Issn 2073-333x международный научный журнал

Наука и жизнь Казахстана. №3 2020
219
педагогтарды ғылыми негізделген дайындауды анықтайтын білімнің негізгі саласы болып танылды. 
Психология оның тұтас мазмұнында дискретті көріністе емес (тек қана педагогикалық психология) 
адамды оқыту, тәрбиелеу және дамыту процестерінің ажырамас құрамдас бөлігіне айналғанын атап 
өту маңызды. ХХ ғ. педология балаларды дамыту, тәрбиелеу және оқыту үдерісіне енгізілген әр түрлі 
сала мамандарын біріктірді. Бұл В. М. Бехтерев, Санкт-Петербургте педологиялық бөлім құруға баста-
машы болған, П. П. Блонский, Л. С. Выготский, А. П. Нечаев, М. Я. Басов, ал шетелде-Д. М. Болдуин, Э. 
Киркпатрик, Э. Мейман және т. б. педологияда педологиялық кеңес беру, тестілеу (психодиагностика), 
ата-аналармен жұмыс істеу, табиғи эксперимент әдісі, эксперименттік педагогикалық психология зерт-
ханасы құрылды. Жүргізілген зерттеулердің ерекшелігі педагогика мен психологияның тығыз байла-
нысы, оның эксперименталды бағыты болды. Б. Г. Ананьевтің және оның оқушыларының жұмыстары 
(Н. В. Кузьмин, В. И. Гинецинский, В. А. Якунин, В. К. Елманов, В. П. Трусов және т. б.) педагогикалық 
психологияның одан әрі дамуын нақты анықтады. Олар ересектерді оқыту мәселелеріне, адамды да-
мыту, тәрбиелеу және оқыту антропологиялық мәселесіне, педагогикалық шеберліктің психологиялық 
ерекшеліктеріне, танымдық процестерге арналды. 1994 жылы В. П. Зинченконың "психологиялық педа-
гогика" кітабы жарық көрді, онда психологиялық принциптер мен оған сәйкес келетін "мәдени-тарихи 
педагогика"білім беру жүйесін құру қарастырылады. 1995 ж. оның "білім берудегі Аффект және ин-
теллект" жұмысы білім берудегі жан туралы, "тірі қозғалыс", "тірі білім" білім беруде технократиялық 
ойлаудың экспансиясына қарама-қарсы тұратыны туралы идеяларды қамтыды.
Қазіргі таңда жаһандану және білім интеграциясы үдерістеріне байланысты біз педагогикалық 
психология туралы емес, білім беру жүйесіне енгізілген адаммен болған психологиялық өзгерістердің 
барлық алуан түрлілігін сипаттайтын сала ретінде "білім беру психологиясы" туралы жиі айтамыз (оның 
жеке басы, тұлғааралық қатынастар, кәсіпқойлық, зияткерлік даму және т.б. деңгейінде). Бірақ болған 
өзгерістерге байланысты педагогикалық психология мен білім беру психологиясының қатар өмір сүруі 
туралы мәселе қалады. Бір жағынан, педагогикалық психология білім беру психологиясының бір бөлігі 
болып табылады. Басқаша айтқанда, ол жаңа, кең зерттеу кеңістігінде ериді ме? Немесе білім беру 
психологиясы арнасында өзінің ерекше орнын сақтайды. Жауап айқын көрінеді-орын алған өзгерістер 
білім беру кеңістігін ұйымдастырудың жаңа тәсілдері мен тұжырымдамаларын жасауға, оның 
әлеуетін бағалауға және оны психология тұрғысынан пайдалану мүмкіндігіне алып келді. Сонымен 
қатар педагогикалық психологияның өзіндік ерекшелігі оқу және тәрбие психологиясына, сондай-ақ 
мұғалім психологиясына тікелей бағытталуымен анықталады. Осылайша, бүгінгі күні бұл сабақтастық 
қалыптасқан, бірақ толық айқын емес. Кез келген өзгеріс болып жатқан өзгерістерді ұғыну үшін уақытты 
талап етеді. Мүмкін, бүгін біз білім беру психологиясын педагогикалық психологияның мұрагері деп 
тануға дайын емеспіз. Басқа да маңызды, атап айтқанда-психологиялық-педагогикалық зерттеулердің 
іргелі негіздері, Білім беру ортасында адамның қалыптасуы мен дамуын анықтайтын ғылыми психология 
мен философияның базасы. Қазіргі уақытта осы саладағы ғылыми жұмыстардың неғұрлым жалпыланған 
сипаттамасы білім беру ортасын адамның өзін-өзі анықтауы үшін белгілі бір кеңістік ретінде елесте-
ту және қарастыру әрекеті болып табылады, онда білім алушы білім беру жағдайында рефлексивті 
қатынаста болады, оның орталығы – өзінің жеке шынайылығының қалыптасуы. В. И. Слободчиковтың 
пікірінше, қазіргі қоғамда білімнің үш сипаттамасы айқын анықталады: 1) Білім жеке өмір сүру сала-
сы, дербес өмір саласы ретінде; 2) білім мәдени-тарихи тәжірибені трансляциялаудың әмбебап тәсілі 
ретінде, бір буынды басқаға тарту; 3) білім адамның маңызды күштерінің қалыптасуы мен дамуының 
жалпы мәдени-тарихи нысаны ретінде, олардың тарих уақытында және мәдениет кеңістігінде адам 
бейнесін алуы. Олардың әрқайсысы білім беру ортасына батырылған адамның эволюциясына, яғни 
білімнің антропоцентикалығына назар аударады. Антропологиялық принцип Константин Дмитриевич 
Ушинскийдің " адам таным пәні ретінде. Педагогикалық антропология тәжірибесі". Кейін Б. Г. Ананьев 
"адам таным пәні ретінде" деген еңбекте жазған. Қазіргі кезеңде психологиялық-педагогикалық антро-
пология (білім беру антропологиясы) "адамның онтогенезі мен білім беру үдерістерінде өсіру практи-
касы, адамның субъектілік қабілеттері шегінде адамның жеке адамның қалыптасуының заңдылықтары 
туралы кешенді білім. Психологиялық- педагогикалық антропологияның өзегі адам психологиясының 
субъективті нақтылық туралы ілімі ретінде, адам дамуының психологиясы білім беру үдерістеріндегі 
адамның субъективті нақтылығын қалыптастыру туралы ілімі ретінде білім беру психологиясының 
онтогенезі мен психологиясының кезеңдеріндегі субъективті шындықты дамыту туралы ілімі 
ретінде адам психологиясының білімін құрайды.» [4; 412б]. Осылайша, білім беру психологиясы 

Қазақстанның ғылымы мен өмірі. №3 2020 
220
Психологиялық-педагогикалық антропологияның (білім беру антропологиясының) құрамдас бөлігі бо-
лып табылады, ол білім беру субъектілерінің дәйекті дамуы мен ұстанымдарын ауыстыру мәселелерін 
әзірлейді, сондай-ақ әлеуметтендіру мен өсудің негізгі кезеңдерінде олардың қауымдастықтарын, 
адамның өзін- өзі жетілдіру мен өзін-өзі дамытудың жеке траекторияларын конституциялайды. Шын 
мәнінде, білім беру психологиясы үздіксіз білім берудің іргелі психологиялық негіздерін анықтайды. 
В. И. Слободчиков [5/6 әдеб] антропологиялық тәсіл негізінде "баланы дамыту мен тәрбиелеу 
тәжірибесі туралы әртүрлі типологиялық білімдердің синтезделген жүйесін құру мүмкіндігінің 
тұжырымдамалық негіздерін қалыптастырды, онда білім беру білімі монопредметикалықтың сипат-
тамасы ғана емес, міндетті түрде "адамды адамгершілікке тәрбиелеу"практикасын қамтиды. Осы 
тұжырымдама шеңберінде қазіргі білім беру білімді трансляциямен, құзыреттілікті, метанаваттарды 
қалыптастырумен, танымдық қабілеттерін дамытумен шектелмеуге тиіс, ал жоғарыда аталғандардан 
басқа, адамды оның жеке көріністерінің тұтастығына құруға ұмтылуға, оның өзін-өзі дамытуына және 
өзіндік субъективтілік шекарасын түсінуге ықпал етуге, өзінің өміршеңдігін трансформация мәніне 
айналдыру қабілетін қалыптастыруға ұмтылуға тиіс. Білім беру рөлінің бұл түсінігі білім беруді 
өндіріс (адам өндірісі) саласына тікелей жатқызады. Білім беру міндеті-халыққа қызмет көрсету емес, 
экономикалық тұрғыдан алғанда, қаржыландыруды функционалдық түрде анықтау мүмкін, ал адамды 
қалыптастыру, жинақталған мәдени-тарихи құндылықтар, дәстүрлер мен тәжірибе негізінде оны құру. 
Мұндай білім беруді құрудың жүйе құраушы тәсілдері әртүрлі білім беру сатыларында, әртүрлі ин-
ституттар мен білім траекториялары үшін, дамудың интегралды кезеңділігінің негізі ретінде бола оты-
рып, адамның субъективтілігін дамытудың жас-нормативтік моделіне негізделеді. Мұндай контекстегі 
білім адамның өз өмірі мен қызметінің мақсаттарына қол жеткізуінің қосалқы шарты ретінде әрекет 
етеді. Басқаша айтқанда, абстрактілі ақыл-есі қосу өнімін алу үшін білім ретінде емес, бағдарлы вектор 
және қызмет негізі ретінде білім алуға баса назар аудару орын алады. Іс-әрекет адамның өзін қоршаған 
әлемде жүзеге асыруының таптырмас шарты болып табылады [4]. Соның салдарынан, білім беру пси-
хологиясы білім беру үдерісіне жүктелген адамның өмір сүруінің барлық салаларын, оның ішінде 
сыртқы көріністер, яғни практиканың өзін, сондай-ақ ішкі, яғни білім беру психологиясын адамның 
өзі қамтуға ұмтылады. Қазіргі білім берудің қалыптасатын антропоцентрикалық моделі өзгермелі 
білім беру ортасындағы субъектілердің қалыптасу механизмдерін ашуға қабілетті зерттеулерге баста-
ма жасайды. Өкінішке орай, болып жатқан өзгерістер мен жүргізілетін зерттеулер тақырыптарының 
психологиялық түсінігінде білім беру тәжірибесінің қажеттілігі арасында айтарлықтай алшақтық жасай 
отырып, мамандардың ғылыми-зерттеу белсенділігінен озады. Интерактивті оқыту, өзге де ақпараттық 
ортада оқыту, білім берудің икемділігі мен ұтқырлығы, әртүрлі жас кезеңдеріндегі білім беру, білім 
беру ортасының инновациялық әлеуеті, білім берудегі тұзаралық алшақтық, білім беру ортасындағы 
өзін – өзі тану-бұл өз функцияларын тиімді іске асыруды іздеуде психологияның алдына білім қоятын 
мәселелердің аз ғана тізбесі. Психологияның іргелі мәселелері " біз зерттеулерде ескі мәселелерді 
жаңғыртуды жалғастырамыз және қазіргі уақытта білім беру алдында тұрған сын-қатерлерге әлсіз жа-
уап береміз. Ертеңгі әлемде қандай адам табысты болады? Ол қандай сын-қатерлерге дайын болуы 
керек, қандай білімі бар? Осыған байланысты білім беру мазмұны қалай қайта құрылуы тиіс?
Рухани-адамгершілік білім беруді іске асыру мәселесі де күрделі болып қалуда. Бұл бағыттағы 
Психодиагностика әлі де жеткіліксіз сенімді және күрделі. Басқару ресурсын интеграциялаудың 
өзектілігі мен қажеттілігі бар қосымша білім беру жүйесінде балаларды инклюзивті, интеграцияланған, 
Енгізілген оқыту және серіктес – білім беру ұйымдарын тарту, яғни жүйе шеңберінде сыртқы тарап 
тұрғысынан 3 мәселелері шешілмеген . Өскелең ұрпақтың ақпараттармен жұмыс істеу мәселесі ерек-
ше орын алады: оны қалай алады, не оқиды. Бұл мағынада "оқу психологиясы" сияқты бағыттың 
өзектілігі техникалық және мағыналық мәнмәтіннің үйреншікті шеңберінен шығады. "Біз оқимыз, 
сондай-ақ оқимыз" деген жақсы танымал сөз қазіргі таңда ақпарат тасығыштармен, электрондық ре-
сурстармен, деректер қорымен, ақпаратты жүйелеумен, оқу ақпаратын электронды визуализациялау 
формаларымен байланысты мәселелерді жаңа деңгейге көтереді. Бұл мағынада өзгеріп жатқан білім 
беру ортасын ескере отырып, адамның танымдық процестерін, эмоционалдық және құндылық сала-
ларын зерттеу қажет. Оқу мазмұнын игеруге және өзінің жеке білім беру кеңістігін ұйымдастыруға 
мүмкіндік беретін метадағдылар мен құзыреттіліктерге ерекше назар аударылды. Инновациялық 
білім беру ортасы педагогтарды даярлаудың трансформациясына, олардың дайындық мазмұнын 
жаңартуға шағымданады. Сыртқы сипат мәселесі, мемлекет пен мектептің өзара қарым-қатынасы ту-

Наука и жизнь Казахстана. №3 2020
221
ралы бөлек айтуға болады. Мектеп-бұл мемлекеттік-қоғамдық мекеме, бірақ бюрократия педагогтарға 
кедергі келтіреді. Дамудың әлеуметтік жағдайы мәдени жағдай ретінде – кез келген білімнің, оның 
ішінде кәсіби білімнің принципті проблемасы. Қазіргі таңда педагогтың кәсіби және тұлғалық дамуы, 
инновациялық өзгерістерге, білім беру кеңістігінің ашықтығына, мобильділікке және жұмыс істеу 
икемділігіне дайындығын қалыптастыру үшін қандай жағдайлар жасалуға тиіс деген сұраққа жауап 
табу қажет? Жалпы білім беру саласындағы психология теориясының мәселелерін шешу үшін: – са-
наттарды анықтау; – адам табиғатын ескере отырып, білім беруді дамытудағы аспектілерді (генети-
ка, психофизиология және т .б.) бөлу; – білім берудің үздіксіз тұжырымдамасы шеңберінде кәсіби-
тұлғалық дамуға жәрдемдесу. Осылайша, педагогикалық психология мен білім беру психологиясының 
заманауи тенденциялары екі жазықтықта жатыр: Білім беру саласында мамандарды даярлаудың ең 
маңызды ісіндегі білім саласы ретінде және "адамда адамның" процестері туралы ғылыми оқу ретінде 
[4; 15 б.] білім беру үдерісі шеңберінде және психологиялық-педагогикалық бағыттағы дербес про-
цестер ретінде даму, тәрбиелеу және оқыту кезеңінде. В. В. Сериковтың еңбектерінде "адамның 
маңызды субстанциясы" ретінде тұлғаның дамуына байланысты педагогикалық орта жағдайларын 
зерттеу – тағы бір бағыттың пайда болуын көреміз. Ізденіс тақырыбының негізі мектепке дейінгі ме-
кемеден жоғары оқу орнына дейінгі білім беру қызметіне енгізілген оқушылардың субъективтілік 
тәжірибесін дамыту үшін педагогикалық құралдар мен механизмдер болып табылады. Әлеуметтік 
қызметтің әртүрлі түрлерін дамытуға бағытталған оқыту жүйесі өзінің негізінде құзыреттілік тәсілге 
сүйенеді. Білім беру ортасының психологиясының дидактикасы мен зерттеушілері құзыреттілік тәсіл 
негізінде оқыту жүйесін құрудың үш нұсқасын бөледі: қарапайым тәсіл-сынамалар мен қателер жолы-
мен тәжірибе алу; алгоритмдік тәсіл – бағдарлы негізді игеру және негізгі параметрлер мен рәсімдер 
бойынша тапсырмаларды кейіннен орындау арқылы; және соңғы, метапәндәк тәсіл – алгоритмдерді, 
рәсімдерді өз бетінше іздеу және күнделікті, оқу және басқа да міндеттерді шешу үшін оларды сана-
лы шығармашылық қолдану арқылы. Метапән тәсілінің ерекше ерекшелігі-жекелеген оқу пәндерінің 
стратегиялары мен мазмұнының әр түрлі ғылым тұрғысынан объективті құбылысты зерттеуге 
көшуі. Бұл ретте міндетті шарт білім беру мазмұнын, теориялық ойлауды және оқушыларды таным 
мен іс-әрекетінің әмбебап тәсілдерін интеграциялау болып табылады. Нәтижесінде әлемнің тұтас 
бейнесін қалыптастыруды қамтамасыз ету, оқушыларды субъект-субъективті өзара іс-қимылға дай-
ындау, теориялық білімді күнделікті өмір сүру тәжірибесіне көшіру іскерлігін қалыптастыру. Осы 
жағдайларда өзіндік білім базасы ақпараттық үлгілеу тәсілдерін пайдалана отырып, ақпараттық 
сипаттағы әмбебап білімдерді меңгеру арқылы, сондай-ақ ақпарат құралдары мен коммуникативтік 
технологияларды қолдану және пайдалану, ақпаратты жинау, қайта құру, сақтау, қолдану және беру 
дағдылары мен дағдылары негізінде құрылады. Метадағдылар оқушыларға алған білімдерін жаңа 
жағдайларға, мақсаттар мен міндеттерге бейімдеуге мүмкіндік береді, жеке және топтық дағдылардың 
бейімделуін арттыруды қамтамасыз етеді, индивидтің шешім қабылдауының саналы, дербестігі мен 
дербестігін арттырады,ақпараттық кеңістіктің қазіргі заманғы қарқындылығы жағдайында стресс 
деңгейін төмендетуге ықпал етеді. Бұл контексте дене және психологиялық сипаттағы білім алушы-
лар контингентінің ерекшеліктерін есепке алу функциялары мен мүмкіндіктері бар қолжетімді білім 
беру ортасын құру мәселелеріне, әртүрлі мүмкіндіктері бар балаларды бірлесіп оқыту процесін құру 
мүмкіндіктері мәселелеріне арналған бірқатар зерттеулер ерекше орын алады[10]. Яғни білім беру 
кеңістігіне қатысты тұлғаның даму жағдайы кеңістік құрудың координаты ретінде әрекет етеді, онда 
қарым-қатынастар, оқиғалар, іс-әрекеттер мағыналық білім беру үдерістерін өзектендіреді, ой мен 
мінез-құлық бейнесін өзгерте отырып, уәждерді іс-әрекет мақсатына жылжытады (А. Н. Леонтьев). Бұл 
ретте білім беру мазмұны ахуалдық- контекстік формаға ие болатынын атап өту қажет. Білім беру орта-
сына қатысушылардың объектаралық қарым – қатынасында пайда болатын оқиғалар, ал білім берудің 
жаңа мазмұнын құру тәсілі-педагогтың өзін оқытудың траекториясы мен технологиясын өзгерту, оның 
жаңа түрдегі кәсіптік қызметке дайындығы осындай білім берудің тасымалдаушылары болып табы-
лады. Өкінішке орай, қазіргі заманғы білім беруді дамыту стратегиясын іске асырудың барлық про-
блемалары тиімді шешімдерге ие емес. Білім берудегі көптеген инновациялық бағыттарда көптеген 
имитациялар мен қалағандарын шын мәнінде беруге талпыныстар бар. Оған мұғалімді әдістемелік 
сипаттағы, сондай-ақ жеке тұлғаны енгізуге дайындау саласындағы шешілмеген мәселелер де ықпал 
етеді. Көбінесе мұғалім оқу пәнінің мазмұнын меңгеру шеңберінде оқушының білім беру бағытының 
дербес авторы болып табылмайды, ал барлық мәселелерді шешуге ықпал ететін жаңа стандарттар-

Қазақстанның ғылымы мен өмірі. №3 2020 
222
ды, схемаларды, әдістемелік нұсқаулықтарды енгізу нысаны рөлінде болады. Біздің көзқарасымызша, 
психологиялық-педагогикалық бағыттағы қазіргі заманғы мәселелерді шешу мүмкін: – социологтар, 
философтар, педагогтар, психологтар, физиологтар кіретін пәнаралық зерттеу топтарының көмегімен, 
мысалы, Батыс теориясының мәселелерін түсіну және шешу; – ғылыми қауымдастықтың міндеті 
ретінде зерттеу топтарына практиктерді қосу арқылы – білім берудегі тұлғаға осы мәселелерге бай-
ланысты барлық аспектілерде назар аудару негізінде. Ғылыми мектеп теориясы және қазіргі заманғы 
адам мен қоғам мәселелерінің дамуы психологиялық-педагогикалық білімді дамытудың ынталанды-
рушы факторы болып табылады, адамға, тұлғаға қатысты теорияның базалық ұғымдарын құруға және 
дамытуға ықпал етеді және білім беру практикасының мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.

жүктеу/скачать 7,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: