Iv кафедралық студенттік конференциясының материалдары Материалы

59 
 
вес  исследователей  с  учёными  степенями  в  их  общей  численности  и  средний 
возраст исследователей. 
Проанализируем структуру исследователей по возрастным группам [2]. Мы 
видим, что наибольшее число исследователей в 2006 году составляет возрастную 
группу от 50 до 59 лет (27,8%), а наименьшую от 70 и старше (5.9%). В 2010 году 
ситуация  практически  не  менялась.  Также  самой  многочисленной  группой 
остаётся возраст от 50 до 59 лет (24%), что на 3,8% меньше предыдущего года, а 
самую  наименьшую  группу  составили  также  исследователи  от  70  и  старше 
(9,3%).  В  2017  году  наибольшее  число  исследователей  составило  возрастную 
группу  от  30  до  39  лет  (25.4%),  а  наименьшее  составили  также  группу  от  70  и 
старше (9,3%). Можно сделать вывод, что за весь исследуемы период возрастная 
группа  от  30  до  39  лет  значительно  увеличилась  на  12,3%,  а  в  остальных 
происходило уменьшение численности исследователей. 
Исследователи,  имеющие  докторскую  степень  в  основной  массе,  входят  в  
старшие возрастные группы 50-59 лет, 60-69 лет, 70 и старше. А исследователи, 
имеющие  кандидатскую  степень  практически  равномерно  представлены  во  всех 
возрастных категория категориях, кроме возрастов до 29 и 70 и старше. 
Таким  образом,  можно  сделать  вывод,  что  в  общей  численности 
исследователей  увеличилась  доля  тех,  кто  имеет  ученую  степень  кандидата  или 
доктора  наук,  и  произошло  это  во  многом  благодаря  росту  числа  молодых 
исследователей с ученой степенью. 
Мы  видим,  что  средний  возраст  исследователей  с  1994  до  2017  года, 
имеющих  докторскую  степень  за  весь  период  времени,  увеличился  на  5  лет. 
Средний возраст исследователей, имеющих кандидатскую степень, практические 
оставался  стабильным  и  увеличился  только  на  2  года.  Средних  возраст  всех 
исследователей  за  весь  период  времени  увеличился  на  2  года.  Таким  образом, 
можно  сделать  вывод,  что  средний  возраст  исследователей  значительно  не 
изменялся, а за последние 3 года оставался стабильным. 
В таблице представлено количество исследователей с учёными степенями. 
Мы видим, что набольшее число исследователей с докторской степенью было в 
2015  году,  а  наименьшее  в  1995  году.  За  весь  период  времени  из  количество 
увеличилось  на  6746  человека.  Также  среди  исследователей  с  кандидатской 
степенью  набольшее  число  их  составляло  в  1995,  а  наименьшее  в  2005  году.  За 
весь  период  времени  количество  исследователей  с  кандидатской  степенью 
уменьшилось на 19884 человека, а общая их численность сокращалась.  
 
Таблица 1 
Численность исследователей с научными степенями в России  
 
Исследователи с 
учёными степенями 
1995 
2000 
2005 
2010 
2012 
2015 
2016 
2017 
Всего 
116465 
105911 
99428 
105114 
109330 
111533 
108388 
103327 
Доктора наук 
19330 
21949 
234410 
26789 
27784 
28046 
27430 
26076 
Кандидаты наук 
97135 
83962 
76018 
78325 
81546 
83486 
80958 
77251 

60 
 
Таким образом, можно сделать вывод, что число исследователей, имеющих 
докторскую  степень,  постепенно  увеличивалось,  а  имеющих  кандидатскую 
уменьшалось.  Заметим,  что  что  общая  численность  исследователей,  имеющих 
кандидатскую  степень,  превышает  тех,  кто  имеет  докторскую  учёную  степень. 
Самый наибольший процент исследователей с докторской степенью мы видам в 
2012  и  2014  года,  а  самый  маленький  в  1995  году.  Также  самый  наибольший 
процент  исследователей  с  кандидатской  степенью  приходится  на  2015  год,  а 
наименьший на 1995 год. 
Таким образом, можно сделать вывод, что у исследователей с кандидатской 
и  докторскими  степенями  одинаково  наблюдался  рост  и  в  дальнейшем  он 
практически не изменялся. 
Исходя  из  анализа  данных,  можно  сделать  вывод,  что  значительно 
увеличилась  доля  исследователей  в  возрастной  группе  30-39  лет,  а  также  их 
общая  численность  сократилась  на  13138  человек.  Также  средний  возраст  всех 
исследователей  оставался  практически  стабильным  на  протяжении  всего 
периода. 
В  настоящее  время  существуют  различные  меры  поддержки  молодых 
учёных,  реализуемые  на  федеральном  и  региональном  уровнях.  Ежегодно  на 
конкурсной  основе  выделяются  по  500  грантов  Президента  РФ  молодым 
кандидатам наук и их научным руководителям, а также 100 грантов Президента 
РФ  молодым  докторам  наук.  Программа  построена  на  сочетании  целевого 
финансирования  в  рамках  конкретных  мероприятий,  направленных  на 
сохранение  и  развитие  кадрового  потенциала  государственного  научно-
технического  сектора,  осуществляемых  молодыми  учёными,  аспирантами  и 
студентами как самостоятельно, так и под руководством ведущих учёных России 
[3].  Поэтому  можно  предположить,  что  количество  ученых,  поучивших  ученые 
степени в перспективе будет увеличиваться.  
 
Список использованной литературы: 
 
1. Водождокова  З.  Н. Мотивация  и  ценности  в  системе  воспроизводства 
научных 
и 
научно-педагогических 
кадров 
// 
Вестник 
Адыгейского 
государственного  университета.  Серия  1:  Регионоведение:  философия,  история, 
социология, юриспруденция, политология, культурология. 2010. №. 2. С. 87-93.   
2. Индикаторы  науки:  2019:  статистический  сборник  /  Л.М. Гохберг, 
К.А. Дитковский,  Е.Л. Дьяченко  и  др.;  Нац.  исслед.  ун-т  «Высшая  школа 
экономики». – М.: НИУ ВШЭ, 2019. – С. 51-53 
3. Петренко  Л.Ф.  Инновация:  научные  и  научно-педагогические  кадры  // 
Вестник Российской академии наук. 2009. Т. 79. № 5. С. 479-480. 
 
 
 

61 
 
ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА 
ДАМУЫ 
 
Қарағанды экономикалық университеті 
Ғазизова Қарақат Сәкенқызы 
Қарағанды  
Лог-31к 
Ғылыми жетекші - магистр, оқытушы Кошмаганбетова А. С. 
 
Қазіргі  заманғы  нарықтық  экономика  жағдайында  ішкі  және  сыртқы 
экономиканың дамуы мемлекеттің саяси – экономикалық жағдайының өзгеруінің 
негізгі  себептерінің  бірі  болып  табылады.  Әлемдік  тәжірибе  тиімділігі 
трансұлттық  корпорациялар құру болып табылатын сыртқы нарықтарды жаулап 
алу жөнінде көптеген шаралар қабылдауда. 
Трансұлттық корпорация (ТҰК)-келген еліне, меншік нысанына қарамастан, 
екі  немесе  одан  да  көп  елдерде  келісілген  саясат  пен  жалпы  стратегияны 
жүргізуге  мүмкіндік  беретін  шешімдер  қабылдау  жүйесіне  сәйкес  әрекет  ететін 
бөлімшелері  бар  жеке,  мемлекеттік  немесе  аралас  кәсіпорын;  шетелге  тікелей 
қаражаттың 
(инвестициялардың) 
салымшы-фирмасы. 
Трансұлттық 
корпорацияның  қандай  елді  мекені  оның  штаб-пәтері  орналасқан  ел  бойынша 
анықталады. Төлем балансы тұрғысынан шетелдік кәсіпорынның акцияларын кез 
келген  кредит  беруі  немесе  сатып  алуы  шетелдік  капиталды  тікелей 
инвестициялауға  жатады.  Бас  компанияға  тиесілі  капитал  көлеміне,  сондай-ақ 
бас  компанияның  ықпал  ету  саласындағы  фирманың  құқықтық  жағдайы  мен 
бағыныстылық  дәрежесіне  қарай  мынадай  түрде  жіктеуге  болады:  филиалдар, 
еншілес компаниялар, қауымдасқан компаниялар және бірлескен кәсіпорындар. 
Қазіргі  уақытта  трансұлттық  корпорациялар  (ТҰК)  әлемдік  өнеркәсіптік 
өндірістің  50%  -  дан  астамын,  халықаралық  сауданың  60%  -  дан  астамын  және 
тікелей  шетелдік  инвестициялардың  90%  -  ын  бақылай  отырып,  әлемдік 
экономикаға  айтарлықтай  әсер  етеді.  Атап  айтқанда,  әлемдік  нарықтардағы 
шикізаттардың  барлық  саудасы  олардың  бақылауымен  жүзеге  асырылады.  ТҰК 
маңызды  шикізат  ресурстарына  ие  Қазақстанды  назардан  тыс  қалдырмады. 
Тәуелсіздікке 
ие 
бола 
отырып, 
республика 
посткеңестік 
кеңістікте 
алғашқылардың  бірі  ғана  емес,  өнеркәсіптің  базалық  салаларының  ірі 
кәсіпорындарын  Траст  басқаруына  беру  жолымен  (кейіннен  жекешелендірумен 
және  шетелдік  инвесторлардың  100%  қатысуымен  жаңа  өндірістер  құрумен) 
шетелдік  капиталды  тарту  тәжірибесін  енгізді,  сондай-ақ  пайдалы  қазбаларды 
қарқынды пайдалануды өзінің экономикалық саясатының негізіне айналдырды. 
ТҰК  —  ның  Қазақстан  экономикасына  белсенді  енгізілуі  1994-1997 
жылдары  басталған,  "директордық"  және  "шенеунік"  жекешелендіруді  қолдаған 
ел  басшылығы  шетелдік  инвесторларды-ірі  трансұлттық  корпорацияларды 
тартуға  басты  назар  аударды  және  бұл  түсінікті.  Соңғылары  республикаға  тек 
халықаралық тануды және инвестициялар ағынын ғана қамтамасыз етіп қоймай, 
(пайда болған меншік құқықтарын қорғауға мүдделілікке байланысты) ішкі саяси 
тұрақтылықтың кепілі болды. Осы тұрғыдан алғанда, әртүрлі мемлекеттердің ірі 

62 
 
ТҰК-ның  ерекше  кең  (транзиттік  экономикасы  бар  елдердің  өлшемі  бойынша) 
болуы әбден түсінікті.  
Бүгінгі  таңда  Қазақстанда,  UNCTAD  мәліметтеріне  сәйкес,  өз  қызметін 
трансұлттық  корпорациялардың  1600  -  ден  астам  филиал  қызметкерлері  бар-
шамамен  18  мың  адам  тіркелген,  бұл  ел  халқының  жалпы  санының  0,12%  -  ын 
құрайды. Айта кету керек, Қазақстан экономикасында ТҰК филиалдарының саны 
бойынша  басым  орында  Батыс  Еуропа  елдерінің компаниялары  -  13,  одан  кейін 
Азия елдерінің компаниялары - 7 және АҚШ - 5. Бұл, ең алдымен, ТҰК қызметі 
белгілі  бір  дәрежеде  экономиканың  түрлі  салаларының  ұйымдары  мен 
кәсіпорындарына  тікелей  шетелдік  инвестицияларды  салу  арқылы  жүзеге 
асырылатынына  байланысты.  ТҰК  тікелей  шетелдік  инвестициялар  арқылы 
отандық кәсіпорындарды тиімді бақылауды жүзеге асырады. ТШИ негізгі көлемі 
мынадай  дамыған  елдерден  түскенін  көрсетті:  Нидерланды  (24,1%),  АҚШ 
(15,3%),  Ұлыбритания  (7,7%),  Франция  (6,1%),  Италия  (3,9%),  Канада  (3,3%) 
және  Швейцария  (3%).  Бұдан  басқа,  Қазақстан  экономикасына  Ресей  (3,9%), 
Қытай  (3,9%)  және  Оңтүстік  Корея  (2,8%)  айтарлықтай  ірі  инвесторлар  болып 
табылады,  сондай  -  ақ  оффшорлық  аймақтардан  (Виргин  аралдары-5%)  түскен 
инвестициялық  капиталдың  үлесі  елеулі.  Қалған  елдердің  үлесі  шамалы  және 
шамамен 3% құрайды. Қазақстан экономикасына барлығы 116-ға жуық мемлекет 
инвестициялайды.  Бұдан  басқа,  шетелдік  тікелей  инвестициялардың  аз  бөлігі 
сауданы  және  автомобильдерді  және  үйде  пайдаланылатын  бұйымдарды 
жөндеуді 
(5,7%), 
қаржы 
секторын 
(4,9%), 
кәсіби 
ұйымдар 
мен 
қауымдастықтардың қызметін (2%), азаматтық құрылысты (2,3%) және көлік пен 
байланысты  (1,6%)  дамытуға  келді.  Қалған  салалардың  үлесіне  барлық  ТШИ-
ның  1%  -  дан  сәл  артық  келеді.  ТШИ-ны  салалар  бойынша  мұндай  бөлу,  ең 
алдымен,  экономиканың  шикізат  секторы  рентабельділігінің  жоғары  деңгейіне 
байланысты. 
ҚР Ұлттық банкінің мәліметтеріне сәйкес, 2005 жылдан 2011 жылға дейінгі 
кезеңде  инвестициялау  көлемінің  едәуір  артуы  байқалады,  бұл  мұнай  қоры 
бойынша  әлемдегі  ең  ірі  5  кен  орнының  қатарына  кіретін  Қашаған  кен  орнын 
игерудің  белсенді  фазасына  байланысты.    Осы  кен  орнының  операторы  болып 
"ҚазМұнайГаз", ЭНИ, "Тоталь", "Эксон Мобил", "Шелл" (16,81% - дан), "Коноко 
Филлипс"  (8,40%),  "Инпекс"  (7,56%)  акционерлері  болып  табылатын  NCOC 
компаниясы  табылады.  2011  жылы  жан  басына  шаққандағы  тартылған  ТШИ 
сомасы 1 207,3 АҚШ долларын құрады. АҚШ долларын құрады, бұл 2005 жылғы 
көрсеткіштен  2,5  есе  артық.  1993-2011  жылдар  кезеңінде  жинақталған  ТШИ 
көлемі  Қазақстанда  жан  басына  шаққанда  8  793,4  АҚШ  долларын  құрады. 
АҚШ/адам. 
Қазіргі  уақытта  Шымкентнефтеоргсинтез  АҚ  акцияларының  90%  Витол 
Мунай  фирмасына  (Швейцария)  сатылды.  Сондай  -  ақ,  Витол  Мунай  фирмасы 
Торонто  биржасында  бағаланатын  Arawak  Energy  ірі  (43%)  акционерлік 
компаниясы болып табылады. АҚ акцияларының 90% - ы Харрикейн Құмкөл Лтд 
фирмасында  (Канада),  Ақтөбемұнайгаз  АҚ  акцияларының  60%  -  ы  -  Қытай 
ұлттық  мұнай  -  газ  корпорациясының,  Маңғыстаумұнайгаз-Индонезиялық 
Орталық  Азия  Лтд  Петрол  компаниясы  АҚ  акцияларының  60%  -  ы, 

63 
 
Қаражанбасмұнай  АҚ  акцияларының  95% 
- 
ы-Тритон  фирмасында 
(Канада).Жалпы  Қазақстандағы  шетелдік  ТҰК  қызметін  талдау  келесі  бірқатар 
қалыптасқан үрдістерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: 
Біріншіден,  трансұлттық  капиталдың  минералдық-шикізат  кешенінде 
шоғырлануы  жаһандану  жағдайында  жаңа  халықаралық  еңбек  бөлінісі 
қалыптасқан,  оған  сәйкес  Қазақстан  шикізатты,  атап  айтқанда  көмірсутекті 
шикізатты ірі жеткізуші ретінде қаралатын болады. 
Екіншіден,  келісімшарттық  басқару  жүйесі  тетігінің  төмен  тиімділігі. 
Жалпы,  жекешелендіру  бағдарламалары  мен  келісімшарттық  басқару  жүйесінің 
нәтижелері  бір  мәнді  болды.  Бір  жағынан,  өндіріс  тұрақтанды,  комбинаттар 
жұмыс  істеп  тұрған  өңірлерде  елді  мекендерді  жұмыс  орындарымен  және 
әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етуді жалғастырды. 
Мысалы,  "Ispat  International"  компаниясы  (Ұлыбритания-Үндістан)  "Arcelor 
Mittal",  "Samsung"  (Оңтүстік  Корея)  шойын  және  болат  құю  өндірісін  өз 
бақылауына алды. * Үшіншіден, ТҰК қызметіне және адам құқықтарын сақтауға 
қатысты  шешілмеген  проблема  қалып  отыр.  Мәселен,  дамушы  елдерде,  атап 
айтқанда,  Қазақстанда  адам  құқықтарын  тану,  сақтау  және  қорғау  тетігі 
жеткілікті  түрде  тиімді  дамымаған.  Қазіргі  уақытта  сарапшылар  күшті  тәуелсіз 
кәсіподақтардың  жеткіліксіз  екендігін,  тұтынушылардың  құқықтарын  қорғау 
үшін "жасыл" қозғалыс пен күшті қозғалыс жоқ екенін атап өтті.  Азаматтардың 
сот  төрелігіне  және  экологиялық  маңызды  шешімдер  қабылдауға  қол  жеткізуі 
белгілі  бір  дәрежеде  шектелген.  Бұл  өз  кезегінде  шетелдік  ТҰК-ның  жоғары 
пайда  алу  мақсатында  бірқатар  жағдайларда  адамның  негізгі  құқықтарын 
бұзатыны туралы фактіні білдіреді. Трансұлттық корпорациялар (ТҰК) Орталық 
Азия  елдеріндегі  өз  филиалдарын  Қазақстанға  көшіреді.  Осылайша,  біздің 
нарықта ірі әлемдік ойыншылардың қатысуы-инвесторлар тарапынан сенім. 
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
 
1.  Смирнова  Е.Е.,Хвальская  Н:В:  Совместные  предприятия:Законо-мерности 
возникнования 
2.  Кенжалиев А.Т. Иностранные инвестиции в развитии экономики региона 
 
ӘУЕ КӨЛІГІНДЕГІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті 
Амангельдиева Айгерим 
Қарағанды 
ТД-31К 
Ғылыми жетекшісі –
оқытушы магистр
 Кошмаганбетова А.С. 
 

64 
 
"Коммерция" термині ағылшын тілінен аударғанда "сауда"дегенді білдіреді. 
Демек,  әуе  көлігіндегі  коммерциялық  қызмет  деп  белгілі  бір  пайда  алу 
мақсатында өз қызметін сатуға бағытталған іс-шаралар кешенін түсіну керек. 
Коммерциялық  қызметтің  әртүрлі  нысандары  мен  әдістері  бар,  бірақ  әуе 
көлігіндегі  коммерциялық  қызметтің  негізгі  бағыттары  шарттық  жұмыс  және 
баға  саясаты  болып  табылады.  Коммерциялық  келісімдердің  шарттары  мен  әуе 
тасымалына  ұсынылатын  тарифтер  авиакәсіпорын  қызметінің  тиімділігін 
айқындайды. 
Әрбір  авиакәсіпорынның  коммерциялық  саясаты  жеке,  жалпы  табыс 
формуласы  жоқ.  Өз  мінез-құлқының  стратегиясы  мен  тактикасы  негізінде  әрбір 
кәсіпорын  әуе  тасымалы  нарығын  мұқият  маркетингтік  зерттеу  және  оның 
конъюнктурасын 
болжау 
негізінде 
өз 
басымдықтарын 
айқындайды. 
Авиакәсіпорынның  коммерциялық  саясаты  өте  икемді  болуы  тиіс.  Әлемдік 
экономиканың  құрамдас  бөліктерінің  бірі  бола  отырып,  әуе  көлігі  едәуір 
дәрежеде  конъюнктуралық  ауытқуларға  ұшырайды.  Икемді  коммерциялық 
саясат авиакәсіпорынға нарықтық жағдайдың кез келген өзгерістеріне іс жүзінде 
дереу ден қоюға мүмкіндік береді. 
Әуе  көлігіндегі  коммерциялық  қызмет  көбінесе  авиакомпаниялардың 
қызметіне  байланысты.  Әрбір  авиакомпанияның  коммерциялық  саясатының 
тактикасы  мен  стратегиясы  жеке  болғанымен,  әуе  көлігінде  коммерциялық 
қызметке тән негізгі жалпы бағыттарды атап өтуге болады. 
Мұндай бағыттар: 
- ауа бостандығын барынша пайдалану, 
- коммерциялық ынтымақтастық мәселелері, 
- баға саясаты, 
- тасымалдарды сату жүйесін жетілдіру. 
Халықаралық  әуе  қатынастарын  жүзеге  асыру  үшін  тиісті  мемлекеттің 
ұшуларды  орындауға,  сондай-ақ  осындай  ұшуларды  жүзеге  асыру  кезінде 
тасымалдарды орындауға рұқсат алуы қажет. 
Бұл ретте ұшуды жүзеге асыру құқығы автоматты түрде және тасымалдауды 
жүзеге  асыру  құқығына  әкеп  соқпайды.  Бұл  құқықтардың  дербес  маңызы  бар 
және олардың үйлесімі осы мәселе бойынша тиісті мемлекеттер арасында қандай 
уағдаластыққа қол жеткізілетініне байланысты. 
Қазіргі  халықаралық  құқық  "ауа  бостандығы"деп  аталатын  коммерциялық 
құқықтарды бөледі. 
Бүгінгі  таңда  барлық  коммерциялық  құқықтар  оларды  жіктеу  және 
пайдалану мақсатында қабылданған Жеті "ауа бостандығына"бөлу. 
Бұл  жеті  "ауа  еркіндігін"өз  кезегінде  үш  топқа  бөлуге  болады.  Біріншісі-
Үшінші  елдерге  ұшу  бағытында  жатқан  мемлекеттер  аумағының  ұшып  өтуін 
қамтамасыз  ететін  қосалқы  "ауа  еркіндігі"  (I  және  II  "ауа  еркіндігі").  Екіншісі-
келісім  бойынша  серіктес  елдер  арасында  тасымалдарды  қамтамасыз  ететін 
алғашқы  (негізгі)  "ауа  еркіндігі"  (III  және  IV  "ауа  еркіндігі").  Үшінші-келісім 
бойынша  серіктес  елден  Үшінші  елдерге  (V,  VI  және  VII  "ауа  еркіндігі") 
тасымалдауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қайталама "ауа еркіндігі". 

65 
 
Коммерциялық  құқықтардың  тағы  бір  түрі  бар  –  каботаж.  Бұл  бір  шет 
мемлекеттің  аумағындағы  пункттер  арасындағы  тасымалдар.  Шетелдік 
тасымалдаушы  мұндай  тасымалдарды  жүзеге  асыру  құқығы  сирек  кездеседі. 
Каботаж  ауаның  сегізінші  еркіндігі  ретінде  қарастырылады.  Кейде  каботаж 
бөлінеді: 
"Дәйекті  каботаж"  (сегізінші  "ауа  еркіндігі")  –  халықаралық  әуе  желісінің 
тиісті учаскесінде ішкі тасымалдауды жүзеге асыру құқығы; 
"Автономды  каботаж  "(тоғызыншы"  ауа  еркіндігі")  –  шет  мемлекеттің 
аумағы бойынша толық өтетін бағыт бойынша ішкі тасымалдауды жүзеге асыру 
құқығы; 
Чикаго конвенциясының 7-бабы мемлекеттерге Шет мемлекеттерге осындай 
құқықтарды беруден бас тарту құқығын береді. 
Жолаушыларды,  багажды,  жүкті  және  почтаны  авиатасымалдауды  жүзеге 
асыруды, 
яғни 
коммерциялық 
құқықтарды 
пайдалануды 
авиациялық 
кәсіпорындар  қамтамасыз  етеді.  Авиакәсіпорындардың  қызметі  әуе  қатынасы 
туралы  келісімдермен,  аумағында  олар  құрылған  және  өз  қызметін  жүзеге 
асыратын  елдердің  заңнамасымен,  сондай-ақ  олар  басқа  авиакәсіпорындармен, 
туристік, экспедиторлық фирмалармен, агенттік және басқа да қызмет көрсететін 
ұйымдармен жасасқан коммерциялық келісімдермен регламенттеледі. 
Мұндай коммерциялық келісімдер:  
-  біріншіден,  ұшуларды  жүзеге  асыру  үшін  қажетті  техникалық  және 
коммерциялық қызмет көрсетудің барлық түрлері;  
-  екіншіден,  әуе  қатынасы  туралы  келісімдерде  көзделген  коммерциялық 
құқықтарды пайдалану тәртібін, авиакәсіпорындар арасында келісілген желілерді 
пайдаланудан түскен кірістер мен шығыстарды бөлуді нақтылайды. 
Әуе қатынасы туралы үкіметаралық келісімдер тиісті елдер арасындағы әуе 
қатынастарын  реттейтін  негізгі  қағидаттар  мен  нормаларды  ғана  анықтаумен 
шектеледі. Оларды нақтылау коммерциялық келісімдерде орын алады. 
Тиісті елдер арасында шарттық желілер бойынша ұшу жасайтын, сондай-ақ 
әр  түрлі  желілер  бойынша  тасымалдарды  жүзеге  асыратын  авиакәсіпорындар 
арасындағы  коммерциялық  келісімдердің  неғұрлым  кең  тараған  түрі-
коммерциялық ынтымақтастық туралы келісім (Интерлайн-Interline Agreement) 
Бұл келісімдер Тараптардың екінші Тараптың желілері бойынша тасымалдау 
үшін  бір  Тарап  берген  тасымалдау  құжаттарын  тану  жөніндегі  өзара 
міндеттемесін  және  осындай  тасымалдар  үшін  есеп  айырысу  тәртібін  қамтиды. 
Келісімдер,  сондай-ақ  оларды  дұрыс  түсіну  мен  қолдану  үшін  қажетті  негізгі 
терминдердің  анықтамасын,  келісімге  сәйкес  орындалатын  тасымалдауларға 
байланысты ықтимал талаптар туралы хабарлау тәртібін қамтиды. Әрбір тарап өз 
желілері  бойынша  тасымалдардан  туындайтын  талаптар  бойынша  жауап  береді, 
ал  егер  кімнің  желілерінде  тасымалда  кінә  қою  мүмкін  болмаса,  жауапкершілік 
Тараптар  арасында  өз  желілері  бойынша  тасымалдың  тиісті  бөлігі  үшін  өздері 
алған кірістер сомасына тепе-тең бөлінеді. 
Тараптар бір-біріне тасымалдау құжаттарын беру бойынша, демек, жүктеуді 
тарту  бойынша  ұсынатын  қызметтер  үшін  серіктес  желісінде  комиссиялық 
төлемдер  төлеу  көзделеді.  Мөлшері,  комиссиялық,  әдетте  тырысады  арналған 

66 
 
анықталатын  уақыт  шеңберінде  ИАТА  ставкалары  тиісті  қызмет  көрсету. 
Мәселен,  қазіргі  уақытта  жолаушылар  тасымалын  ресімдеу  үшін  комиссиялық 
алымдар  9%  –  ды,  жүк  –  5%  -  ды,  чартерлік-5%  -  ды  құрайды.  Кейбір  өңірлер 
үшін  комиссиялық  (  жолаушылар  бойынша)  ерекше  мөлшері  белгіленген. 
Мысалы, Африкада толық орындалатын тасымалдар үшін комиссиялық мөлшері 
6%.  Есеп  айырысуларды  тасымалдау  құжаттарын  (тиісті  ұшу  купондарын)  олар 
бойынша  тасымалдауды  орындаған  Тарап  осы  құжаттарды  берген  Тарапқа 
көрсеткен кезде белгіленген комиссиялық төлемдер шегеріліп жүргізіледі. 
Есеп  айырысу  валютасы,  валюта  бағамдарын  ықтимал  қолдану  және  есеп 
айырысудың  басқа  да  мәселелері  тиісті  елдер  арасындағы  есеп  айырысу 
шарттарына  қатысты  әрбір  келісімде  айқындалады.  Бұл  есеп  айырысу  тәртібі 
әдетте тиісті авиакәсіпорындар арасындағы барлық басқа есеп айырысулар үшін 
пайдаланылады. 
Тұтастай  алғанда,  "Интерлайн"  үлгісіндегі  келісімдер  жүйесі  оларға 
қатысушы  авиакәсіпорындардың  тасымалдау  құжаттарын  өзара  тануды 
қамтамасыз  етеді,  сол  арқылы  осындай  келісімдерге  қатысушы  кез  келген 
авиакәсіпорындардың  желілерін  тасымалдау  кезінде  пайдалану  үшін  қолайлы 
мүмкіндіктер жасайды. ИАТА шеңберінде "Интерлайн"көпжақты келісімі жұмыс 
істейді. 
Әдетте, осы желілерді пайдалану үшін тағайындаған екі мемлекет арасында 
шарттық  желілерді  пайдаланушы  авиакәсіпорындар  арасындағы  "Интерлайн" 
келісіміне  қосымша  жасалатын  келісім  –  бұл  бас  агент  (сату  бойынша)  туралы 
келісім(General Sales Agenty Agreement). 
Бас  агент  туралы  келісім  оны  Тараптардың  (авиакәсіпорындардың)  бас 
агенттердің  Келісімде  белгіленген  аумақтарда  бір-бірін  өзара  тағайындауын 
көздейді. Әдетте келісілген желілерді пайдалану үшін тиісті авиакәсіпорындарды 
тағайындаған елдердің осы аумақтары. 
 Жердегі  қызмет  көрсету  туралы  келісімдер  (Standard  Groundhandling 
Agreement) келісілген желілерді пайдаланатын авиакәсіпорындар арасында (және 
бұл  жағдайда  жердегі  қызмет  көрсету  бір-біріне  өзара  ұсынылады)  не 
авиакәсіпорындар мен осы әуежайда тікелей жердегі қызмет көрсететін ұйымдар 
арасында  жасалады.  Келісімнің  мақсаты-қызмет  көрсетілетін  Тараптың  әуе 
кемелеріне  және  оларда  орындалатын  тасымалдарға  қажетті  барлық  жерде 
техникалық  және  коммерциялық  қызмет  көрсетуді  (тасымалдарды  сатуды 
қоспағанда) қамтамасыз ету. 
Мұндай  келісімдер  міндетті  (стандартты)  қызмет  көрсету  және  қызмет 
көрсету  тізбелерін  қамтиды,  ол  қызмет  көрсетілетін  Тараптың  талабы  бойынша 
қосымша және жеке ақы үшін берілуі мүмкін.  
Келісім  қызмет  көрсететін  Тараптың  субагенттері  мен  персоналына  қызмет 
көрсету  кезінде  пайдалану  мүмкіндігін  көздейді.  Қызмет  көрсететін  Тараптың 
әуе кемесі өкілдері мен командирінің құқықтары мен міндеттері, Қызмет көрсету 
үшін олардың тарапынан бақылау функциялары айқындалады. 
Келісім  қызмет  көрсетілетін кемелердің  түріне,  осындай  қызмет  көрсетудің 
уақыты  мен  сипатына  байланысты  ұсынылатын  қызмет  көрсету  үшін  тұрақты 
ставкаларды  көздейді,  дауларды  есептеу  және  шешу  тәртібін  айқындайды.  Егер 

67 
 
келісім  екі  ел  арасындағы  шарттық  желілерді  өзара  пайдаланатын 
авиакәсіпорындар  арасында  жасалса,  есеп  айырысу  және  дауларды  шешу 
"Интерлайн"келісімінде көзделген тәртіппен жүргізілуі мүмкін. 
Қорытындылай келей, тасымалдарды сату туралы агенттік келісімді мұндай 
сатуға  рұқсат  етілген  авиакәсіпорындар  желісінде  тасымалдарды  сатуды 
қамтамасыз  ететін  саяхат  бюросымен,  туристік  ұйымдармен,  агенттіктермен 
және  экспедиторлық  фирмалармен  коммерциялық  қызмет  көрсету  туралы 
келісімге жатқызады. Коммерциялық қызмет көрсету туралы келісім тасымалдау 
құжаттамасын және атап айтқанда тасымалдау құжаттарының бланкілерін беруді, 
олардың  пайдаланылуын  бақылауды,  сатылған  тасымалдар  үшін  есеп  айырысу 
және комиссиялық агенттерге төлеу тәртібін көздейді. 
 
Қолданылған әдебиеттер: 
 
1 Халықаралық авиация туралы Конвенция (Чикаго, 1944 ж. 7 желтоқсан) 
2 Тулембаева, А. Н., Бейжанова, А. Т. Логистика : оқулық. – Алматы, 2011ж. 
 
 
ЦИФРОВИЗАЦИЯ  ЭКОНОМИКИ  КАЗАХСТАНА: РОЛЬ 
ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА
 
 
Карагандинский государственный технический
 
университет
 
Куатова Анар 
Караганда
 
Научный руководитель - д.э.н., проф. Аубакирова Г.М.

жүктеу/скачать 3,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: