам  шөптермен  күрес  жүргiзуге,  ауылшаруашылық  дақылдардың  өнiмдiлiгiн 
көтеруге мүмкiндiк бередi. 
Көпжылдық практика және  ғылыми мекемелердiң  зерттеулерi  бiр алқапта күрiштi 3 
не  одан  да  көп  жылдар  қатарынан  егу  оның  өнiмдiлiгiнiң  төмендеуiне  және  негiзгi 
элементi органикалық зат болып табылатын суармалы топырақтың табиғи құндылығының 
салыстыралы түрде тез тозуына алып келетiнiн  көрсеттi. 
Органикалық  заттар  (гумус  пен  өсiмдiк  қалдықтары)  өсiмдiк  өмiрiнiң  физикалық 
жағдайының  аккумуляторы  болып  табылатын  топырақ  құндылығында  үлкен  роль 
атқарады.  Әсiресе,  топырағы  төмен  құндылықпен  және  өсiмдiк  қалдықтарының  тез 
минералдануымен  сипатталатын  күрiш  ауыспалы  егiстiктерiнде  органикалық  заттардың 
мәнi өте зор. 
Есептеулер  көрсеткендей,  гумус  пен  органикалық  заттар  қорын  қалпына  келтiру 
үшiн  күрiштiң  астына  жылына  30-40  т/га  кем  емес  көң  салу  керек.  Тек  мал  ұстайтын 
жекелеген    iрi  шаруашылықтарда  болмаса,  басқа  бiр  де  бiр  күрiш  егушi  шаруашылықта 
бұл жүргiзiлмейдi. 
Сондықтан  күрiш  жүйелерiндегi  топырақтың  органикалық  зат  қорын  арттыру  және 
аймақтың экологиялық қалпын сауықтандырудың негiзгi бағыты – көп жылдық шөптердi 
(жоңышқа, донник) егу алқаптарын ұлғайту болып табылады. 
Арал  өңiрiндегi  агроэкология  және  ауыл  шаруашылық  ғылыми  зерттеу 
институтының  зерттеулерi  күрiш  егуде  өнiмдiлiкке  қатысты  топыраққа  құрғақ 
органикалық  заттың  түсуiнiң  оң  балансын  беретiн  жалғыз  дақыл  –  көп  жылдық  шөптер 
болып  табылатынын  көрсеттi.  0-30  см  қабатта  жиналатын  жоңышқа  тамырының 
қалдықтарының  мөлшерi  10-18  т/га,  донниктiкi  –  12-20  т/га  құрайды.  Бұл  дақылдар  екi 
жыл iшiнде 200-300 кг/га дейiн азот жинай алады. 
Қызылорда  облысы  жағдайында  көп  жылдық  шөптердiң  мелиорациялауда  да  мәнi 
бар, яғни жердi тұзданудан сақтайды. Көп жылдық шөптер тамырлары топыраққа терең (3 
м  не одан  да  әрi)  енiп,  минералданған жер  асты  суларының  деңгейiн  едәуiр  төмендетедi, 
бұл кезде топырақтың тамыр жайлайтын қабаты жақсы нығыздалады. 
Арал  өңiрiндегi  агроэкология  және  ауыл  шаруашылық  ғылыми  зерттеу 
институтының  ғылыми-зерттеу  стационарының  ауыспалы  егiстiк  алқаптарындағы 
күрiштiң  үш  жылдық  жоңышқа  пласты  бойынша  өнiмдiлiгi  66,8  ц/га,  пласт  айналымы 
бойынша  – 63,9 және үшiншi жылында  – 56,1 ц/га, екi жылдық донниктен кейiнгi  – 67,7; 
61,9 және 53,9 ц/га  құрады. Мұнда күрiштi көп жылдық шөптерден кейiн сол алқапта  үш 

129 
 
жыл  еккенде  азот  тыңайтқыштарын  үнемдеу  120-150  кг/га  құрады.    Тiптi  көп  жылдық 
шөптерден  кейiн  тыңайтылаған  фонның  өзiнде  күрiш  шығымдылығы  40,2-48,6  ц/га 
деңгейiнде болды [1]. 
Бұл  деректер  көп  жылдық  шөптер    күрiштiң  ең  жақсы  алғы  дақыл  екендiгiн  және 
олардан  кейiн  екi  жыл  қатарынан  егiп,  жылына  60ц/га  жоғары  астық  алуға  болатынын 
дәлелдейдi. 
Күрiштi  ауыстырмай  ексе  топырақта  күрiшке  қолайсыз  монотиптi  тағамдық  режим 
қалыптасады.  Бұл  процестiң  терiс  әсерiн  минералды  тыңайтқыштың  үлкен  дозасын 
қолданып бiршама азайтуға болады. Бiрақ та тек дақылдарды дұрыс кезектестiре отырып 
топырақ  режимiн,  әсiресе  әр  дақылдан  қабылдайтын  элементтерiн  және  шығымдылығын 
ескеретiн  тыңайтқыштардың  ғылыми  негiзделген  жүйесiн  қолданып  едәуiр  арттыруға 
болады. Осылай Арал  өңiрiндегi  агроэкология және ауыл шаруашылығы ғылыми зерттеу 
институтының 
тәжiрибелерiнде 
күрiштi 
ауыстырмай, 
тыңайтқышсыз 
егудегi 
шығымдылығы 12-15 ц/га аралығында, ал тыңайтқышпен 42,4 ц/га құрады. 
Күрiш  ауыпалы  егiстiгiндегi  екiншi  звено  мелиоративтi  алаңнан  тұрады,  бұған 
Қызылорда облысында негiзiнен жүгерi және бидай егетiн. 
Бос  емес  парға  жүгерi  және  таза  бидайдың  өзiн  егу  топырақтағы  органикалық 
заттардың  жiктелуiн  тездетедi,  ол  оның  балансына  терiс  ықпал  етедi.  Олар  топырақтан 
органикалық заттың көп мөлшерiн 2,5-4,5 және 18-20 т/га шығарады, тек 2,8-3,0 және 5,0-
5,5  ц/га  ғана  қалдырады.  Бұдан  басқа,  жүгерi  алқаптарындағы  арық  аралық  интенсивтi 
өңдеулер  бидай  өсiргендегi  бетiн  өсiмдiктен  тазарту  топырақтың  органикалық  затының 
қорының  тез  жiктелуiн  тудырады.  Сондықтан  жаңа  күрiш  ауыспалы  егiстiктерiндегi 
жүгерiнi  егу  ұсынылмайды,  ал  бидай  көп  жылдық  шөптермен  егiлетiн,  күрiштiң  жоғары 
өнiмдiлiгiн алатын, дақыл ретiнде пайдаланылады. 
Ауыспалды  егiстiктi  игеру  тиiмдiлiгiн  Жаңақорған  (ауыспалы  егiстiктiң  82,6% 
игерiлген),  Қармақшы  (79,8%),  Жалағаш  және  сырдария  (77,6%)  аудандарының 
мысалынан көруге болады. Ал бұл аудандардың күрiштiң үлес салмағы 50%-тен аспайтын 
ауыспалы  егiстiктiң  барлық  схемалары  игерiлген  жекелеген    шаруашылықтарында: 
Түгiскен, Жаңажол, Ақсу, Шағанда күрiш өнiмдiлiгi 55-60 ц/га жеттi. 
 
Ауыспалы  егiстiк  схемасын  таңдап,  енгiзуде  ауыл  шаруашылық  саласының  дұрыс 
дамуы  және  жекелеген  шаруашылықтарда  жаңа  техника  мен  технологияны  қолданатын 
нарықтық конъюнктураға икемделуі қарастырылу керек. 
 
Арал  өңiрiндегi  агроэкология  және  ауыл  шаруашылығы  ғылыми  зерттеу 
институтының  тұрақты  зерттеулерiнiң  деректерi  мен  көп  жылғы  тәжiрибесiн  ескерсек, 
ауыспалы  егiстiктi  құрудың  негiзгi  принципi  –  оның  негiзгi  дақылмен  қанығуы  50%-тен 
аспауы тиiс.   
Көп  жылдық  шөптердiң  қосымша  дақылдары  ретiнде  барлық  ерте  дәндi  дақылдар: 
бидай,  арпа,  сұлы,  ал  техникалық  дақылдардан  сафлор  пайдаланыла  алады.  Күрiштiң 
ауыспалы  егiстiктерiндегi  дәстүрлi  емес  дақылдарына:  мақта,  қант  қызылшасы,  сафлор, 
соя, дәндiк жүгерi, күнбағыс, көкөнiс дақылдары және т.б. жатады.   
 
Ауыспалы  егiстiк  алқабындағы  күрiштiң  өзiндiк  салмағы  33,3-тен  50%-ға  дейiн 
сақтай  отырып,  күрiштi  60-62  мың  Га-дан  асырмай,  ал  күрiштiң  алғы  дақылы  болып 
табылатын  көп  жылдық шөптер  алқабын  57,5-60  мың  га  дейiн  арттыру  керек.  Бұл жерде 
бiрiншi  жылғы  көп  жылдық  шөптер  20  мың  га,  ал  өткен  жылғы  егiс  37,5-40  мың  га 
орналасады. 
 
Арал  өңiрiнде  мал  шаруашылығының  тұрғындарды  азық-түлiкпен  қамтамасыз 
етудегi  рөлi  зор.  Бұл  сала облыста  өндiрiлетiн  сүт  өнiмiнiң  97%,  ет  өнiмiнiң  45%  бередi. 
Сүт  бағытындағы  мал  шаруашылығын  интенсивтендiрудiң  негiзгi  шарттарының  бiрi  – 
сиырлардың өнiмдiлiгiн арттыру.   

130 
 
Сиырлар  сауымы  оларды  ұстау  мен  азықтандыру  жағдайына  байланысты.  Малдың 
өнiмдiлiгiн арттырудың  және  өнiмнiң өзiндiк  құнын төмендетудiң  негiзгi факторы малды 
толыққанды 
теңгерiмде 
азықтандыру 
болып 
табылады. 
Облыстың 
көптеген 
шаруашылықтарында  дұрыс  азықтандырмау  салдарынан  өнiм  бiрлiгi  үшiн  ғылыми 
негiзделген нормадан 1,5-2 есе артық жемшөп жұмсалады. 
 
Сиырдың  бiр  күндiк  сауымы  10  л  сүтке  дейiн  болса,  қорытылмалы  протеиннiң  1 
азық  бiрлiк  нормасы  95  г,  20  кг  не  одан  да  жоғары  болса,  105-120  г  дейiн  көтерiледi. 
Құрғақ байламдағы сауылмайтын сиырларға қорытылмалы протеиннiң тиiмдi деңгейi 115 
г/азық бiрлiгi. Сауын сиырларының өнiмдiлiгiн өсiрмей тұрған негiзгi факторлардың бiрi – 
қажеттi 
мөлшердiң 
40-57% 
ғана 
құрайтын 
азық 
белоктарымен 
жеткiлiксiз 
қамсыздандырылуы.  Ғылыми  негiзделген  норма  бойынша  сауын  сиырлары  1  азық 
бiрлiгiнде  110-115  г  қорытылмалы  протеин,  ал  сауылмайтын  сиырларға  115-120  г  болуы 
керек. 
 
1  ц  сүт  өндiруге  жылдық  сауымы  3000-4000  кг  сиырға  1,05-1,1  ц  азық  бiрлiгiнде 
азық  шығыны  қарастырылады.  Бұл  көрсеткiш  қазiр  2,3-3,5  ц  азық  бiрлiгiне  жақындады. 
Болашақта  бiр  бастың  азықпен  қамтамасыз  етiлуi  35-45  ц  азық  бiрлiгiне  жеткiзiлуi  тиiс, 
сонда ол организмнiң физиологиялық қажетiн өтейдi және орташа жылдық сауымды 3500-
5000  кг  сүтке  арттыруды  қамтамасыз  етедi.  Концентраттық  азық  1  кг  сүт  үшiн  250-400 г 
аралығында болуы керек. 
 
Тiрi  салмағы 520-570 кг, жылдық сауымы 3500-4000 кг сүт болатын сиырлар  үшiн 
жылдың азық қажеттiлiгi мынадай болуы тиiс: пiшен - 14 ц, пiшендеме – 25 ц, сүрлем - 42 
ц, сабан - 5 ц, концентрат - 10 ц, жасыл қорек - 40 ц, жайылым - 30 ц, барлық азық бiрлiгi - 
44,7 ц. Жылдың азық шығынының құрылымы (жалпы сiңiмдiлiктiң процентi) пiшен - 15%, 
пiшендеме  -17%,  сүрлем  -  16%,  сабан  -  2%,  концентрат  -  22%,  жасыл  қорек  -  18%, 
жайылым - 10% болуы тиiс. 
 
Ет бағытындағы мал шаруашылығында жемшөптi бiр басқа 25-30 ц азық бiрлiгiнде, 
ал бiр сиырға – 33-35 ц азық бiрлiгiнде есептеп дайындау ұсынылады. Нарық жағдайында 
ұсақ  өндiрiстiк  кооперативтер,  фермерлiк  және  шаруа  қожалықтарының  құрылуына 
байланысты  қыста  ұсталатын  сиырлар  рационының  құрылымында  жалпы  қоректiң  40-
45%-ы пiшен, 37-42%-ы пiшендеме, 18-23%-ы концентрат болуы тиiс. 
Жемшөп  дақылдарының  аз  өнiмдiлiгi  мүйiздi  iрi  қара  малдың  жемшөп  қорының 
өзiндiк  құны  жоғары    болатынын  көрсетедi.  Бұдан  мал  өнiмдiлiгiнiң  төмендiгi  және  мал 
шаруашылығы  саласының  шығынды  болуы  шығады,  ал  мал  шаруашылығының  дамуы 
негiзгi  дақыл  –  күрiштiң  агротехникалық  өндiрiлуiн  талап  етедi.  Сондықтан  келешекте 
күрiш өндiрiсiнiң интенсивтiлiк деңгейiн көтеру үшiн қолданатын ауыспалы егiстiктердегi 
күрiштiң алғы дақылдарына көңiл бөлу керек. 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Рахметова Р.У. Оптимизация  отраслевой    структуры      производства  в рисоводческих 
хозяйствах:  дисс. к.э.н. – Алма-Ата; 1985. – 303 с. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: