экспозициясы  ретінде  берілген.  М ін ездеуде  Ақбаланын  төңкеріс

м ан д а й ,  қ а р ас ұ р   ж ігітп ік.  Ж асы м   35-те»  (1.2.155.))  бірден, 

шығармадағы уақьгг пен кеністікке онша қатыссыз берілсе,  Іскендір 

дуананы н сырт келбеті ақтардан қүтылып, дала кезіп келе ж атқан 

А қбілектін  көз  алдыкда  дөң  астынан  ж ы лт  еткен  бір  деталь  -  

ш ош ақайдан  бірте-бірте  есіп  шығады:  «...  ағарандап  бір  шошақ 

н ә р с е   қ ы л т   ете  т ұ с т і...  Ш о ш ақай д ы н   үкі  ^екілд і  б ір д е н есі 

бы лған дап ,  өзі  қимы л-қимы л  етіп...  кетіп  бзрады ...  ш ош ақай 

ж уандады: бас болды, кәдімгі дуананын басы... Тани кетті Ақбілек: 

етеғін кірмен зерлеген, төбесін ұкі сәндеғен басында найза ақ тақия, 

қолында  шәнгіші  асасы,  асасынын  өн  бойы  шығыршық,  кепшік, 

сы лды рм ақ,  ұшы  қозы   ж ауы ры н ,  мойны нда  хүсы р  тасбысы, 

танауы  таңқиған,  омырауы  акқиған,  кенірлегі сорайған,  жіліншігі 

сидиған,  саусақтары   сыпсиған,  уркек  малша  оқшиған,  бес  тал 

са қ ал ы   шоқш иған,  ш ы н ж ау   етті,  ш ы н  бетті,  ж ағы н а  пы ш ақ 

жанитын,  бір  көргеннен танитын  Іскендер екен  көдімгі»  (1.2.187.).

Егер Бекболаттын алғашқы портреті статикалық-суреттеушілік 

бағытта берілсе (Мұқаштың жоғарыда келтірілген портреті тәрізді), 

онымен  емханада  кездесетін  Ж ылты рды и  бет  әлпетін  суреттеу 

негізінен  онын  қубылмалығын,  қимылын  бейнелеуге  негізделген. 

Ж ы л ты р   портретшде  қимылды,  іс-әрекетті  білдіретін  етістіктщ 

м аны зы   ерекш е.  «Қашан  көрсен  де  көзі  ойнақтап.  пұш ы қтау 

мұрнынын ж үқа танауы делдиіп, дөнес мандайы жылтырап,  қунақ 

қүланш а  атыгырылып  түрғаны.  Өзі де орта  бойлы,  арам  еті  жоқ, 

қ а ғ ы л е з   са й та н   се кіл д і  ұш ы п  т ұ р .  Ж ү р іс -т ү р ы с ы н а ,  бет 

құ б ы л ы сы н а,  қол  сермесіне  көз  ілеспейді,  бір  м и н у тта  ж у з 

құбылады»  (1.2.218.).  «Өтірігіне  найза  бойламайтын»,  «көрінген 

ж ер д е  аунатып  кететін»  алаяқты н  характері  портретпен  қатар 

берілген  мінездеуде  толы қты ры ла  түселі.  Дегенмен,  суреттеу 

динамизмге толы болса да.  характер түтас алғанда статикалық. ал 

б ү л ай   болуы   авторды н  концепциясы на  байланы сты :  ж азуш ы  

эстетикалық мүраты түрғысынан Ж ы лты р бейнесі арқылы белгілі 

бір  әлеуметтік  кемшіліктерді  өткір  сынға  алып  отырғандықтан, 

кейіпкердін  рухани  әлемін,  онын  характерін  күрделі  өзгерістер 

үстінде танытуды  мақсат  етпеген.

/“Романда басты қаһарман  -   Ақбілектін авторлық баяндаудағы 

толы қ  та  детальды  портреті  кездеспейді.  Ақбілектін  сүлулығы 

негізінен  қыздын  көркшің басқа  кейіпкерге  әсерін  ж әне  олардын 

реакциясын суреттеу арқылы берілген:  «...  қатын сусын әкеп беріп 

ж аты п,  Ақбілектің  бетіне  үңіле  қарап,  бір  тамсаны п  қойды»; 

«Бозінген шапанынынын өкірін қайырып, әдібін көрді... мандайына 

шашырай  салбырап  түрған  шашын  ақырын  сырғытып:

35

-  

Ө зі  де  қы з  десе  -   қ ы з  екен!  -   деп  қо р ы ты н д ы   ш ы ғарды » 

(1.2.197.).

Б ұ л   -   ф о л ьк л о р ға,  к ө н е  д ә у ір д е   ж а зы л ғ а н   ш ы ғ а р м а л а р ғ а   да 

т ә н ,  қ а зір г і  кезд е  д е  ө д еб и етт е  қ о л д а н ы п   к е л е   ж а т қ а н   б ай ы р ғы  

к ө р к е м  тәсіл .  А қбілектің   келесі п о р тр еті ау ы з  әд е б и ет і  д әс тү р ін д е 

к е й іп к ер д і  ер е кш е  бір  қ а с и е т  -   с ұ л у л ы қ   иесі  р е т ін д е   су р е тте у і, 

п іш ін д ем ен ің   д әр іп теу ге  (и д еал и зац и яға)  қ ұ р ы л у ы   Б екб о латты ң , 

я ғн и  А қ б іл е к ті суйетін ад а м н ы ң  түсінігім ен б ер іл у ін е б ай лан ы сгь і.і

Ж а з у ш ы  кеш п керлерін ің  по р тр етін е сю ж еттің  д а м у  б ар ы сы н д а 

қ а й т а  о р ал ы п ,  белгілі бір с и т у а ц и я ға бай лан ы сты   ж а ң а   п о р т р етт ік  

с у р е т т е м е л е р м е н   т о л ы қ т ы р у   ар қ ы л ы ,  х а р а к т е р   с и п а т ы н   ж а ң а  

қ ы р ы н а н   аш а түседі.  «Езуі  ған а  ж ы м ы ң д а ған д а й  б о л д ы .  Б ет-ау зы , 

кө зі  кү л м ей д і,  ілгеш ектен ін  ж іберм ей ді»  (1.2.191)  д ег е н   п о р тр еттік 

ш т р и х т а   с е з ім д е р д ін   к ү р д е л іл іг і ,  п с и х о л о г и я л ы қ   к ү й д ің  

қ а й ш ы л ы ғ ы   ж ы м ы ң д а ған   е зу   мен  ілгеш ектен іп  к ұ л е  а л м а й  тү р ғ ан  

к ө зд і  қ а р а м а -қ а р с ы   са лы сты р а  с у р е тте у   а р қ ы л ы   көрін іс  т а п қ ан .

Ж ү с іп б е к  А й м ау ы то в  п о р тр еттік п о эти к асы н д а кө п   ке зд есетін  

п іш ін д е м е н ің   т ү р і  -   ке й іп к ер д ің   сы р тқ ы   к е л б етін ,  б е т -ж ү з ін ің  

д е т а л ь д а р ы н  тізіп с у р е тте у  емес,  о л ар д ы  қи м ы л  ү ст ін д е  көрсетуге, 

ке й іп к ер д ің   иш арасы н,  м им икасы н  су р е тте у ге  н ег ізд е л ген .  А втор 

ш а ғ ы н   п о р т р е т т ік   с у р е т т е м е л е р д ің   ө зін д е  к е й іп к е р д ің   с ы р тқ ы  

к е л б е т ім е н   қ а т а р   іш кі  бітімін,  іш ін а р а  е р е к ш ел ігін   б ей н е л е й т ін  

м и м и к ан ы   д ә л   та у ы п   ш е б ер л ікп ен   қо л д ан ған .

Ж а з у ш ы н ы ң  п ор тр еттік п оэти к асы н д а э п и зо д т ы қ  к е й іп к ер л ер  

ш ы ғ а р м а   қ а һ а р м а н д а р ы н а н   ө зг еш е  си п атт ал ған .  О л а р   негізін ен  

қы с қ а ,  кей іп кер д ің   бір-екі  ер е к ш е   си п аты н   б ер е тін   д е т а л ь д а р д а н  

қ ұ р а л ғ а н   б ір   с ә т т ік   п о р т р е т т ік   ш т р и х т а р .  П о р т р е т т е г і  с ә т т і 

д е т а л ь д а р   к е й іп к е р д ің   е с ім ін ің   о р н ы н а   п а й д а л а н ы п ,  т е к с т е  

к е й іп к е р д і  ау ы сты р ы п   с ю ж е т т ік   м ағы н аға  и е  б о л ы п   т а   ж а т а д ы  

( « қ а р а   м ұ р т» ;  « теке  с а қ а л »   т.  б .).  Ж ү с іп б е к   п о р т р е т т е р ін д е г і 

т е ң е у д ің  қы зм еті ерекш е,  о н ы ң  ю м о р ға то л ы  т е ң е у л е р і кей іп к ер д ің  

х ар а к те р и с ти к а с ы н   то л ы қ т ы р у ,  н ақ ты л ау   м а қ саты н д а  ө т е   ш ебер 

қ о л д а н ғ а н .

А д а м   о б р а з ы н   ж а с а у д а   қ а л ы п т а с қ а н   р е а л и с т ік   д ә с т ү р д ің  

ж о қ т ы ғ ы н а   қ а р ам асг а н ,  Ж .  А й м ау ы то в   ж а н а   ғ а н а   қ а л ы п т а с ы п  

к е л е  ж а т қ а н  р о м ан   ж а н р ы н д а   п о р т р ет пен  м ін е зд еу  ө н ер ін ің   о зы қ  

үл гіс ін  ж а с а й  білді.  Ж а зу ш ы н ы ң  кө р кем д ік ко н ц еп ц и ясы  негізін ен  

б ас ты   к е й іп к ер л е р   а р қ ы л ы   о қ ы р м ан ғ а  ж ет ед і.  Б асты   қ а һ ар м а н , 

А й м ау ы то в   үшін,  ең   ж ақ с ы   ад а м  деген  сөз емес,  б ел гіл і бір  т а р и х и  

қ ұ б ы л ы с г ы ң   ен   а у ы р   са л м а ғы н ы ң   тү с к ен   ж ер і,  б а с қ а ш а   ай т сақ  

ж е р  а л к ін іс т ің  эпицен трі. С онды қтеш , б ар л ы қ  қ о с а л қ ы  к ей ш ке р д ің

36

бәрін  микроскоптын  астынан  өткізудін.  әрине  қажеті  шамалы.

«Ақбілек»  -   элеум еттік-п сихологиялы қ  роман.  Белгілі  бір 

ортаньщ өкілі  репнде суреттеліп отырған  кейіпкер,  сонымен  бірге 

өзінін рухани тәуелсіздігін де жоғалтпай сақтап отырады.  «Ақбь\ек» 

романындағы кейіпкер мен ортанын бірлігінен белгілі бір ләреж еде 

бас тарту жазупші психологизмінін концептуалдық негізін құрайды.

Ол  әдебиетте ж ана тулганын  қалыптасу процесін,  онын  өзін- 

өзі  тануы н,  адам герш ілік  сілкінісін  суреттеді.  Білім,  парасат, 

ағартушылық -  Аймауытов үшін, рухани тазартудыц, адамгершілж 

ағарудын  бір  жолы.

Ары  мен  намысы  аяққа  тапталған  Ақбілек  он-солын  танып, 

білім  алып.  қ а тар ға  қосылы п,  белгілі  бір  п арасат  дең гейіне 

қөтерілгеннен  кейін  ғана  рухани  түлеуге,  кір-қоннан  тазарып, 

дүниеге  ж ана  келген  сәбидей  өмірге  үмітпен,  сеніммен  қарауға 

мумкіндік  табады.

Д үниеде  ен  үлкен  дерт  наданды қ  екенін  талай  ғұлам алар 

айтып  кеткені  мәлім.  Өйткені  ж ақсы   мен  жаманды  айы ру  үшін 

парасат керек, ол парасат өмірден керген, кітаптан оқыған біліммен, 

әрі түйсікпен келеді. Ақбілек улкен парасатқа қол ж еткізу арқылы 

д у н и я у и   о р та д ан ,  а у ы л -ұ й д ің   ө сегім ен   ған а  ан ы қ т а л а т ы н  

қүндылы қтардан  биіктеп,  тұлғаға  айналлы.  Осылайша  Ақбілек 

өзінің  өмірлік  проблемаларын  тазару,  адамгершілік  кемелдену, 

тұлгага  айналу  жолымен  шешеді.

Т еренірек  үғынган  адам ға  бұл  концепцияныц  арж агы н д а 

халы қтық идеянын жатқанын айыру  қиын  емес.  Барлық жағынан 

ж етілу,  кемелдену,  үмтылу,  қазірдін  өзінде  де  көкейкестілігін 

ж оғалтпаған  үлттық  идеологиялық  бір  негізі  екені  белгілі.  Біз 

қазіргі  уакытта тарихи  шындыққа,  тарихи түлғаларға,  қоғамнын 

даму заңдарына бүрынғы идеология түрғысынан қарай алмаймыз. 

Ә л е у м е тт ік   өмірді  тө ң к ер іс  ж о л ы м е н   ө р к е н д ет у д ін   нем ен 

аяқталатынын  жақсы  білеміз.  Қоғамның  адамға  қанша  ықпа,\ы 

болса,  адамнын  да  қоғамға  ықпалы  сонша  деп  айтуға  болады. 

Сондықтан әлемдегі  белплі  ғалымдардын,  жазушылардын  біразы 

қо г ам   тір ш іл ігін д е гі  к е л е ң с ізд ік т е р д і  адам   б о й ы н д ағы  

ке м ш іл ік тер д ен   көрді.  Д ан ы ш п ан   Л.  Толстой  д а  қоғам ды  

ж ақсартудын негізп жолы адамдардын өзін-өзі кемелдендіруі деп 

т ү ж ы р ы м д аган   болаты н.  Яғни,  негізгі  кілт  —  адам да,  онын 

табигатында,  тәрбиесі  мен  парасатында,  адамгершілігінде.

Адам  жақсармай,  қоғам  жақсармайды.  Бәлкім  бүл  түжырым 

да  тым  біржақты  болуы  мүмкін,  бірақ  адам  тәрбиесінің,  онын 

адамгершлік  деңгейінің  жалпы  қоғам  тіршілігінде  шешуші  роль

3 7

а т қ ар а ты н ы н   ж о қ қ а   ш ы ға р у   м үм кін  емес.

А й м а у ы т о в т ы ң   ө з  з а м а н д а с т а р ы н а н   б ір   е р е к ш е л іг і  -   ол  

қо ғ а м д ы қ   ә д іл етс ізд ік тің   негізі  те к   әл еу м е ттік   қ ү р ы л ы м д а   ган а 

емес,  а д а м н ы ң  та б и ға т ы н д а , м інезінде,  ішкі д ү н и е сін д е д еп  таниды . 

С о н д ы қ т ан  да,  А й м ау ы то в ты ң  негізгі объектісі -  т ү л ғ а  ж ә н е  оны ң 

қа л ы п т асу ы .

Ж .  А й м а у ы т о в   -   ө зін ің   р о м ан д а р ы н д а  б ір ж а қ т ы   д ә с т ү р л і 

ф о л ь к л о р л ы қ  эстети ка д ан  әр і асып, адам ды  белгілі бір қаси еттер д ін  

ған а көрінісі етіп қалд ы р м ай , бүкіл қы ры -сы ры м ен,  қай ш ы л ы гы м ен  

ж а н -ж а қ т ы   б ей н ел еген   су р етке р .

Ж .  А Й М А У Ы Т О В   Р О М А Н Д А Р Ы Н Д А Ғ Ы  

П С И Х О Л О Г И Я Л Ы Қ   Т А Л Д А У

Ром андардағы   ортақ  төл  сөз  бен  монологтың  өзіндік 

ерекш елігі  ж ә н е   кей іпкердің  рухани  өлемін  аш удағы   маңызы

Ғ асы рд ы ң  б асы н да, д ә л ір е к  ай тқан д а,  20-шы ж ы л д а р д ы ң  іш інде 

М.  Ж ү м а б а е в ,  Ж .  А й м ау ы то в,  М.  Ә у езо в   т.  б.  ж а з у ш ы л а р д ы ң  

ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н д а  ад а м н ы н   ішкі  әлем ін  с у р е т т е у   п ри н ц и п тер і 

әр т ү р л і  си п а т т а   кө р ін е  б астады .

Қ о ға м д ы қ -э к о н о м и к ал ы қ   ф о р м а ң и я л а р   бірін -бірі  ау ы сты р ы п  

ж а т қ а н   ө тп ел і  к е зе ң д ер д е ай ь ф ы қ ш а  си п ат ал а т ы н   т ү л ғ а   м әселесі 

мен  кө р к ем   ә д е б и ет те гі  ад ам н ы ң   р у х ан и   әл ем ін   и г е р у г е  ү м ты лы с 

ар а сы н д ағы   ө з а р а   б а й лан ы сты   ж о қ қ а   ш ы га р у ға  б о л м ай д ы .

Т ү л ғ а н ы ң   ж а р а т ы л ы с ы ,  д а м у ы ,  қ о ғ а м м е н   б а й л а н ы с ы , 

қ ү қ ы қ ты қ ,  ад ам гер ш іл ік м әсел ел ер і -  м үны ң бәрі, ә р и н е, т е к  қ а за қ  

әд еб и етін ің  ған а емес, бу кіл  әлем дік о зы қ әд е б и еттер д ің  д е  алды н да 

тү р г а н   м ө с ел е л е р  б о л аты н .  Қ ал ы п тасу  кезені ен д і б а с т а л ғ а н   қ а за қ  

про засы   а д а м н ы ң   ішкі  әл ем ін   көркем   и геру  б а р ы с ы н д а   негізінен 

үш   б а с та у д а н  н ә р  ал д ы   д еу г е болады .  О ны ң б ірінш ісі  -   х ал ы қ т ы ң  

ф о л ь к л о р ы ;  о н д а   негізін ен   ж а н а м а   (косвен ны й)  п с и х о л о г и я л ы қ  

тә сіл д е р   б олды ,  екінш ісі  -   А бай дан   бастал ған   ж а з б а   әд еб и етін ің  

осы   са л а д а ғ ы   ж етістіктер і;  үшіншісі  -   әл ем д ік  ә д е б и е т   п ен   о р ы с 

ә д е б и е т і,  я ғ н и   а д а м   ж а н ы н   з е р т т е у д ін   ж а ң а   ә д і с т е р і  м ен  

қа ғ и д а л а р ы н  әк е л г е н  Л ерм он тов, Т ургенев, Т о л сто й , Д осто вески й , 

Ч ехов  т.  б.  тө ж ір и б есі.

Қ а з а қ   ә д е б и е т ін ің   т ы р н а қ а л д ы   п р о з а л ы қ   ш ы ғ а р м а л а р ы н д а  

ке й іп к ер д ің   іш кі  ә л ем і  д ә с т ү р л і  т ү р д е   о н ы ң   іс -ә р е к е т ,  қи м ы л ы  

а р қ ы л ы   а ш ы л д ы .  К е й іп к е р л е р д ің   ж а н   д ү н и е с ін   с и п а т т а у д а  

п с и х о л о г и я л ы қ   ж а ғ д а й л а р   ө з  а л д ы н д а   ж е к е - ж е к е   ж іл ік т е л іп

3 8

суреттелмейді.  Бул,  галы мдар  тілімен  айтқанда,  «улкен,  тутаг 

психологиялық  жағдайдын  әлемі».

Қазақ  әдебиетшле алгашқы  қазақ  прозаиктары  «улкен,  тута< 

психолоі иялық жагдсійларлын» қүрамдас бөліктерін, онын процес( 

ретінде адам санасында тууын  зерттеуге бара қоймай,  кейшкердін 

қуаныш-суйішшш,  түрлі  толғаны старын  дәстүрлі,  қимылы,  іс- 

әрекеті  арқылы  бейнелеуге  тырысты.  Әлеби  даму  заңдылыгынсі 

сүйенсек солай болу ла керек еді^Психологиялық багыттагы проза 

қ а з а қ  

ә д е б и е т ін д е  

Ж . 

А й м ау ы то в  

пен 

М. 

Ә у езо в  

шыгармашылыгынан  басталады  деп  айтуға  болалы.  Аймауытоп 

өз  романдарында  адамнын  ішкі  әлемін  суреттеуге  өзгеше  өзіндік 

принциптерін  әкелді.  Ол  -   кейіпкер  психологиясын  іс-әрекрі 

арқы лы   берумен  бірге,  оны н  сезімдері  мен  о йлары ны н  өрбу 

процесін барлық күрделілігімен,  қайшылығымен көрсетулі түнгыш 

бастаган  жазушылардын бірі.  Онын түлгалары бір  қырынан  гана. 

б е л п л і  бір  ган а  қа с и е т  иесі  р етін д е  ған а  (сү л у л ы қ   немесе 

мейірімділік т.  б.)  бейнеленіп  қана  қойган жоқ,  керісінше әр   қилы 

ж ан -ж а қ ты   қы ры нан  көрініп,  оқы рм ан ды   еріксіз  о й лан уга, 

кейіпкер  логикасын  түсінуге  тырысуга  мәжбүр  етті.

Бұл  тұрғыдан  Ақбілек  бейнесінін  қазақ  әлебиетіндегі  езіне 

дейінгі  образлардан  айырмашылыгы  айырықша  көзге  түседі.  Бүл 

айырмашылықтың түп негізі -   ж азушынын алам табигатына жана 

көзқарасы м ен  қатар   онын  пси хологиялы қ  тал д ау   шеберлігі. 

Ш ы гарм ада  кей іп кердін   болм ы сы   оның  ө згел ер м ен   қарым- 

қатынасы арқылы гана емес, онын ойлаган ойы мен ішкі сезімлерін 

су р еттеу   арқы лы   да  сом далған  ж ә н е   ол  су р е тте у   авторды н 

баянлауынын сыртында, сол кейіпкерлердін өз жан дүниеан өздері 

зерттеу,  ой  сезімлерін  өздері  бағалау  түрінде  де  беріледі.  Автор 

үшін  сыртқы  оқиға  қанша  маңызды  болса,  кейіпкердің  өмірден 

алған  әсері,  жан-сезімі,  толганы сы ,  ой-пікірлері  сонш алықты 

манызлы.д

Түлганын  диалектикалық  күрлелі  де  қайшылықты  біртүтас 

қүрамын  жасауда  Ж .  Аймауытов  шешуші  қадам  жасалы.  Адам 

табиғаты ның  күрлелілігін,  түлганы н  санқырлылығын  түсінген 

ар қ асы н д а,  ол  гасы ры м ы зды н  басы ндағы   қ а за қ   шындыгын 

көрсетудін сыртында кейіпкердін ішкі әлемін де көрсете білді.  Бүл 

екі  сала  -   кейіпкер  пси хологиясы на  терен  бойлаум ен  қатар 

шыгармадагы  лрамалы қ  элементтің  күшейуі,  оқиғаларды ң  тез 

өрбуі -  Аймауытовтын романларында ажырамас бірлікте көршелі. 

«Оқиғаларлың  зкспрессивті  дамуы,  бір-біріне  кимелеп,  бірін-бірі 

басгырмалап  жатуы,  үдемелі  сипат  алуы  романнын  өн  бойынан

39

кезд есетін   ү л к е н   ерекш елік»  (Ш.6.2.).

А д ам н ы ң  р у х ан и  д ү н и есін е п си х о л о ги ял ы қ т а л д а у  ж а с а у  әдісі 

ен   а л д ы м е н   ж а з у ш ы н ы ң   та н ы м ы н а ,  о н ы н   ж о ғ а р ы д а   а й т ы л ы п  

к е ткен ,  т ү л ғ а   (кең ірек  а л ға н д а  адам),  т ү л ғ а   м ен   о р та ,  тү л ғ а н ы ң  

м ү м к ін ш іл ік т е р і  т.  б.  м ә с е л е л е р г е   д ег ен   к ө з қ а р а с ы н а   т ік е л е й  

б а й л а н ы сты .

/А й м ау ы то в   үш ін  адам   т е к   қ ан а  белгілі  бір   ә л е у м е т т ік   то п ты ң  

ө кіл і ған а емес,  ең  алды м ен   -   т ү л ғ а   (рас,  б ү л   а р а д а   ә л е у м е т т ік  

т и іі

 

үш ін  ал ы н ат ы н  қо сал қы  ж ә н е  эп и зод ты қ к ей іп к ер д ін  қаты сы  ж оқ). 

Т ү л ғ а  

п с и х о л о г и я с ы н ы ң  

ә л е у м е т т і к  

к ө р і н і с і  

а л ғ а ш қ ы  

ш ы ғ а р м а л а р д а   б а с ы м   б о л ғ а н ы н   а й т ы п   к е т к е н б із .  Ж а з у ш ы  

ад а м н ы ң  өзі «қоғам ды қ қар ы м -қаты н асты ң  ж и ы н ты ғы »  екен ін  есте 

с а қ т а й   оты ры п ,  он ы ң   ж агд а й ға  өзі  д е  әсер   е т е   а л а т ы н   т ү л ғ а л ы қ  

қ а с и е т ін е   б а с а   н а з а р   а у д а р д ы .  Т іп ті  к е й іп к е р д ің   ә л е у м е т т ік  

а н ы қ т ам ас ы  бірден  к ө з г е т ү с е т ін  ал ғаш қы   « Қ а р т қ о ж а »  р о м ан ы н д а 

д а  б ас кей іп кер әлеум еттік-сослови елік си п аты н ы ң  с ы р ты н д а өзінің 

іш кі  әл ем ін ің   м азм үн ы м ен   ерекш еленеді.

2 0 - ш ы   ж ы л д а р ғ ы   с о в е т   ә д е б и е т ін д е г і  п с и х о л о г и з м  

ер ек ш ел ік те р ін   та л д ай   келіп,  А.  И.  И езу и то в   б ы л ай   деп   ж азад ы : 

« ...  п с и х о л о г и з м   э с т е т и к а л ы қ   п р и н ц и п   р е т ін д е ,  а д а м и  

қ ү н д ы л ы қ т ы ң   ө лш ем і  есебінде  екінш і  қ а т а р ғ а   ш ы қты .  А лды ңгы  

қ а т а р д а н   т ү л ғ а н ы ң   қ ү н д ы л ы ғ ы   т у р а л ы   б а с қ а   т ү с ін ік т е р   оры н  

ал д ы .  Ш еш уш і  рөльді  ат қ а р ғ а н   -   тү л ғ ан ы ң  іш кі сап асы ,  « ж ан н ы ң  

д и а л е к ти к ас ы »   н ем есе  « р у х ан и -п си х о л о ги ял ы қ   к у р д е л іл ік »   т.  б. 

емес,  ең   алды м ен ,  іс-әрекеттің   әл еу м еттік  си п аты ,  т а п т ы қ   тегі,  іс 

ж ү зін д егі ерекш елігі болды »  (С.49.20.).  Б ү л  ер е к ш ел ік ті сол тү стағы  

қ а з а қ  әд е б и е т ін е д е  қаты сты  деп а й т у ға бо л ад ы .  М ін еки ,  осы  кезде 

ке й іп к ер д ің   ә л еу м е ттік  си п аты н ан   әрі  өтіп,  о н ы н   іш кі  бай лы гы н, 

а д а м г е р ш іл іг і  м ен   р у х а н и   д а м у   қ а б іл е т ін   қ ү н д ы л ы қ   р е т ін д е  

қ а л ы п т а ст ы р ғ ан   А й м ау ы то в  ж аң а л ы ғы   а й р ы қ ш а   к е з г е   түсті.

Б ір -б ір ін е   ж а л ғ а с а   ш ы қ қ а н   « Қ а р т қ о ж а »   ж ә н е   « А қ б іл е к »  

р о м а н д а р ы н   с а л ы с т ы р а   о ты р ы п   (« Қ а р т қ о ж а »   -   1926  ж ы л ы , 

«А қбілек» «Ә йел теңдігі» ж у р н ал ы н д а  1 9 2 7 -1 9 2 8  ж ы л д а р ы  ж а р ы қ  

көрді), ав то р д ы ң  ж а з у ш ы л ы қ  ш еберлік ж а ғ ы н а н  ға н а емес,  көркем  

о й д ы ң  т ү ң ғи ы гы н а д а б о й л ай   енгенш   б а й қ а у ғ а   б о л ад ы .  О л   екінш і 

р о м а н ы н д а   « Қ а р т қ о ж а д а н »   б а с т а л ғ а н   р е а л и с т ік   э с т е т и к а л ы қ  

ж ү й ес ін   кем елдендіріп,  п си х о л о ги ял ы қ т а л д а у ы н   т е р е ң д е т е  түсті. 

Егер  « Қ ар тқо ж а»  р о м ан ы н д а сы ртқы  о р та н ы н   к е й іп к е р  та ғд ы р ы н а 

т и ғ із г е н   ы қ п а л ы н а ,  х а р а к т е р д ің   т а р и х и   о қ и ғ а л а р   а р а с ы н д а  

қ а л ы п т а с у ы н а   к ө ң іл   б ө л ін с е Л « А қ б іл е к »   р о м а н ы н д а   т а р и х и  

о қ и ғ а л а р   м ен  х а л ы қ   б ас ы н а  тү скен   қ асір ет  бір   қ ы зд ы ң   тағд ы р ы

40

арқы лы   берілген.  «Ақбілек»  -   бір  қы зды н  тагды ры   негізінле 

әлеуметтік  революциялар  дәуірінле  қазақ  ауылынын  жанаруын 

с у р е тте й тін   а л г а ш қ ы   қ а з а қ   р о м ан д а р ы н ы н   б і р і ^ І . 2 . 1 4.). 

Ш ыгармадагы  басқа  да  кейіпкерлердін  ж ан -ж ақты   көрунуін. 

оларга да (бас кейіпкерге ғана емес) характерді аша тусетщ монолог, 

кунделік тағы  басқа  тәсілдердін  қолдануын  жазушынын әу  баста 

ал д ы н а  қ о й ган   к о н ц е п т у а л д ы қ   ам ал ы м ен   б ай л а н ы с ты р а 

қарауымыз  керек.  Әрине,  Аймауытов  психологизмі  туралы  сөз 

қылғанда  онын  шығармаларындағы  оқиғалы қ  категориясынын 

агқаратын  рөлін  әсте  үмытуга  болмайды.  Фольклорлық  мүрадан 

бастау  алган  көркем  прозаны  Марсель  Пруст,  Ж ан-П оль  Сартр. 

А льб ер   Камю,  К обо  Абэ  ц іы га р м ал ар ы н д ағы   тә сіл д е р м е н  

салыстыру  әдебнеттін  тари хи   даму  заңдылығын  түсінбегендік 

болып табылар  еді.

Ө м ір д е  ад а м н ы н   іш кі  әл е м і  сы р тқы   әл ем м е н   т ік е л ей  

байланысты.  Онын  ж ан-дүниесінін  күрделілігі  мен  қайшылыгы 

түптеп  келгенде,  сыртқы  өмірдін  күрделілігі  мен  қайшылыгынан 

туындайды.  Сондықтан,  Аймауытов  романдарында  кейіпкерлер 

психологиясы белгілі бір тарихи оқиғанын баяндалуымен астасып 

ж а т а д ы .  О л ар д ы н   у ай ы м -қ а й ғы сы ,  ой  то л ғ а м д а р ы   сол 

оқигалардын  салдары  есебінле беріледі.  Картқож а  да,  Ақбілек  т>' 

еріктен  тыс  тіршілік  аласапы раны ны ң  астында  қалы п,  сонын 

азабын  өэ  бастарынан  кеш кен  ж анлар.  Осылайша,  әлеум еттж  

орасан  ө згерістер  ад ам н ы н   р у х ан и   д ам уы н а  тікел ей   ы қпал 

жасайды.  «Кейде ойланып отырып,  Николайга тәңір  жарылқасын 

айтатын  болды.  Николай  қазақ  жілттерін  қара  жүмысқа  алмаса. 

Қартқожа жол керер ме еді.  көзі ашылар да еді!  Бу  да  бір есептен 

теріс болган ж оқ деп ойлайды.  Қартқожаға жаксылық қылам деген 

үш уйықтаса Николайдын түсіне кірмегенш қайдан білан» (1.2.99.1 

;«Адамнын  ж ан-дүниесінің  мазмүны  мен  ж аңгы ру  процесі, 

сыртқы  факторлардын  ықпалымен  болатын  өзгерістер  психолог 

ушін  де  қаншалықты  мәнді  де  манызды  болса,  әдебиеттануш ы 

үшін  де  соншалцқты  мәнді,  манызды»  (П.19.201.)^

Сонымен  А йм ауы тов  ром андары ндағы   тү л ган ы ң   рухани 

өсуінің  күрделі  процесі  тарихи,  әлеуметтік  қубылыстармен,  яғни 

өмір  шындыгымен  тікелей  байланысты.  Алайда  тек  қана  үлы 

оқиғалар  емес,  оқыган  кітап,  үйіне  демалысқа  кетіп  бара  жатқан 

шәкіртпен  әнгіме  тағы  басқа  сан  алуан  күнделікті  қарапайым 

тіршілік  те  кейщкердің  жан  дүниесше  үлкен  із  қалдыра  алады: 

«Торы  шолақты  қаңтарып,  түсап,  көк  қүнанды  онын  мойнына 

байлады да,  отырып  кітап  оқуға айналды.  Кітаптын аты  «Тумыш»

41

е к е н .  О н ы ң   к іт а п қ а   ы н т а л а н ғ а н д ы ғ ы   с о н ш а ,  ж а н - ж а ғ ы н а   да 

қ а р а м а й д ы ,  а н д а - с а н д а   м ұ р н ы н   д а   т а р т ы п   қ о я д ы ,  д е м ін   д е 

б іл д і р м е й   а л а д ы ...  О қ ы ғ а н   с а й ы н   а ж а р л а н а д ы ,   б е т - а у ы з ы  

б ал б ы р ап ,  иегін  созып,  көзін  қадап,  қ а ғазд ы   ж е п   қ о ят ы н  тәрізд і...

Ә л д ен   у а қ ы т т а   а я ғ ы н а  ж етті.  О л   к ітап ты   ж а п п а й   ойлан ы п, 

б асы н   ш ай қап ,  та ң д ай ы н   қағы п  бір а з  ж а т т ы .  С о д а н   кейін  кітапты  

б ас ы н а н   ая ғ ы н а  ш ейін  бір  қар ап   ш ы қты   д а,  басы н   кө тер д і...

Қ а р т қ о ж а н ы ң   есі-дерті  о қ у ғ а   кетті.  Ө зін е-ө зі  «оқи мы н»  деп 

се р т етті.  Қ а л ай  оқи ды ? Қ ай дан  оқиды ? Қ ай д а бар ад ы ? Қ ар а ж а тт ы  

қ а й д а н  таб ад ы ?  О   ж ағы м ен   ісі  болм ады ,  о й ы н а  д а   келм еді,  қай тсе 

д е   о қ ы м а қ   б о л д ы .  Б ү р ы н ғ ы   б ү л д ы р - с а л д ы р   о й л а р ы н а   м ы н а 

ш ә к ір т п е н   ә ң г ім е л е с к е н і,  м ы н а  к іт а п ш а н ы   о қ ы ғ а н ы ,  о л а р д а н  

ш ы ға р ған   тү й ін і  бір  қазы қ,  бір  т и я н а қ   болды »  (1.2.33.).

Р у х ан и   д ү н и е н і  т а л д ау д ы ң   тәсілі  р ет ін д е  ә л ем д ік   әд е б и ет те 

б ү д а н   б ұ р ы н   оры н  ал ға н   истори зм   м ен  ө л еу м ет тік   д етер м ен и зм  

қ а з а қ  п р о за сы н а д а  келіп ж етті деп ай ты п  әт тік .  А й м ау ы то в  белгілі 

бір  д ә р е ж е д е  т ү л ғ а   сан асы н ан   кер ін етін   сы р тқ ы   әл ем д і  ған а емес, 

сон ы м ен  б ір г е т ұ л ғ а  сан асы н а қа й тал ан б ас сип ат,  ер екш ел ік беретін 

ә л д е б і р   т ү р а қ т ы   д а   ө з г е р м е й т ін   к а т е г о р и я л а р д ы   е с т е н  

ш ы ға р м а й д ы .  Қ о р ш а ға н   о р та  м ен  т ү р а қ т ы   қ а с и е т т е р д ің   өз  ар а 

ы қп ал д а сты ғы н ан  п ай д а болатын,  у ақ ы т т а сқ ы н ы н а б ір ж о л а  үгіліп 

к е тп ей тін   «қатты » тү л ғ а н ы н  ішкі әлем і т е к  ә д е б и е т  үш ін   ган а емес, 

б а с қ а   д а   қо ғ ам   зе р тт еу ш і  ілім дер  үш ін  м аң ы зы   ү л к е н   қ ү б ы л ы с 

б о л ы п   таб ы л ад ы .

Ғ асы р д ы ң   басы нда,  20-ш ы   ж ы лд ар ы ,  ж а з ы л ғ а н   ты р н а қ ал д ы  

ш ы ғ а р м а л а р д а  

к ө р к е м ө н е р д і ң  

н е г із г і 

п р е д м е т і 

т а п т а р  

қ а й ш ы л ы ғ ы н ы ң  та р и х ы  б о л у ы н а бай лан ы сты ,  к е й іп к е р л ер  өзіндік 

ө зг е ш е л ік т е р ін е н   а й ы р ы л ы п ,  б ел г іл і  б ір   т а п т ы ң   ө к іл і  р е т ін д е 

бей н елен іп ,  біріне-бірі үқс астау  болы п келді.  О сы н д ай  о р т а қ  мінезді 

к е й іп к ер л ер ,  әсіресе  « Қ ар тқо ж а»   р о м ан ы н д а  д а   б ар .  М әсел ен ,  бай 

м ен   м о л л а ,  б е к   п е н   б о л ы с т а р д ы ң   б е й н е л е р і  с ы р т қ ы   ә р е к е т , 

м ін е з д е м е л е р   а р қ ы л ы   аш ы л а д ы ,  о л а р д ы ң   п с и х о л о г и я л а р ы н д а  

у л к е н   к ү р д е л і л і к   б а й қ а л м а й д ы .  А д а м н ы ң   і с - ә р е к е т і   м ен  

х ар а к те р ін д ег і со сло ви елік си п ат  идеясы   «А қбілек»  р о м ан ы н д а  да 

б ар ,  б ір а қ  о н д а ж а н а м а  т ү р д е  кәрін іс т а п қ ан .  Ж а л п ы   ж азу ш ы н ы н  

ж а ң а ш ы л д ы ғ ы   м ен   ш еб ерлігін   о н ы ң   ад а м   ж а н ы н   су р е т т е у д е г і 

ж е т іс т іг ім е н   ө л ш е у г е   б о л а д ы .  К е й іп к е р д ің   с е з ім д е р ін   « ө за р а  

д и н а м и к а л ы қ   қ а р ы м -қ а т ы н а с т а   ө зін д ік  е р е к ш ел ігім ен   кө р сету »  

( I I .1 2 .1 2 8 .)   н е г із і н е н   с о н ғ ы   к е з д е г і  ә д е б и е т к е   т ә н   қ а с и е т . 

П си х о л о ги зм   ст и л ь д ік   е р е кш ел ік  р етін д е  ә д е б и е т т е   18-  ғасы рда 

о р н ы ғ ы п ,  1 9 -ғ а с ы р д а ,  ә с ір е с е ,  Л .  Т о л с т о й ,  Ф .  Д о с т о е в с к и й

42

шыгармаларында  шарықтау  шынына  жетті.  Әйтсе  де,  адамның 

көніл  куйін  суреттеуге деген  үмтылыс,  сөз  жоқ,  орта  ғасыр.  көне 

дәуір  әдебиеттерінде,  тіпті  фольклорда  да  бар  болатын.  «Все, 

находящееся  вне  сферы  решительных  поступков  и  поворотных 

событий,  было  для  зп оса  и  драмы  как  бы  несущ ествую щ им. 

Обозначения переживаний в связи с этим оказывались элементарно 

простыми.  В  произведени и  выявлялась  сила,  напряж енность, 

острота какого-либо одного чувства или намерения.  Переживания 

персонажей раскрывались в сообщениях либо об их горе и слезах, 

либо,  напротив,  об  их  веселье  и  радости»  (П.12.161.).

Шын  мәнінде,  А й м ауы тов  психологиялы қ  анализ  арқылы  

қазақ әдебиегінде өзіне дейін ешкім бармаган адам ж анынын терен 

қойнауы на  б ой лады ^О л  ішкі  қайш ылықтардын  негізінде  адам 

б ей несін  ж асап,  о л ар д ы н   сы ртқы   өм ірдін  қу б ы л ы стар ы м ен  

б ай лан ы сты   ек ен ін   аш ы п  кө р с етті.  Т ағы   бір  ер е к ш ел ігі  -  

ж азу ш ы н ы н   ке й іп к ер л ер і  куні  бүры н   б ерілген  тапсы рм аны  

орындаушы  жоспарлы  бейнелер  емес,  олар  белгілі  бір  жагдайға 

байланысты  өз  табигатынан  туындайтын  сана-сезіммен  өркендеп 

дамып  отырадьі.

^Қ ан дай   д а   б о л м асы н   ж а з у ш ы н ы ң   ш ы гар м асы н д ағы  

психологизм  мәселесі  сөз  болганда  зерттеуш ілердін  кебі  Н.  Г, 

Чернышевскийдін  Толстой  туралы   ж азған  атақты   мақаласына 

то қ тал м ай   кетпей ді.  О нда  ол  Л.  Толстой  пси хологизм індегі 

«жанның  диалектикасы»  деп  аталатын  көркем  ж аналық  туралы 

тезисінін негізін қалаған болатын. «Психологический анализ может 

принимать  различные направления.  Одного поэта  занимает более 

всего  очертание  характеров,  другого  — влияния  общественного 

отношения  и  житейских  столкновений  на  характеры,  третьего  -  

связь  чувства $   дей ствиям и,  четвертого  -   ан ал и з  страстей» 

(П.бО.422-423.).  Ал,  Ж .  Аймауытовтын  психологиялық  анализін 

осы айтылған бағыттардын синтезі деп қабылдауға болады.  Әйтсе 

де, онын непзп бағьггы қайсы деген сүраққа ж ауап іздесек,  мынаны 

а й т у га  б о л ад ы :  а л ғ а ш қ ы   р о м ан д а  ад ам   сезім і  м ен   вм ір 

щындыгының  байланы сы,  қоғамдық  қаты нас  пен  түрм ы сты қ 

қақтығыстардың  характерге  ықпалын  баяндау  басым  болды.  Ал. 

«Ақбілек» романында  ішкі  эсерді талдау жағы айқын көрінеді) Біз 

б ү л  

а р а д а  

Ч ер н ы ш е вски й д ің  

с а р а л а у  

тө сіл ін , 

оны н 

терм и нологи я сы н   п ай д ал ан у   арқы лы   А йм ауы товты ң   қа зақ  

әдебиетіне  әкелінген  ж ана  көркем  әдістерішн  негізгі  бағыттарын 

айқындауға  тырыстық.

Аймауытов сезім мен ойдын қалыіггасу процесін,  яғни жаннын

43

д и а л е к ти к ас ы н  көрсетуді ж е к е  м а қ с ат қ ы л ғ а н  ж о қ . О л қа қты ғы сты  

ж а г д а й л а р д а н   ту ы н д а й ты н   ж а н   т о л ғ а н ы с т а р ы н   аш ы қ   та  а н ы қ  

с у р е т т е й д і,  ж е к е   п с и х и к а л ы қ   п р о ц е с т е р д ін   қ а л ы н   т о л қ ы н ы н а  

көм ілгісі  к е лм е й д і.  М ам ы рбай  а қ с а қ а л д ы ң   іш кі  т о л ғ ан ы с та р ы н а 

то қ т а л а й ы қ .  Ә ри н е,  оны н ойы н сан с а қ қ а  ж ү гір тіп ,  ж ан ы н  ж егідей  

ж еге н   н ә р с е   — б ас қ а  тү скен   ж а ғ д а й   қ и ы н д ы ғы .  М ам ы рб ай д ы ң   екі 

ү д а й ы  сезім і негізінен ав то р л ы қ т а л д а у  а р қ ы л ы  берілген. Д егенм ен 

а в то р  б ел гіл і бір сә тте р д е кей іп кер  сөзі а в т о р   сөзін ен   жігі бөлін б ей  

а р а л а с ы п   к е л е т ін   о р т а қ   т ө л   сө з  әд іс ін   п а й д а л а н а д ы .  Б ір ш ам а  

з е р т т е у л е р д е   б ү л   ә д іс   с у б ъ е к т і н ің   а қ ы л - о й   ә л е м і н е   ш о д у  

(ск о лъ ж ен и е по сф ер е сознани я су б ъ екта) деп  беріліп ж ү р . К ейіпкер 

сөзі  к е й д е   а в то р д ы қ   б а я н д ау д а  е р е к ш е л е н б е й   берсе,  бір  сә тте р д е  

ты н ы с   б ел гіл ер і,  ем л е  а р қ ы л ы   д а р а л а н ы п   б ер іл ген .  Б үл  тә сіл д і 

ә л ем д ік   әд е б и еттегі  сю р р еал и зм ,  э к зи с тен ц и ал и зм ,  «сана  ағы мы » 

_т,  б.  б ағ ы т та ғ ы   көрн екті  ж а з у ш ы л а р   кең ін е н   қо л д а н д ы .  М ы салы : 

« А л ғаш қ ы  к е зд е  ақ са қ а л  А қбілекті ө л г е н г е  са н ап  ж ү р д і,  б ір ақ өлді 

д ес е   де,  ө л ім ге  іші  қи мады .  К еш е  ға н а  кү л кісі  б ү л б ү л д а й   сайрап, 

с ү й р ік т е й   б о л ы п   өсіп  к е л е   ж а т қ а н   к ө з ін ін   қ ү р т ы ,  ал д ан ы ш ы , 

қ у а н ы ш ы   е м ес пе!» Н емесе:  «Оған д а  а р т ы қ   қ ы н ж ы л м ас еді.  Б ірақ 

с у ы қ   х а б а р   есгіді:  Ресей  ж а қ т а н   қ а ң ғ ы п   келген ,  атасы н,  ж етесін  

б іл м е й т ін   б ір   н о ғ а й д ы ң   қы зы н   а л ғ а л ы   ж ү р   д е с е д і.  М а м ы р б ай  

а қ с а қ а л   «ноғай» десе,  аза  бойы   қ а за  т ү р у ш ы   еді.  Ө й ткен і  б ая гы д а 

бір  Н асы р д ен  деген  бір бақ ал ш ы   н о ғай   қ ү л а  а т ы н ы ң   ақ ш асы н   ж е п  

к е т к е н   ғ о й .  А қ с а қ а л д ы н   Т ө л е г е н г е   ә с ір е с е   р е н ж іг е н і:  к е ш е г і 

б әй б іш е д ен   өлідей,  А қбілектен  тір ід е й   ай ы р л ы п ,  басы н а  қ а р а   кү н  

т у ы п ,  ж а л ғ ы з д ы қ   к ө р г ен д е,  с о л   ш ір к ін н ің   б ір   к ө р ін іп   к е т у г е  

ж а р а м а ғ а н ы   еді.  К елмейді  деген   кім нін  о й ы н д а  бар?  А ғайы н  да, 

а у ы л  д а  күтті.  Қ олы нан еш н әр се кел м е се д е қарап ,  суалы п  оты рған  

әк есін   ж ү б а т ы п   кетсейш і,  о  ж ам ан   т у ғ а н   ш іркін!»  (1.2.257.)

К ел т ір іл ге н   ү зін діде  ж е к е   б ас гы н   ой-сезім і,  М ам ы р б ай   ақ с а қ а л  

т ү р ғ ы с ы н а н  б ерілген  баға,  о ны н ө з ү л ы н а  д ег ен  рен іш і көрсетіледі. 

А в т о р л ы қ   б а я н д а у  тәсілім ен  ж а з у ш ы   М ам ы р б ай  а қ са қ а л д ы ң   ж а н  

әлем ін ,  ой-сезім ін,  оны ң  өзін  с ө й л е тп е й -ақ ,  б ір а қ   ө зі  сө й леген д ей  

етіп,  к ө р с е те   біледі.  Қ ы сқасы   ке й іп к ер   ө зін е  т ә н   м ін ез-қү л ы қты , 

ер екш ел ікті,  д ау ы с ы рғағьш  са қ та й  о ты р ы п , т е к  ав то р д ы ң  ау зы м ен  

ған а  сө й л е п   о ты р ға н   секілді. (

А қ б іл е к   о р а л ға н н а н   кейш   квң іл д е гі  сағы н ы ш   пен   үм іт  м ү л д е  

б а с қ а  се зім д е р ге ауы сты :  «Енді А қ б іл е к  ә к есін е м асы л  боллы .  Б ал а 

ү ст а ғ а н   ем ес,  ж ү р т қ а   та м а ш а л а у ш ы   м ай м ы л   ү ст ап   оты р ға н   кісі 

т ә р ізд е н д і» ...

« К е й д е   а қ с а қ а л   о ң а ш а   о т ы р ы п ,  т е р е ң   о й ғ а   б а т а р   ед і.  «О

44

пақырда не ж азы қ бар?» деп баласын бір уақ аяр еді.  «Оны да құса 

қылмайын» деп  бір  ойысып  келсе де,  онын  басынан  өткен  күндер 

еске түскечде, Ақбілекті кеудесінен итеріп түрғандай бірдене онын 

манына  жолатпауш ы   еді.  Бір  уақ:  «Тезірек  қүтылсам  қайтер  еді» 

деп  те  ойлар  еді.  Бірақ  қалай  қүтылар?»  (1.2.258.).

С убъектінін ақыл-ой әлеміне шолу тәсілін  пайдалана отырып, 

авторлы қ  психологиялық  суреттеу  негізінен  сезімнін  мазмүнына, 

оның контрастары мен ерекшеліктеріне талдау жасайды. Ол талдау 

бір   се зім н ін ,  у ай ы м н ы н   к е р ін іс ін е н   б а с та л ы п   б е л г іл і  бір 

пснхологиялық  қасиет  пен  ситуация  туралы  жалпылама  суретке 

үласып  оты рады .  Мәселен,  «Мамырбай  ақсақал  да  баласынын 

ж ақсы   болғанын  бір  кісідей  тілеуш і  еді.  Тілегені  емей  немене: 

заманындагы  қүрбы-қүрдасынан  кем  қалмасын,  өнер  үйренсін, 

адам болсын,  ж атқа жалындырмасын... деп, Төлегенін  12 жасында 

қалаға  оқуға  беріп  еді.  «Ж ат  ж үртты қ  бала  ғой,  бізбен  қанша 

жолдасгығы бар? Оң жақта аз күн тайтандап, дәурен сүрсін!» деген 

бәйбішесінін  тілін  екі  қылмай,  Ақбілекті  мандайға  шерткен  ж ан 

емес еді»  (1.2.256.).

А қ сақ ал д ы н   ж ан   күй зелісін ін   дам у  саты лары н  белгілей  

отырып,  Аймауытов  оны  қүрама  бөлшектерге  аж ы ратады,  сол 

арқылы онын нақтылы психологиялық күйіне тікелей қатысы жоқ, 

ж алпы ,  кен  түж ы ры м  ж асауға  тырысады.  Аймауытовтын  кен 

түжырымга бейімділігі онын стиліне ерекше ренк береді.  Ж үсіпбек 

стиліне нақты  аналитикалық талдаудан сннтезге кешу,  сөйтіп  кен 

түж ы ры м   ж асау   тән.  Осылайша,  ж азуш ы   адам  психологиясын 

зерттеген де  аналити калы қ  ж ән е  синтездік  тәсілдердін  ғаж ап  

қосы нды сы н  п ай даланады .  Ә нгім елеу  бары сы ны н  (әсіресе,  I 

бөлімнін)  динамизміне  қарамастан,  ақсақалды н  ішкі  күйзелісін 

осынш а  тәптіш теп  суреттеуінін  өзінен  автор  үшін  кейіпкердін 

рухани  әлемі  қаншалықты  манызды  екенін  байқауға  болады .^

Ә р   т ү р л і  сезім дерді  б ей н ел еу   ар қ ы л ы   к ей іп к ер д ін   ж ан  

дуниесінде болып жатқан психикалық коллизиялардын ішкі күресі 

аш ылады .  А вторлы қ  түсіндірме,  ор та қ  төл  сөз,  ішкі  монолог 

ке й іп к ер д ін   іш кі  әлем ін ,  он ы н   э м о ц и о н ал д ы қ -п с и х и к а л ы қ  

жағдайын  ашудын  амалы  болып табылады.  Сол  арқылы  ж азушы 

қазақ адебиетінде үзақ уақыт игерілмей келген ой-сезімдерді тұр- 

түрімен  жайып  салуға,  жекеленген  сәттерді  жалпы  жай-күйден 

бөліп алы п  көрсетуге мүмкіндік табады.

Мүндай талдауларға түтасгай алғанда кейіпкердщ психикалык 

өмірінін жинақталған бөлімдерін  (итоговые звенья)  бейнелеу, ішкі 

сарайдагы  алауыздықты  айқындау  тән  болып  келеді.

4 5

Р о м ан д а  т е л   сөз  ту р ін д егі  (в н у тр е н н я я   речь)  ідікі  м о н о л о гт ар  

к ө п   к е з д е с п е й д і.  Ж а л п ы   а л ғ а н д а   Ж ү с іп б е к   А й м а у ы т о в т ы ң  

м о н о л о гт ар ы н а тә н  қ а си еттер  м ы н ал ар : қи сы н д ы л ы қ  (логи чн осгь), 

а у ы з   е к і  қ а т ы н а с т ы қ   ( к о м м у н и к т и в н ы й )   т іл г е   ж а қ ы н д ы ғ ы . 

Ж а з у ш ы н ы ң   ке й іп к ер   о й л а р ы н ы ң   ж е т іл у ,  к е м е л д е н у   с ә т т е р ін  

т о л ы ғ ы м е н   к ө р с е т у г е   ү м т ы л м а й д ы .  О л   ү с а қ - т ү й е к к е   к ө п  

ж о л а м а у ғ а   т ы р ы с ы п ,  к е й іп к е р д ің   а у ы с ы п   о т ы р а т ы н   н е г із г і 

с е зім д е р ін   б ер е д і.  Я ғни,  о й л а р   т ү т а с   қ а л ы п т а с қ а н   к е зін д е ,  сөз 

кей п ін е  ен г ен   кезін д е  ған а  көрінеді.

К ей іп кер д ің   ішкі  ж а н   дүн и есін   та л д а у ,  он ы н   п с и х о л о г и я л ы қ  

негізін а ш у  т е к  оны  с у р е тте у д ің  бір бөдігі ған а емес,  со н ы м ен  қ а т а р  

ад а м н ы ң   іс -әр екетін  тү сін д ір у д ің  се б еп тік қы зм етін  (м о ти ви р о в ка ) 

а т қ а р у ы м е н   д е   м а ң ы зд ы .  К е й іп к е р д ің   іш кі  ә л е м ін   т а н ы т а т ы н  

м о н о л о гт ар с ы з  о л а р д ы ң   іс-әр екетін ің   м агы н асы н а  тү с ін у   м үм кін 

е м е с .  М ә с е л е н ,  М ү қ а ш т ы н   А қ б іл е к т і  а қ т а р ғ а   а л ы п   к е т у г е  

к ө м ектесу ін ің  мәнісі те к  келесі м о н о л о гтан  ған а аш ы л ад ы .  « С а й л а у  

кезін де бо л ы с б о л ай ы н  деп тү р ғ ан  кезім д е менің үсгім нен ж а з ы л ғ а н  

қ а ғ а зд а р д ы   ж и н а п ,  М а м ы р б ай д ы ң   б ал ас ы   кең сеге  т а п сы р ы п ты . 

М ені  б ү з а қ ы   ад ам   деп,  сөй тіп  б о л ы с т ы қ қ а   сай лам ай  қ о й ғ а н ы .  Әй, 

а т а ң н ы ң   а у з ы н . . .   М а м ы р б а й д ы ң   ү л ы !  Ә й ,  т ір і  б о л с а м ,  б ір  

қы л ар м ы н   д еп   к ете  барды м .  М ы л т ы қ тан   айры лды м .

Елге  к е л г е н   сон  а у ы л -а у ы л д а н   м ал,  киіз,  тө с ек-о р ы н ,  ы ды с- 

сай м ан  ал ы п  ж ү р г е н  ақ та р д ы ң  ад ам ы н а ж олы гы п,  іш пікірім ішімде, 

с о л а р ғ а  кісі б олд ы м . О л ар  м аған  ж а қ с ы  қ ы з тау ы п  б е р  деді.  О й ы м а 

М ам ы р б ай д ы ң  А қбілегі сап ет е түсті.  А ғасы н ы ң  қ ы л ғ ан ы н  а л д ы н а  

к е л т ір е т ін   м а ға н   д а  к ү н   ту д ы .  Ө м ірі  б ай д ан ,  кү ш тід ен   қ о р л ы қ - 

зо р л ы қ   кө р іп  келдім .  Ә лі д е  со л ар д а н   к ер іп   оты рм ы н.  Енді  о л ар д ы  

м ен  н ес ін е  аяй ы н ?  А р м ан ы м а  ж е т сем ,  ж еттім ,  ж е т п е с е м   ж а м а н  

адам   а т ан ы п   кеттім   д ағы ...»   (1.2.158.).

М ү қ а ш т ы ң   келесі  бір   о қ ы с  ә р е к е т і  -   Қ ар а ш ат тағ ы   а қ т а р д ы  

т а л қ а н д а у д а ғ ы   к ө м е гі  -   т а ғ ы   д а   м о н о л о г ,  ә р і  с о л   м о н о л о г т а  

аш ы л ат ы н   х а р а к т е р   лоғи к асы   а р қ ы л ы   ай қ ы н д ал ад ы .

Х а р а к т е р   с о м д а у д а ғ ы ,  ш ы ғ а р м а н ы ң   и д е я л ы қ   м а з м ү н ы н  

а ш у д а ғ ы   м о н о л о ғ   т ә с іл ін ін   ү т ы м д ы   п а й д а л а н ы л у ы   Ж ү с іп б е к  

ш ы ғ а р м а л а р ы н а   а р н а л ғ а н   б а р л ы қ   д е р л ік   сы н   м а қ а л а л а р д а , 

зе р т т е у л е р д е   ер е кш е  ат а л ы п   өтіледі.  « Ж азу ш ы н ы ң   ер л іг і  дей м із 

б е,  е р е к ш е л і г і  д е й м із   б е,  қ а л а й   а й т с а қ   т а   с ы я т ы н   н ә р с е   -  

қ а л а м г е р д ің   ад а м   п с и х о л о г и я с ы н   ж е р ін е   ж е т к із е   а ш а т ы н   іш кі 

м о н о л о гт а р ға  сол кездің ө зін д е-ақ ж и і бар у ы , әдем і ү й лесім  та п қ а н , 

о зы қ   ү л гіл е р д і  сол  кезд ің   ө зін д е-а қ   ж и і  қо лд ан уы »  (Ш.6.2.).

Іш к і  м о н о л о г   ө т е   к ө р н е к т і   ә р і  е р е к ш е   т ә с і л   р е т і н д е

46

әдебиетшілердін  назарына  ертеректен-ақ  ілінген.  Л.  Н.  Толстой, 

Ф.  М.  Достоевскийдін  ш ы ғармаларындағы   ішкі  монологтарды 

әдебиетшілер  де,  тілшілер  де  әлдеқашан  талдап,  зерттеп  қойған 

б олаты н |Қ азақ әдебиетіне байланысты ішкі монолог ж еке зерттеу 

объектісі  ретінде  Г.  Піралиеванын  «Ішкі  монолог»  атты  еңбегінде 

қаралады.  Бұл  енбек  психологизм  жайында,  соның  ішінде  қазақ 

п р о заш ы л ар ы н ы ң   ш ы ға р м ал ар ы н д ағы   ішкі  м о н о л о гтар д ы н  

табигаты  мен  міндеттері  туралы  терен  ойларымен  қүнды.  Оның 

«Ішкі  монолог  -   көркемдік  бейнелеу тәсілі» деп  аталатын  бірінші 

бөлімінде  Жүсігібек  Аймауытовтын психологиялық талдауы на да 

ә ж е п т ә у ір   кө н іл   б ө л ін г е н ^   М әсе л е н ,  а в то р   М ұ қ а ш т ы к  

монологтарына  байсалды  талдау  жасайды  (алдымен  «Мұқаш» 

бөлімі бойынша, одан кейін Ақбілекті ақтар алып кеткеннен кейінгі 

М үқаш ты ң  өз  кінәсін  сезініп  іш тей  абы рж уы н а  байланысты). 

М о н о л о гта р д ы н   ко м п о зи ц и ясы   мен  м азм ү н ы н а,  с о н д ай -а қ  

монологтарды ң  кейіпкер  мінезін  аш удағы   ы қпалы на  ж асаган 

талдаулардык мүқияттығын, автордык байқағыштығын атап өткен 

л ә зім :  «М үқаш   ө зін ің   іш кі  қ ү п и я   есеб і  ж ай л ы   әл д е б ір  

өшпенділікпен,  кек  қайтарған  кісіше  сөйледі.  Бұл  ж ерде  дауыс 

ы р ғағы   (и н то н ац и я)  іш кі  м о н о л о гт ы н   қы зм етін   а т қ а р ы п , 

кейіпкерлін  ішкі  сезім-күйін,  психологиясын  ашуда  айтарлықтай 

ұлес  қосқан.  Ж азуш ы   осы  монологтар  арқылы   кейіпкерлерін 

оқырманға  таныстыру,  мінездеу,  олар  туралы  жалпы  мағлұмат 

б е р у   м ақ саты н   б ір ін ш і  к е з е к к е   қ о й ғ ан   сек іл д і.  Д ә с т ұ р л і 

(қарапайым)  монолог  міндетін  атқарып  тұрган  бұл  тәсіл  бертін 

к е л е  ө зін ің   өсу  эволю циясы н,  д ам у   д и алекти касы н   тан ы та 

бастайды.  Тап  осы  романда  біз  бір  ғана  жазушының  тәжірибесі 

арқы лы   ж алпы   көркем  әдебиеттегі  монологтың  (ішкі  сөздін) 

көркемдік  қызметінің  қалай  турленгеніне  куө  бола  аламыз.  ... 

Үзіндідеп  өз-өзінің  кінәсін  әшкерелеу,  онын  себебін  талдау,  одан 

кейінгі  көніл-күй,  үрей  мен  қорқыныш,  ненін  дұрыс,  ненің  бұрыс 

жасалғаны,  неге  бүлінгені  т.  б.  бәрі  саналағы  пікір  қайшылығы 

көкілдегі дүдәмал ойлар, сезікті сезімдер,  тұрғысынан жан-ж ақты  

таразыға  салынып,  шынайы  кестеленелі»  (П.48.16-17.)

Бүл  талдаудын  қүндылығын  мойындай  отырып,  дегенмен  біз 

онын  өз  зерттеуімізден  туындайтын  түжырымға  қайшы  келетін 

түстарына тоқтала кеткіміз келеді:  «Бұл психологиялық талдаулар 

М ү қаш ты ң   тү б і  тер іс  адам   ем естігін,  оны  осы н дай   ку н әға 

итермелеген  қазаққа  тән  күндестіктін,  бақталастықтың,  шенге 

құмарлықтын,  «неге  ол  бай,  неге  ол  болыс  болу  керек  те,  мен, 

жоқ»  леген  ұсақтық,  пендешіліктін  саллары  екендігік  көрсетеді».

4 7

« М ү қаш  ав то р д ы ң   ай ты п   о ты р ған ы н д ай :  «...  Б ал ас ы н   иіскейін 

д еп   о қ т а л д ы   да,  о й ы н а  б ір д е м е  тү сіп   к е тк е н д ей   т о қ т а й   қалд ы . 

К ү н ө ға  б атп аган ,  п ер іш т е д е й   сә б и ге  ж ам ан   қ о л ы н ,  а р а м   демін, 

а р а м  е р н ін ти гізу те  б аты л ы  б арм ады » (167 б.).  М ү қ аш  та п  осы ндай , 

ав то р   б е й н е л е п   о т ы р ғ а н д а й   б о л са,  о н ы ң   тү б і,  те гі  ж а м а н   адам  

еместігін  д әл ел д е й д і.  Ө й ткен і,  ө з  кінасін  біліп,  сезін у ,  м ой ы н д ауы , 

ар ы   т а з а   б ал асы   ал д ы н д а   ө з-ө зін ен   іш тей  т а й с а қ т а у ы   д а   сенімді, 

л о ги к ад ы қ ж ағы н ан  д а  нан ы м ды . М ү қаш  бейнесінің п си х о л о ги ял ы қ 

т а л д а у   ә д іс ін е   қ ү р ы л у ы   д а   со н ы ң   ә с е р і  е к ен д іг ін   ү м ы т п а й ы қ . 

М ү қаш  тр а гед и я сы   -  ү л тт ы қ , тап ты қ,  ағай ы н д ы қ ар -н а м ы с  дегенді 

т е к   ж е к е  б ас ты ң   қам ы   қ о м ы ты н д а  қ а р ау ы   д ер   едік.  Ә й тп е с е   адам  

ан а д ан   т у ғ а н д а   ж а м а н -ж а қ с ы   болы п   ту м ай д ы   ғой.  О н ы ң   қан д ай  

б о л у ы   әс т е   о р тасы н а,  ал ға н   тәр б и есін е,  қ о р ш аған   о р та с ы н а,  сол 

ар қ ы л ы  қа л ы п т а сқ ан  түйсік-түсін ікке, м інез бо л м ы сқ а б ай ла н ы сты  

б о л са  ке р е к .  Б асы н д а  м ал  б а қ қ а н   М ү қаш ты   осы   а р ы з қ о й л ы қ қ а  

алы п   келген   д е  ж а ғ д а й д ы ң   өзі,  атап   ай т қ ан д а б а й л а р   қи я н ат ы ,  ол 

о р т а ғ а   ен г ен н е н   со ң ғы   к ү н д естік,  б а қ т а л а с т ы қ   с а л д а р ы .  Қ ал ай  

д есек  те,  а в то р   ө з  к е й іп к ер л ер ін   не  ж ақтам ай д ы ,  н е  ақ там ай д ы . 

М ү м к ін д ігін ш е   б а р   б о л м ы с-б іт ім ім ен ,  т а б и ғ и   ж а р а т ы л ы с ы м е н  

б ер у те  бейім .  Б үл  ав то р д ы ң   ү н ам д ы ,  ү н ам сы з  ке й іп к ер   ж а с а у ғ а  

ү м ты л м ай т ы н ы н ,  а д а м   та ғ д ы р ы н   т а п т ы қ   к ө з қ а р а с   т ү р ғ ы с ы н а н  

емес,  бү кіл   а д а м зат  п ро б л ем а сы   түр ғы сы н ан   ш е ш у ге   ты р ы саты н  

кен  ты ны сты ,  ү л к е н  ж ү р е к т і ж а зу ш ы -р е а л и с т ек ен д ігін  тан ы тад ы .

С о н д а й -ақ   М ү қ аш   а н а л и ти к   ол  ө зін е аш ы   ш ы н д ы қ т ы   ай туға, 

ө з   к е м ш іл іг і  м е н   қ ы л м ы с ы н   м о й ы н д а у ғ а   а р л а н б а й д ы   д а, 

қ о р ы қп а й д ы   да»  (П.48.17.).

Б іздің  ойы м ы зш а,  зе р тт еу ш і  «орта»  те о р и ясы н а   ты м   беріліп, 

сол  а р қ ы л ы   ад а м н ы н   ө з  ісіне  ж ау ап кер ш іл ігін   а з а й т ы п   ж іб ер ед і. 

Руссо,  Вольтер,  Д и д р о   тағы   д а  б ас қ а  аға р ту ш ы л ар   ү сы н ғ а н   «адам 

т у м ы с ы н а н   ізгі,  а л   ж а м а н д ы қ т ы ң   б ә р і  о р т а д а н   к е л е д і»   леген , 

ай н ал ы п   к е л г ен д е  а д а м н ы ң   ө з  басы   еш тен еге  ж а у а п   б ер м е й тін  

б о л ы п   ш ы ғаты н   а ғ а р т у ш ы л ы қ   тези стер д і  Ж ү с іп б е к   сол  кү й ін д е 

қ а б ы л д а й   салм аған .

Рас,  А й м ау ы то в  ү л ы  а ғ а р ту ш ы л а р   А бай,  Ы б ы р ай  се кіл д і ж ә н е  

б а с қ а   ө з  за м а н д а с та р ы   секіл д і  н егізін ен   а ғ а р т у ш ы л ы қ   и д еясы н  

қолдады . Бірақ,  ж а зу ш ы н ы ң  кө зқар асы н д ағы  белгілі бір д ә р е ж е д е п  

а ғ а р ту ш ы л ы қ   н егізге  қ а р ам астан ,  о ны ң  көркем   ш ы ға р м аш ы л ы ғы , 

он ы ң   іш інде  м інез  ко н ң еп ц и ясы   ш ы н  м әнінде  а ғ а р т у ш ы л ы қ   емес, 

ә л е у м е т т і к   с и п а т ,  и с т о р и з м   ж ә н е   п с и х о л о г и я л ы қ   т а л д а у  

п ри н ц и п тер ін е  н еп зд ел г е н   сы н ш ы л б аг ы тқа  ж а т а д ы .  Ә л еу м еттік - 

с о с л о в и е л ік   ж а ғ д а й д ы ң   а д а м   т ү л ғ а с ы н а   « м ін е зд ің   т а б и ғ а т ы н

48

бұрмалау» тәрізлі ықпалын көрсете отьірып, ж азушы өз кейіпкерін 

«ортанын құрбаны» есебінде ақтап жіберуге асықпайды.  Әйтпесе, 

р о м ан д а ғы   м ін езд ік  к о н ф л и к т іл е р   ты м   қ а р а б а й ы р л а н ы п , 

ро м ан н ы н   ко л л и зи я сы   те к  ә л еу м е ттік -со с л о в и е л ік   п лан да, 

«ортанын  булдіруші»  асерін  сынауга  гана  арналган  болып  шығар 

еді.

Ж азуш ы   қейіпкердін  мінез  дуниесіне  (нравственный  мир) 

салмақ  салады,  бұл  тұрғыдан  келгенде,  жұмысымыздың  біріншх 

белімінде атап кеткеніміздей,  М ұқаш әрекетін ақтау мүмкін емес. 

М ұқаш  бейнесі  арқылы  ж азушы  сыртқы  зұлымдықтың,  сыртқы 

ж ағдай ды н   «бүлдіруш і»  ы қпалы н  әш керелеп,  соны м ен  бірге 

азғындық  пен  рақымсыздықтың  өзінін  де  ж азықсыз  адамдарды 

қан  ж ы лататы н   (қазіргі  ж а ғд а й д а  А қбілеқті),  қ и я н а т  ж асай  

алатьгаын  көрсетеді.

Кейіпкердін  өзін-езі  қорғауы   ушін  онын  аузы н а  салынган 

м о н о л о г  а р қ ы л ы   ж а з у ш ы   М ү қ а ш т ы н   іс -ә р е к е т ін ,  оны ң 

қылмысынын  әлеум еттік  түп -там ы ры н  түсіндіруге  тырысады. 

Бірақ,  тусіндіру  -   ақтау емес.  М ұқаш секілді  азгындардын  өзінен 

әлдебір  адамгершілік  сипат,  мейірім  үш қынын  таб у ға  әрекет 

ж аса у ы н ,  «ортаны ң»  қ ұ д ір е т і  ар қ ы л ы   М ұ қ аш ты ң   айы бы н 

ж енілдету емес,  автордын өз кейіпкеріне деген әділдігі деп қараған 

жөн.

Ж усіпбеқ  романдарында  монологтын  рөлі  әрқилы.  Олардын 

маңызы монологта ашылған сезімдер мен көніл-куйлерлін кейіпкер 

бейнесін  сомдауда  қаншалықты  мөні  бар  екенімен  анықталады.

Монологтар  оқиганын  шиеленіскен  сәтіндегі  «не  істемекпін» 

деген  ойын  бейнелей,  көбіне  оның  одан  эрі  не  ісгейтінін  сездіріп 

отырады.  Кейіпкердін  ой  толғанысы  оның  іс-әрекетімен  тығыз 

байланысты.  Мәселен,  ауруханада  ж атқан  Бекболат  ақтар  алып 

қашқан Ақбілекке байланысты өзінің не істеп, не қоятыны жайында 

толғанса, қыздын ұрлануына кінәлі М ұқаш та өзінін одан әрі қарай 

қалай  өмір  сүретіні  туралы  ойлайды.  Мұнын  бәрі  монологгарга 

экспрессия  мен  шиеленісті  сипат  береді.

Ортақ төл сөзге ұласатын Бекболаттын монологында онын ішкі 

ойлары  түйдек-түйдек сезімдердің тұрғысынан  өрбиді:  Ақбілекке 

не  болды?  Тірі  ме?  Тірі  болган  күнде  де,  оны  қайтпек?  Өсектен 

қашып некесін бұзбақ па? Олай болса Ақбілектің ж айы  не болмақ? 

Онын  аиыбы  не?

Бекболаттын ортақ төл сөзге ауысып отыратын монологтарына 

болган  істі  пайымдауға  ұмтылу жағы тән.  Ж ан   күйзелісін талдау 

өткен өмірдің көріністерімен, Ақбілекті кездестірген алғашқы сатгі

49

еске  тү с ір у м е н   б ай лан ы сты   болы п  келеді:  «Б ү р ы н   қ ы з  көрм еген 

кісіш е қ ү д а п  кетп ей ін  деп,  ө зіне-өзі осы нш а б ер ік  б о л а й ы н  десе де, 

А қ б ід е к тің   ж ү р ісін ,  күлкісін ,  кө з  қарасы н   көріп,  естіген   сай ы н   есі 

кетіп ,  «осы н ы н  ж о л ы н а ж ан ы м  қү р б а н  болсы н!» деп ,  ө зін е-ө зі серт 

қ ы л ғ а н ы   қ а й д а ? »   Н е м е с е :  « А қ ы р ы н   с ө й л е с е ,  ж а с   б о т а н ы н  

д ау сы н д а й ,  қ а тты р ақ  сөйлесе, ол  д ау ы сқ а күм іс қ о ң ы р а у  та ққа н д ай  

ма,  қ а л а й ,  әй т е у ір  көм ейінен,  көм ей ем ес-ау,  к е у д есін ен  күн гірлей - 

сы л д ы р л а й   ш ы қ қ ан   бір  си қ ы р л ы   ж а т   д ау ы с  д ә л   ж ү р е г ін е   бары п 

ти е р  еді. С о л  ке зд е б о й ы ң  б алқы п ,  ж ан ы н  и ер  еді. Т а ғы  да, тағы  да 

осы   д а у ы с т ы   естігің  келіп,  ы н ты ғар   едің»  (1.2.208.).

Т о л ға н у ,  о й л ан у  бары сы н д а А қбілекпен тү ң ғ ы ш  к езд есу ін  еске 

а л у ы   Б е к б о л а т т ы ң   кейінгі  ш еш ім інің  а с та р ы н   аш а д ы .  Б ек б о л а т 

нек есін  б ү з б а й  т ү р а  т ү р у ғ а  бекінеді.  Ж а зу ш ы  сезім н ің  бір  саты дан  

екін ш і с а т ы ғ а  ө ту  б ары сы н  аш ы п  кө р сету ге т ы р ы сад ы . К ей іпкердің 

са р с а ң ғ а   т ү с к е н   ж ан   д ү н и е сі  негізгі  сезім д ер д ін   а л м а с у ы   тү р ін д е 

с и п а т т а л а д ы .  А л а й д а  се зім д ер д ің   т у у ,  д ам у ,  а л м а с у   п р о ц естер і 

ж е к е -д а р а   с у р е тк е р д ің   н а за р ы н а   ілінбейді.

М о н о л о г т а р д а ғ ы   с е з ім д е р   м е н   о й л а р   к ө б і н е с е   с ө з б е н  

б а я н д а л ғ а н   се кіл д і  емес,  с ө зб ен   а й т ы л ғ ан   сек іл д і,  н е м е с е   сө зге 

а й н а л ғ а н   с е з ім н щ   ө зі  с е к іл д і  ә с е р   б е р е д і.  Ө з ін д ік   а н а л и з д ің  

қ ү р ы л ы м ы   к е й іп к е р ін ің   т и п ін е н   ем ес ,  к ө б і н е с е   ж а ғ д а й д ы ң  

б а р ы с ы н а н   ту ы н д а й д ы .  М әселен ,  «А қбілек»  р о м а н ы н д а   қы зд ы н  

ү р л ан у ы ,  а н а с ы н ы н  өлімі,  ау ы л д ы ң  ш аб ы л у ы  се кіл д і к о н ф л и к тін ің  

б а с т а л у ы н а н   кейін  сол  о қ и ғал а р ға  қ аты су ш ы   Б ек б о л а т,  М үқаш , 

о ф и ц е р д ің   м о н о л о гтар ы   ж е к е  т а р а у  кү й ін д е б ер іл ген .  К ей іпкердін 

б ү л   м о н о л о гга р ы ,  бо л ған   о қ и ғаға  кім  кінәлі,  сол  к ү н ә д а   әркім нің 

үл есі қа н д ай ,  болған істі қайтіп түсірдіруге б о л ад ы  деген  сү р а қта р ға 

ж а у а п   б е р у г е  ты р ы сад ы .  М он олог  ар қ ы л ы   ә р қ а й с ы с ы   ө з  өм ірінің 

ә ң г ім е с ін   б а я н д а п ,  о н ы   п а й ы м д а у ғ а   ү м т ы л а д ы .  А т а л ғ а н   үш  

к е й іп к ер д ің   м о н о л о гтар ы   ө згел ер д ен   ер е к ш ел е у .  Б ірін ш іден ,  о л ар  

б а с қ а   м о н о л о г т а р м е н   с а л ы с т ы р ғ а н д а   а у қ ы м д ы р а қ .  Н е г ізін е н  

а л ғ а н д а   б ү л   -   кей іп кер д ің   әңгім есі  арқы лы ,  о н ы ң   естел ік тер і  мен 

т о л ғ а н ы с т а р ы  а р қ ы л ы  б ерілген  оқи ған ы ң  ж ел іс ін  с у р е т т е у  ам алы . 

К ей іп к е р д ің   то л ғ ан ы сы   кеб ін есе  он ы ң   ө тк ен   ө м ір ін ің   о қи ғал ар ы , 

е с т е л ік т е р і  а р қ ы л ы   б е р іл е д і.  Б ір ақ,  қ а л а й   б о л ғ а н д а   д а,  б ү кіл  

м о н о л о г т а р д ы ң   м ақ саты   -   кейіпкердін  ж а н  д ү н и е с і  а ш у .

Б е к б о л а т т ы ң ,  о ф и ц е р д ің ,  М ү қап ггы ң   м о н о л о г т а р ы   ө тк ен д і 

ш о л у   (р етр о сп ек ц и я), т ә у б а ғ а  ке л у  (исповедь),  кө н іл д і ж а й ы п  салу  

т ү р ін д е   б а я н д а л а д ы .  А й м ау ы то в   с ю ж е т   о қ и ғ а с ы н   б а с т а й   б ер е 

то қ т а т ы п ,  ке й іп к ер д ің   ө тк ен   ө м іріне  к ө з  т а с т а й д ы .  Б ү л   көркем  

тә сіл д і  ә р   ке зе ң д ер д е,  ә р   тү р л і  а в то р л а р   п а й д а л а ға н   б о л ат ы н   (И.

50

С. Тургенев, А. П. Чехов, М. Горький т. б.).  Ж ан  дуниесітарихынык 

(история  души)  көркем  тәсіл  ретінде  өзіндік  артықшылықтары 

мен қатар кемшіліктері де бар. Кейіпкердін сюжетті оқиғаға лейінгі 

мінезінік  қалы п тасу   кезенд ерін  суреттеу,  С.  Е.  Ш аталовты н 

пікірінше,  «конспектіліқ  тур»  (конспективный  вид)  сипаты нда 

болады.  «Вся картина зтой прошедшей ж изни воспринимается как 

бы  издали,  ка  расстоянии  подчас  многих  лет»  (П.41.342 ).  «Ж ан 

дуниесінік тарихы»  (история души)  -   ішкі  емес  сыртқы  монолог. 

Кейіпкердін ж ай күйі,  толғануы өткенге шолудыц анализі түрінде 

жалпылама беріледі. Оқырманнын назарына үсынылған оқиғанык 

ш и е л ен іс к ен   с ә тін д е г і  к е й іп к е р   м о н о л о гы   да  р о м ан н ы н  

қү р ы л ы сы н д ағы   м ан ы зл ы   е р е к ш е л ік т е р д ік   бірі.  М о н о л о г- 

естеліктер кейіпкердін өткен әмірінін бейнесік ашып қана қоймай, 

о л ар л ы н   б ү гін гі  қ а р ы м -қ а т ы н а с ы н ы н   л а  ас тар ы н   а ш у ғ а  

бағы тталған.  К ей іпкердік  рухан и   әлем ін  зерттеудің   тәсіл і  -  

монолог  адам  психологиясынык  жай-күйінінік  тура  да  шыншыл 

куәгерінік  қызметін  атқарады.

Романда  м онолоітар  тек  автор  үн атқан  кейіпкерлерге  ғана 

емес,  сонымен  қатар ақтын офиперіне де,  алаяқ  М үқашқа да тән. 

М әселен,  оф и ц ерд ін   монологы на  н азар  ау ларай ы қ.  М онолог 

қ и я л д ағы   о п п о н ен т п е н   д и а л о г  т ү р ін д е   қ ү р ы л ғ а н .  О н ы н , 

оппонентінік,  пікірі  төл  саз  күйінде  емес,  офипердін  өз  сөзінін 

ішіндегі  түж ырымдамалар  түрінде  беріледі.  Алайда,  осы  арқылы 

ол  тек  өзі  жайлы  ойланып  қана  қоймай,  сонымен  қатар  істеген 

ісіне  себеп,  дәләл  іздеуге  тырысады.

М үқаштын  монологыкык  қүрылымына  келетін  болсақ,  оны 

шартты түрде екіге бөлуге болады. Бірінші бөлімі Мүқаш әрекетінін 

моральдық-психолоғиялық  салдарын  ащ уға  бағытталған.

Б олған  ж агд ай л ар д ы н   әсерінен  ар ы л а  алмай,  көкірегін е 

кікәлілықтын әлдебір күкгірт сезімі үялаған Мүқаш өзінін жасаған 

әрекетін  пайымдауға,  өз  айыбынык  мөлшерін  үгынуға,  езінін  кім 

екенін  түсінуге  тырысады.  «Япыр-ау,  мен  қазақпын  ба?  Қ азақ 

болсам,  өз  қ ан ы м а  н ед ен  м үн ш а  өш іктім?  Өзгем  ө зг е  ғой, 

«ағатайлап» жалынып, қолын созып келе ж атқан Ақбілектід білегін 

көкке  созғызып,  ж үйкесін  қүртып,  орыстарға  үстап  бердім-ау! 

Ағасы  болмаса,  бү  қызда  не  ж азы қ  бар  еді?..  Тегі,  мен  өлерімді 

б іл м ей тін   а қ ы м а қ   ш ы ғарм ы н . 

Ә й тп есе, 

ел д і  о сы н ш а 

ш абынш ылыққа  үшыратып,  осынша  қан  қақсатып,  зарлаты п. 

қарғыс алып, жексүрын болғанда,  қайда сыям,  қалай тіршілік етем 

деп  ойладым  екен»  (1.2.164.).

Монологта Мүқаш өзгеге айтпас сырын өзіне өзі ашады. Түңғыш

51

р е т   о л   ө з ін ін   кін әл і  екен ін   сезіп,  ө зін е н   өзі  у я л ғ а н д а й   б о л ад ы . 

А л а й д а   ад ам гер ш іл іктің ,  ту л г а   са н а сы н ы ң   о я н у ы н а  б аг ы ттал га н  

а л ғ а ш қ ы   қ а д а м ы н а   авто р   ж ы л ы   қ а б а қ   тан ы тп ай д ы ,  кей іп кердің  

р у х а н и   т а з а р ы п   кете  алм ай ты ны ,  м інезінін,  тірш ілігіңің  тубегелі 

ө зг ер м ей т ін і көрініп ту р ад ы :  «Енді б у л  б ет тен  қ а й ту ға өтк ел  ж о қ ... 

Д а у а   ж о қ . . .   О сы   к е т к е н   к е т к е н ...»   Ө зі  ж а с а ғ а н   қ ы л м ы с т ы ң  

а у ы р л ы ғ ы н  се зін у  оны  өзін-өзі а қ т а у ға ,  өзін ің  ж ау л а р ы н , ө згелерді 

к ін ә л ә у  а р қ ы л ы   ж а н  азаб ы н  ж е н іл д е т у г е  и терм елей д і:  «Ш ы ны нда 

д а  б а й л а р ғ а   н е  о б ал   бар?  О л ар   елд і  ж е м е й   ж ү р   ме?  Бай  н еліктен 

б а й   б о л а д ы ?   М а л а й д ы ң   а р қ а с ы ,  е л д ің   а р қ а с ы   ғ о й   о л а р д ы ң  

қ ү т ы р а т ы н ы » .  Енді  М ү қ а ш   ө зін ің   а қ т а л у ы н д а   еш кім д і  ты п ы р  

е т к із б е й т ін   у л к е н   з а ң д ы л ы қ   б а р д а й   се зін е д і.  Б о л ған   іс  б ә р іб ір  

б о л а т ы н   еді,  м ү н ы ң   істегенін  б ү л  бо л м аса,  б ас қ а  б ір еу  істей тін еді, 

б ә л к ім   б ү л   та ғ д ы р д ы ң   ісі  ш ы ғар:  «Кім  біледі,  мені  д е   б а й л а р ғ а  

қ ү д а й   ж ү м с а п   т ү р ғ а н   шыгар».

Ө зін ің   істеген   ісін  ой  елігінен  ө тк ізб ек   б о л ған   ол  «мен  кіммін», 

«неге б ү л а й   істедім»,  «А дбілектің  ж а з ы ғ ы   н е еді»,  «енді  қ а л а й  өм ір 

сү р м ек п ін »   д ег ен   сү р а қ та р га  та п   б о л ад ы .  Б ірақ,  са н ад ағы   әл д еб ір  

тө ң к е р іс к е ,  р у х а н н  ж а ң ғ ы р у га  деген   ү м іт о ты  ж а н б а й  ж а т ы п  сөніп 

қ а л а д ы :  «М ен  песіне  қорқам ы н ?  Қ о р қ а р ы м   бар,  б ү л   іске  ә у е л д е  

к ір ісп еу ім   к е р е к  еді...  Енді м енін ел ге  кеш ірею ім   -   өлім;  ж ігіттігім е 

кем ш ьчік...  М ен і  ж ү р т   өткір,  қай сар,  ер   ж ігіт  деп   о й л ап   ж ү р .  С о л  

а т т а н   а й р ы л м а у ы м   керек»  (1.2.166.|.

М о н о л о г т ы ң   бірінші  бөліМіііде  те р г е у   м ен  ай ы п тау д ы н ,  қ а т а л  

қ а з ы л ы қ   е т к е н   а д а м н ы ң   үн і  б а р .  А л,  .ек ін ш і  б ө л ім д е   ө зін -ө зі 

а қ т а у г а ,  с о ға н  л ай ы қ  өмірдің о лд еб ір за ң д ы л ы қ т а р ы н  т а б у ға  деген  

ү м т ы л ы с   б а р .  Б ір ін ш і  б ө л ім г е  т ә н   ө з ін е   д е г е н   қ а т а л д ы қ   п ен  

т а л а п ш ы л д ы қ   М у қаш ты ң   өзінің  р у х а н и   кү ш ім ен   н ем есе ә у   б а с га 

ә р   а д а м ғ а   габ и га т  беретін   ізгіліктің  әс ер ім ен   өзін-өзі  ж ең іп   ш ы ға 

а л а д ы  д ег ен  сенімді білдіре алм ай ды .  Б ірақ,  М ү қаш ты ң тү сіш г ін д ег і 

ізгілік п ен  зү л ы м д ы қ ты ң  ш екарасы н аи ы р у д ы ң  өзі о н ай  н әрсе емес.

К е й іп к е р д ін   іш кі  әд іл  қ а зы с ы н ы ң   қ а т а л   ү н ін е  қ а р а м а с т а н , 

м о н о л о г т а г ы  екш ш і д ау ы с М ү қ аш ты ң  қы л м ы скер  емес,  ө зінен әл д е  

қ а й д а   з о р   к ү ш т е р д ін   қ о л ы н д а ғ ы   о р ы н д а у ш ы   қ ү р а л   е к е н ін , 

с о н д ы қ т а н д а  б ар  ж ауап керш ілікті өзін е а л м а у  кер ек екінін,  о ң б аған  

б а й л а р д ы ң  ө зд е р ін е  сол  кер ек екендігін,  ал   М ү қ аш ты ң  әд іл  кектің  

ж о қ т а у ш ы с ы   -   өткір д е қай сар  ж іп т  ек ен ін   м үлтіксіз д әл ед д ер м ен  

а қ т а п   ш ы ға д ы .

Б ү л   -  т е к  өзш ің  өм ір са,\ты  мен ж а с а ғ а н   істерін а қ та п  қ а л у д ы ң  

ам ал ы  ғ а н а  емес, соны мен қатар  өзі ж а са ган   зү л ы м д ы қты ң  м өлш ері 

м ен  о ң б а ға н д ы ғы н ы н  денгейін м о й ы н д ау д ы ң  алды н дағы  қо қы н ы ш .

5 2

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: