Ж-аймауъітов т уы н лы ла ры ндағы

76

жан  дүниесін,  ауылдын  көніл  күйін  астарлы  түрде  сипаттайды. 

Эпикалы қ  п ар аллели зм   тү р ін д е  біз  мы салға  келтірген   «Бүлт 

қоюланлы»  атты   п ей заж   осы  тәсілдің   қос  планын:  нақты лы - 

объективті  ж әне  психологиялы қ  сәттерді  де  қамтитыны н  баса 

айтқанымыз  жөн.  Бір  жағьгаан  пей заж   табиғат  суретін  беруш і 

дербес,  тәуелсіз көрініс,  екінші  жағынан  кейіпкердін  ж алпы   көніл 

күй ін  си п аттай д ы .  Ә й т с е   де,  п е й за ж   бағы н ы ш ты   эл е м ен т, 

сондықтан сыртқы дербестігіне қарамастан,  дауыл көрінісінін ішкі 

мағынасы сол эпизодтын, сю жетбөлігінін. тіпкі бүқіл шығармалық 

идеялық  қүрылымынын  вн  бойында  бірте-бірте  аш ылады.

Ж . Аймауытов романдарында объективті табиғат суреті дербес 

көрініс  дөрежесіне  жетпеген,  екінші  психологиялық  план  басым 

табиғат  суреттері  ж иі  кездеседі:  «Сабаған  жүндей  түйдектелген, 

шынылтыр,  сүрғылт  б үлттар  тоғытқан  қойдай  шоғырмақтанып, 

тауга қақпақ болатындай, тауды түншықтыратындай, аш  тауықш а 

селд ір   ж ү л д ы з  т а р ы л а р ы н   б ір -б ір л е п   қ ы л қ ы п   ж а т ы р . 

Ж үлды здармен  бірге  үміт  сәулелері  де  бір-бірлеп  батып  бара 

жатқандай.

Ақбілектін  сүм  ж үрегі  әлденені  сөзгендей  болады.  Еқі  көзі 

жсілт-жұлт  етіп,  қара  мүрттын  бетіне  қарай  берді»  (1.2.177.).

Енді  екінші  мысалға  көніл  аударайық:  «Төмпейдін  иығынан 

асқанда  адырдын бауырында  ауыл  көрінеді.  Не дөнғеленген алқа 

қотан емес,  немесе  қатар тізілген ж алгас емес,  о  жерде,  бү ж ерде 

тырқырап  қарауы тқан   бес-алты   қы стау.  Байқаған  кісіге  «бізді 

мекенденген  иелеріміздін  мінезі  де  тап  біз  тәрізді  ты рқы раған, 

берекесіз, уайымсыз» деп түрган тарізді»  (1.2.192.). Гоголь стилінде 

жазылган осы бір көрініс суреттелгелі тұрган ауыл түрғындарынын 

салт,  д ә с т ү р л е р ін ін   п р о л о гы   се к іл д і.  О дан  ке й ін г і  о қи ға, 

кейіпкерлердін  сөзі  м ен  іс-әрекеттері  осы  көрініспен  үндесіп 

ж атад ы .  К өріп  о ты р м ы з,  п е й за ж   (б ұ л   а р а д а   п е й за ж  

ар х и т ек т у р ал ы қ   си п атта)  ау ы л   тұ р ғ ы н д ар ы н ы н ,  т ү т а с   бір 

ұйымынын  мәнездемесін  ж асауға  қызмет  қылып  түр.

Аймауытовтын пейзаж ды қ поэтикасынын бір ерекшелігі онын 

табиғатты   б ей н ел еу д егі  кейіптеу  тәсілінін  мол  п ай д ал ан у ы . 

Ж аэущ ы  табиғаттын  барлы қ  компоненттерін:  тау  мен  даланы, 

аспан  мен  жерді,  тан  мен  түнді т.  б.  ж ан бітіре суреттейді  (түн  -  

«қызыл  көз,  қасқыр  ж үз,  қабылан  азу»,  тан  -   «Күиекей  сүлу», 

«көл  жымын-жымын  етеді»,  «тау  бастары  алтын  ж алатқан дай  

кұлімдейді» т. б.). Ғалымдар әдебиет пен ф ольклордьи арасындағы 

байланыстын  екі  ж ақты   сипатын  атап  көрсетелі:  біріншісі  -   сөз 

өнерінін дастүрлі  формаларынан  бас тарту  ж әне сонын  негізінде

77

э с т е т и к а л ы қ   ж а ң а  сап ан ы   дам ы ту ;  екінш ісі  -   д ә с т ү р   ж ал ға с ты ғы , 

о л а р д ы н   о д ан   әрі  тв о р ч е сгв о л ы қ   д ам у ы ,  кем ел д ен у і,  ж а ң ғ ы р у ы . 

Б е й н е л е у  

ө н е р і н ің  

к ө н е  

т ә с і д і  

Ж .  

А й м а у ы т о в т ы ң  

ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н д а  од ан   ә р і  дам ы п,  к е м ел д ен е  тү с ед і.  С о н ы м ен  

б ір г е ,  ж а з у ш ы н ы ң   к е й іп т е у   (о л и ц е т в о р е н и е )  т ә с іл і  а й р ы қ ш а  

п о э ти к а л ы қ  сти ль қ ү р а й ты н  ж а ң а  әд е б и  сап а д ә р е ж е с ін д е  көрінеді.

« Қ ар т қ о ж а»  р о м ан ы н д а («Түс» та р ау ы )  Нртіс ө зе н ін ің  .мынадай 

ке й іп т еу г е   негізделген   к ө р к ем   б ей н есін е  кезд есем із:  «М іне,  Ертіс. 

С у ы   қ а р а   б а р қ ы н д а н ы п ,  ж а у ы р ы н ы н   к ү ж ір е й т іп ,  к ө к   а л а   сен  

а р қ а л а п ,  езу ін ен  көбігі б ү р қ ы р ап ,  епкіні ү й  ж ы қ қ а н д а й  д о л ы  Е р п с. 

Ә н е   б ір   с е ң д е р   и ін  тір есіп ,  ү зе н г і  қ а ғы с ы п   к е л е д і.  О н ы ң   ар ғы  

ж а ғ ы н д а   а ң д а ғ а й л а ғ а н   ж е к е   қ а р а   се ң д ер   тү м с ы ғ ы н   ж ү л д ы р ы п , 

к ү р с -к ү р с  сы ны п,  б асы  зеңіп,  ү й д е й  ш ом б ал ке сек  м ү з м ай д а н д ағы  

д а у л е с к е р   б аты р д а й ,  ж о л д а ғ ы л а р д ы   к еу д есім ен   соғы п ,  со н ы д ан  

ж о л   с а л а д ы .  А л ы п т ы ң   а й б а р ы н а   н е   ш ы д ас ы н ?  Ш о ш а л а н д а ғ а н  

қ а ғ ы л е з се ң д ер  түм сы ғьш  ж ү л д ы р ь ш , к ү р с -к ү р с сы ны п, б асы  зеңіп, 

ш ы р   к ө б е л е к   а й н а л а д ы .  А л ы с т а н   б ү р ш а қ   т е ң е г е н   н ө с е р   к е л е  

ж а т қ а н д а й ,  ә й т п е с е   қ а м ы с   ке ш іп   ж о л б а р ы с   ж ү р г е н д е й ,  се ң ғ е  

қ а қ а л ғ а н   Ертіс  б улы ғы п ,  к е у д есі  сы р-сы р  етеді»  (1.2.74.).

Б а с  кей іп к ер д ің   тү сін д егі  п е й за ж   көрінісі,  ж о л д а ғ ы н ы ң   б ә р ш  

ағы з ы п   әк етіп   ж а т қ а н   өзен   та сқ ы н ы   (« А р ал д ағы   сә н і  к е тк е н   со я у  

а ғ а ш т а р   « П әл ең д і  а у л а қ   қы л »   деген д ей ,  ж а н   са у ғ а л а п ,  се ң д ер ге 

б а с ы  ти іп  тен сел ед і. Т ам ы ры  та р м ақ т ы , ә у л е т т і а ғ а ш т а р  ғ а н а  басы н  

к ө к к е   кө тер іп ,  ел е н   қ ы л м а й   т ү р .  Б ет ін е  ә ж ім   к ір г е н   қ ү л а б а л а р  

« ал л а»   д е у г е   әл і  келм ей ,  ек п ін д і  с е л ғ е   қ ү р б а н   б о л ы п   ж а т ы р ...»  

(1.2.74.)  -   д а л а   тү р ғ ы н д ар ы н   ә л е к к е   с а л у ғ а   ж а қ ы н д а п   қ а л ғ а н   ірі 

ап а тт ы ң ,  т а р и х и   к о л л и з и я л а р д ы н   м ет аф о р асы .

Е ртіске ж а н  бітіре су р е тте ген  б ү л  үзін д ід е ау ы з ә д е б и ет тің  көн е 

ш ы ғ а р м а л а р ы н а  тә н   ан и м и зм д і т а б а   ал м ай м ы з.  К ө р кем   әд е б и е т т е  

к е й і п т е у   н а н ы м - с е н ім   е м е с   п о э т и к а   с а л а с ы н а   қ а т ы с т ы  

қа р аст ы р ы л ад ы . К ейіптеу әдісінін езін щ  а т қ ар а ты н  м інд еті ж ағы н а н  

п с и х о л о г и я л ы қ   п а р а л л е л и з м г е   ж а қ ы н   е к е н ін   а й т а   к е т у   л әзім . 

Р о м ан д ағ ы   ке й іп тел ген о б р а з д а р   (п ер с о н и ф и п и р о в а н н ы е  образы ) 

зе р   са л ы п   қ а р а у д ы  та л а п  етеді.  А л тай  т а у ы н ы ң   б ей н есі  р о м ан н ы н  

б ү к іл  ө н  б о й ы н а созы лады . О сы  бір « о р тақ бей не»  (сквозной)  қай та- 

қ а й т а   к ө р ін іп ,  ш ы ғ а р м а н ы ң   л е й т м о т и в ін е   а й н а л а д ы   ж ә н е   ә р  

к ө р ін г е н   с а й ы н   ж а ң а   қ ы р ы н а н ,  ж а ң а   м а ғ ы н а м е н   к ө з г е   тү с е д і. 

Р о м ан н ы ң  эксп о зи ц и я сы н д а А л тай д ы ң  ж ә н е  о н ы н  етегін д е оты р ға н  

а у ы л д ы ң   т а м а ш а   к ө р ін ісі  б е р іл г е н .  « Ө с к е м е н н ін   а р   ж а ғ ы н д а , 

Б ү қ т ы р м а н ы ң   о ң   ж а ғ ы н д а   ә л е м ғ е   а я н   А л т а й   б а р .  А л т а й д ы ң  

к ү н г е й ін е   қ ү б ы л а   ж а қ қ а   қ ү л а й   а қ қ ан ,  қ ү л а й   ағьш   Ертіс  тү скен ,

78

күз  күзеткен  Күршім  бар.

Алтай,  Күргшм -   не заманнан қалын найман мекені. Сол Алтай 

мен  сол  Күршімнщ  қысы  қыспақ,  ж азы  самал.  Күн  ж ы лт  етсе, 

төрт түлік мал қарағайлы қарт Алтандын, Алтай сынды анасынын 

көкірегін  аймаласып,  мөйек  болып,  мамырласып  ж атқаны .  Қарт 

Алтайдын  қақ  басында,  алақанны н  аясында,  бал  таты ған  айна 

сулы,  түрі  де  аспан,  сыры  да  аспан,  ш арап  сулы   М арқакөлі. 

Марқакөлді алқалаған  — аз  ауылды  Алтай  елі.  Алтай  елі  -   Алтай 

ж азы   т а у   ер к есі  -   ки ік  болы п,  өзге  ел д ер д ен   б и ік  болы п, 

Марқакөлдін  самалында  сайран  етіп  жатканы.

Марқакөлдін суы балдай.  Марқакнлдің суын ішіп отын жеген, 

сары  қарын,  түтам  емшек  ж ануардың  бауырынан  сүт  сорғалап, 

сүт  емес-ау,  қүт  сорғалап,  көнек-көнек  лықыллайды,  қара  саба 

емізіктеп, қою, салқын сары қымыз, быжылдаған дәрі қымыз шара- 

шара  ш ы п ы л д ай д ы .  Бір  ш ар асы н   іш кен  ад а м   қ о р   қы зы н  

қүшақтагандай боп,  беті шиқан дуылдайды,  аузы қобыз гуілдейді. 

мас болады,  ж ас  болады:  ж ел  жетпіске  мінш  алып,  Алтай  тауын 

дүбірлетіп.  таудын тасын  күтірлетіп,  көкпар,  жарыс,  алыс-жүлыс 

асыр  салып  жатқаны»  (1.2.146,).  Күнделікті  тірццлік  пен  табиғат 

үйлесім тапқан  осынау  жалпылама  көрініс көркемдік  ж ағынан  да 

біртүтас  болып  ш ы ққан.  Өмір  занына  бағынған,  қалыптасқан, 

өзгермейтінлей көрінген пршілік қалпы мен взара алмасқан табигат 

көркі  романтикалық-көтерінкі,  әсерлі  сезіммен  баяндалады.  Тек 

«жам  жолмен  жандамайлап  келе  жатқан  ала  ат  мінген  жалғыз 

адам» туралы  жайсыздау хабар ғана  («ажал түрткен  мал  болмаса, 

мал  алдырған  ж ан  болмаса,  теренге  кім  барған?»)  алгі  бір  баяу 

аққан  өзен  бетіндегідей  бірқалы п ты   п атр и ар х ал д ы қ  өмірдін 

тынышын  алғалы  ж ам анатқа  мензеп  түрғандай.

Одан  әрі  сю ж еттік  оқиғаны н  даму  барысында  А лтай  тауы 

кейіпкер  қы зды ң  тағды ры на  ку ә  болады.  Қ ы руар  қиындықты 

бастан өткеріп, дүниеден баз кешкен Ақбілек шытырман оқиғанын 

ішінде  ж үргенде  А лтай  бейнесі  үнемі  онын  қасынан  табылады. 

өйткені Алтай -   тоқтауы  жоқ, тоқырауы ж оқ мәнгі өмірдін кепілі. 

Ж зне  өзгермейтін,  бүлж ымайты н  мәнгі  Алтай,  әр   көріністе  әр 

қырынан бойтүзеп.  жанарып, ж ан ғы р ьт отырады.  «Алтай... бойды 

да, ойды да көтерді.  Алтайдын кешкі самалы беггтен сүйеді. Ақбілек 

Алтайға шыққанда,  баягы апасын өлтіретін,  өзінін әбиірін алатын, 

өгей  шешесінін  қорлы ғы н  шегетін,  Көркембай  кем пірдін  көр 

үйшігіндегі  ж аны   көзіне  көрінетін  алай -түлей   қараңғы ,  қара 

күндер,  барса  келмеске  бірж ола  кеткендей,  анау  алыста,  етекте 

біржола  қарасы   өш кендей  болып  көрінді.  А қбілек  бейнеттен.

79

қ о р л ы қ т а н ,  к ү н ә д е н   қ ү т ы л ы п ,  с о н а у   ж ет і  қ а т   кө к тегі  ғ а р ы ш қ а  

ап а р ы п ,  ж ү р е г ін   а л т ы н   л ег е н г е   са л ы п   ж у ғ а н д а й ,  а н а д а н   ж а н а  

ту ғ а н д а й   та зар д ы ...  М ар қ а к ө л д ін   су ы   б ал д а й .  М а р қ а к ө л д ін   суы н 

ішіп,  о ты н  ж е ге н  са р ы  қар ы н ,  тү там  ем ш ек ж а н у а р д ы н  б ау ы р ы н ан  

с ү т   с о р ғ а л а п ,   с ү т   е м е с - а у ,  қ ү т   с о р ғ а л а п   к ө н е к - к ө н е к  

л ы қ ы л д а й д ы ...»   (1.2.339.).

А л « Қ ар тқо ж а»  р о м ан ы н д ағы  («Ән» бөлімі)  п ей заж д ы қ  элем ен т 

қа н д ы   а й д ы ң   бей н есі  а й р ы қ ш а   есте  қ а л а т ы н   көрініс.  Б ү л   көрініс 

к е й іп к е р д ін   к ө н іл   к ү й ін   б е р у ім е н   қ а т а р ,  о қ и ғ а н ы   а л д ы н   а л а  

білдірудін,  п си х о л о ги ял ы қ атм о сф ер ан ы  о д ан  әр і кү ш ей т у д ің  тәсілі 

б о л ы п   есеп те л ед і.  Екінші  ж ағ ы н ан   х а л ы қ т ы н   қ а л ы п т а с қ а н   сана- 

сезім іне,  д әс тү р л і  ү ғы м ы н а  д а   көзд ел ген   тә сіл .  А спан  д ен ел ер ін ін  

қ а н д ы  тү с к е  б о ял у ы ,  кү н н ін  тү т ы л у ы  секіл д і қ ү б ы л ы с тар  қантөгіс, 

а п а т   т.  б .  х а л ы қ қ а   қ а й ы р с ы з   о қ и ғ а л а р д ы н   х а б а р ш ы с ы   д е п  

қ а б ы л д а н ғ а н .

П е й з а ж   к ө р ін іс ін ің   п с и х о л о г и з м і  о н ы   к ө р у ш і,  с е з ін у ш і 

к е й іп к е р д ің   ә с е р ім е н   б ір л ік т е   с у р е т т е л у ін е   д е   б а й л а н ы с т ы . 

М әсел ен ,  м ай д ан н ан   қа й ты п   ке ле ж а т қ а н   Қ а р т қ о ж а н ы ң  сағы н ы ш  

с е з ім і  Б а я н   т а у л а р ы н   с у р е т т е у д е   н е г із г і  б о я у д ы н   қ ы з м е т ін  

ат қ а р а д ы .  О сы   бір  с ә т г і  т а л д а й   келіп:  «С өй тш   ж а з у ш ы   ке й іп кер  

сезім ін е  о р тақтасы п ,  о н ы м ен   бірге  Б ая н д ы   к е р г е н ш е   асы ғады »,  -  

д еп   ж а з а д ы   ак ад ем .  С .  Қ и р а б аев   (П.32.111.).  Ш ы н  м ән ін д е,  ту ғ а н  

ж е р д ің   әсем   көркі  бір  ған а   кей іп к ер д щ   әс ер ім ен   н ем есе  а в то р д ы н  

ған а  б ая н д ау ы м ен   су р е тте л м е й д і.  О л,  д ә л ір е к   ай т қ а н д а ,  кейігасер 

м е н   а в т о р д ы ң   б ір іғ у ін е н   п а й д а   б о л ғ а н   ә ң г ім е ш ін ің   а у з ы м е н  

а й т ы л а д ы .  М ү н д а й   а в т о р   с а н а с ы   м е н   к е й іп к е р   с а н а с ы н ы н  

т о ғ ы с у ы н а   н е г із д е л г е н   б а я н д а у   б ә л к ім   ә л е м д ік   ә д е б и е т   ү ш ін  

ж а н а л ы қ  ем ес шы ғар, а л  2 0 -ж ы л д ар д ағы  қ а з а қ  әд еб и егі ү ттгін  ү л кен  

о қ и ғ а   б о л ған ы   рас.

80

Қ   О   Р  ы   т   ы   н   д   ы

Елімізде  болған  саяси-өлеуметтік,  тари хи   өзгерістер  қоғам- 

дық ой мен көркемөнер саласында адам тұлғасы  туралы мәселені 

терен  де  ж ан аш а  пайымдау  қаж еттілігін  тудырды.  Себебі  адам 

түлғасы  проблемасынын арж ағы нда та р и х и   процесс,  қогамдық, 

ад ам затты қ  кон цепциялары ның  ж атқан ы н   айы ру  қиын  емес. 

Адам  түлгасы   туралы   үгым  үлттық  санам ен  тікелей  байланыс- 

ты.  Үлттын  өзін-өзі  тануын,  адамнын  өзін-өзі тануынан,  тобыр- 

лык  халы ққа,  үлтқа  айналу  процесін,  адамнын  түлғага  айналу 

процесінен әсте бөліп алып қарауға болмайды .  Ал,  көркемөнерді 

қоғамдық өмірдін моделі деп танысақ,  адам,  түлға мәселелерінің 

өлебиетте,  әдебиеттану  ғылымында  өзінін  диалектикалы қ  даму 

үрдісінде  жангырып,  ж анарып  оты руы   бүгінгі  рухани  өсуміздін 

белгілі  бір  д әреж ед е  деңгейі  мен  м еж есін  білдіреді.

Ж ал п ы   әдеби  процесті,  белгілі  бір  ж азуш ы н ы ң   шығарма- 

шылыгын  көркем  әдебиетінія  негізгі  объектісі  -   адам  түлғасы 

арқылы зерттеу жалпы ғылым үшін жемістілігімен, тиімділігімен 

ғана  емес,  көркем  ойдын  кон цептуалды қ  негізін  қүрайтынды- 

ғымен  қүнды.

Каркем әдебиеттін негізгі объектісі адам болатын себебі:  адам

-   қоғам ны н,  адам затты ц  негізі.  К ез-келген  эстетикалы қ  мәні 

үлкен  көркем образда, дәлірек айтсақ адам  бейнесінде автордын 

адам мәні туралы , осы мәселе бойынш а өз дөуірінің көркем ж әне 

теориялы қ  ойынын  ж еткен  денгейінен  туы ндайты н  өз  түсінігі, 

өз  үгы м ы   ж атады .  Талантты   ж азу ш ы н ы ң   кез  келген  образы  

өмірлік  м атериалды н  ж инақталуы ны н,  өзіндік  даралануы ны н 

(индивидуализация)  сипаты  болып  қан а  табылмайды,  адам  ту- 

ралы  белгілі бір  үғымның  көркем  бейнесі  қызметін де атқарады. 

Сонымен бірге,  адам мәні туралы  ж аң а түсінік әдебиетте көркем 

бейнелеу  тәсілінде  ж аң а  дәуір  аш ады   деп  айтуға  болады.

Т ү л ға  концепциясының  әдебиетте  нақты лы   тарихи  сипаты 

бар.  Адам  қоғамынын  тарихи  дамуы ны ң,  оның  экономикалық, 

әлеуметтік,  мәдени  эволюциясынын  бары сы нда  түлға  концеп- 

циясы  өзгерістерге  үшырайды,  дамиды  ж ән е  бүл  даму  күрделі 

д иалеқтикалы қ  процеске  айналады.

Қ азақты ң   классик  жазуш ысы  Ж .  Аймауытов  тарихи  мәні 

зор  «түлға»  концепциясын  қазак  әдебиетінің  кеп  салалы  роман

81

жанрында  терең  психологиялық  негізде  күн  тәртібіне  түңғыш 

қойгандардың  бірі  екені  ашық  айтуымыз  керек.

Казақ  әдебиетінін  роман  жанрының  негізін  салушылардың 

бірі  -   Ж .  Аймауытовтың  феномені  оның  «жаттығуды»  бірден 

классикалық  романдардан  бастауы  болса,  сол  табыстың  негізгі 

көзі оның шыгармаларындағы адам түлғасының ішкі қайшылығы 

мол,  әлеуметтік  сипаты  мен  табиғи  негізін  қатар  бейнеленген 

концептуалдық  категорияға  айналуымен  тікелей  байланысты.

Аймауытов  шығармаларында  адам  түлғасын  зер ттеудің 

негізгі  үрдісі екі бақытта дамыды:  біріншісі  -   әлеуметтік, тарихи 

жагдаймен байланысты  мінез сипаты,  екіншісі  -  таза жан әлемі, 

психика  сферасы.

Адамнын  психологиялық  бейнесін  жасаудағы  Ж .  Аймауы- 

тов  бастан  кешкен  ізден іс  қиындықтары,  н егізін ен ,  қазақ 

әдебиетінде,  әсіресе,  роман  жанрында  бүрын-сонды  ондай  про- 

залық  тәжірибенің  болмағандығына  байланысты  еді.  Сондық- 

тан,  біржақты дәстүрлі фольклорлық эстетикадан әрі асып, адам- 

ды  белгілі  бір  қасиеттердің  ғана  көрінісі  етіп  қалдырмай,  бүкіл 

қы ры -сы ры м ен,  қайш ылығымен,  ж а н -ж а қ т ы   к ө р с е т у г е  

мүмкіндік  берген  адам  түлғасы  туралы  түсініктің  авторы  Ж . 

Аймауытовтың  еңбегі  соғүрлым  бағалы  болмақ.

Ж .  Аймауытов  өз  романдарында  адамның  ішкі  әлемін  су- 

реттеуге өзіндік принциптерін әкелді.  Ж үсіпбек адамды барлық 

қайш ылығымен, 

ал уан  

қы ры мен, 

арты қш ы лы ғы мен, 

әлсіздігімен  бірдей  қабылдайды.

^Ж.  А й м ауы тов  -   п си х о л о г  ж а з у ш ы .  О ның  т ер ен  

психологизмінің  арқасында  адам  түлғасы  қазақ  әдеби етін де 

мүлде  жаңа,  концептуалдық  сипатқа  ие  болды.  Ж .  Аймауытов 

түлғасы  әлеуметтік  ортаның  үстемдігі  мен  табиғи  жаратылысы- 

ның  қүдіреті  ортасында  -   қоғамға  да,  өзінің  кісілік  деңгейіне, 

болмысқа да бағынатын,  көп  жағдайда  бір-біріне қарама-қайшы 

қасиеттерді,  бойына  сыйдыра  алатын,  кемшілігі  де,  артықшы- 

лығы  да  бір  басына  жететін,  күрделі  де  шыншыл  бейнелер. 

Аймауытовтың  үлкен  гуманизмінің  сыры  да  осында.

82

П А Й Д А Л А Н Ғ А Н   Ә Д Е Б И Е Т   Т ІЗ ІМ І:

II.  Абай  Құнаябаев.  Өлендер  мен  поэмалар.  Алматы:  Ғылым,

1977.  456  б.

1.2.  Аймауытов  Ж .  Ш ығармалары.  Алматы:  Ж азуш ы,  1989,

557  б.

1.3.  Аймауытов  Ж .  Ш ығармалары  жинағы:  5  томлық.  Алматы: 

Ғылым,  1996,  Т.  1.  327  б.;  1996,  Т.  2.  272  б.

1.4.  Аймауытов  Ж .  Ш ернияз.  П ьесалар  жинағы.  Алматы:

Өнер,  1990.

1.5.  А ймауытов  Ж .  Психология.  Алматы:  Рауан.  1995,  309  б.

1.6.  Алдаспан.  Алмәты:  Ж аэуш ы ,  1970,  271  б.

II.  Зерттеулер  мен  монографиялар:

11.1.  Абай  таглымы.  Құрастырған  Н.  Ғаблуллин.  Алматы: 

Ж азуш ы ,  1986,  432  б.

П.2.  Аристогель.  0 6   искусстве  поэзии.  Москва:  Гослитиздат,

1957,  183  с.

И.З.  Атымов  М.  Қазақ романдарынын  поэтикасы.  Алматы:

Ғылым,  1975.

П.4.  Әуезов  М.  20  томдық  шыгармалар  жинағы.  Алматы: 

Ж азушы,  1979.

П.5.  Байтұрсынов  А.  Ш ығармалары.  Алматы:  Ж азуш ы,  1989, 

117  б.

11.6.  Бахтин  М.  Проблемы  поэтики  Достоевского.  Москва: 

Советский  писатель,  1963,  315  с.

П.7.  Белинский  В.  Г.  Полн.  собр.  соч.,  Т.  1-13,  Москва: 

Издательство  АН  СССР,  1953,  59  с.

11.8.  Белопольский  В.  Н.  Достоевский  и  философская  мысль  его 

эпохи:  Концепция  человека.  Ростов-на-Дону:  Издательство 

Ростовского  университета,  1987,  206  с.

П.9.  Бес  арыс.  Естеліктер,  эсселер  ж ән е  зертгеу  мақалалар. 

Алматы:  Ж алы н ,  1992,  541  б.

П.10.  Бочаров  С.  Г.  Психологическое  раскрытие  характера  в 

русской  классической  литературе  и  творчестве  Горького.  В 

кн.:  Социалистический  реализм  и  классическое  наследие. 

Проблема  характера.

М осква:1960,179-184  с.

П. 11.  Бочаров  С.  Г.  Л.  Толстой  и  новое  понимание  человека. 

Диалектика  души.  В  кя..  Л и тература  и  новый  человек.

Москва:  И здательство  АН СССР,  1963,  431  с.

8 3

П. 12.  В в ед ен и е  в  л и т е р а т у р о в е д е н и е .  И з д а н и е   в т о р о е , 

д о п о л н е н н о е .  М о сква:  В ы сш ая  ш к о л а,  1983.  П о д   р е д .  п р о ф .  Г. 

Н.  П о сп е л о в а .  318  с.

П.13.  В ес ел о вс к и й   А.  П с и х о л о г и ч е с к и й   п а р а л л е л и з м   и  его 

ф о р м ы   в  о т р а ж е н и я х   п о э ти ч еск о го   с т и л я .

В  кн .:  И с т о р и ч е с к а я   п о э ти к а.  М о с к в а:  В ы сш ая  ш к о л а ,  1989,

406  с.

П.14.  В и н о г р ад о в   В.  В.  О   я з ы к е   х у д о ж е с т в е н н о й   п р о з ы .

М о ск в а:  Г о с л и ти зд ат ,  1959,  654  с.

П.15.  Г ачев   Г.  Д .  Ж и з н ь   х у д о ж е с т в е н н о г о   с о з н а н и я .  О ч е р к и   по 

и с т о р и и   о б р а з а .  М о сква:  И ску сс тв о ,  1972,  2 00  с.

11.16.  Г и н зб у р г   Л .  О  л и т е р а т у р н о м   ге р о е .  Л е н и н г р а д : 

С о в е т с к и й   п и с а т е л ь ,  1979,  2 22  с.

П.17.  Г и н зб у р г   Л .  О  п си х о л о г и ч е ск о й   п р о з е .  Л е н и н г р а д : 

Х у д о ж е с т в е н н а я   л и т е р а т у р а ,  1977,  443  с.

11.18.  Гр о м о в  П.  О   с т и л е   Л ь в а   Т о л ст о го .  С т а н о в л е н и е  

« д и а л е к т и к и   д у ш и » .  Л е н и н г р а д :

Х у д о ж е с т в е н н а я   л и т е р а т у р а ,  1976,  488  с.

П.19.  Г р и г о р ь я н   К.  Н.  Л е р м о н т о в   и  его   р о м а н   «Г ер о й   н а ш е го  

в р ем ен и » .  Л е н и н г р а д :  Н а у к а ,  1975,  347  с.

11.20.  Г усев  В.  Е.  Э с г е т и к а   ф о л ь к л о р а .  Л е н и н г р а д :  Н ау к а,  1967,

3 19  с.

П.21.  Ғ а б д у л л и н   М .  Қ а з а қ   х а л қ ы н ы н   а у ы з   ә д е б и е т і.  А л м а ты : 

М ек т еп ,  1974,  320  б.

П.22.  Г а б д у л л и н   Н.  З а м а н д а с   к е л б е ті.  А л м а ты :  Ж а з у ш ы ,  1972, 

224  б.

П.23.  Д ә д е б а е в   Ж .  Ө м ір  ш ы н д ы ғы   ж ә н е   к ө р к е м д ік   ш еш ім . 

А л м а ты :  Г ы лы м ,  1991,  208  б.

П.24.  Д о с м ү х а м е д ү л ы   X.  А л ам ан .  А л м а ты :  А н а   тіл і,  1991,  176 

б.

П.25.  Д н е п р о в   В.  И ск у с с тв о   ч е л о в е к о в е д е н и я .  И з 

х у д о ж е с т в е н н о г о   о п ы та  Л ь в а   Т о л с т о го .

Л е н и н г р а д :  С о в е т с к и й   п и с а те л ь,  1985,  288  с.

П.26.  Е л е у к е н о в   Ш .  М а ғ ж а н   (Ө м ірі  м ен   ш ы ғ а р м а г е р л іг і). 

А л м а ты :  Р а у а н ,  1995,  384  б.

П.27.  К е н ж е б а е в   Б.  Ә д е б и е т   б е л е с т е р і.  А л м а ты :  Ж а з у ш ы ,

1986,  400  б.

П.28.  К о л о б о в а   Л.  А.  К о н ц е п ц и я   л и ч н о с т и   в  р у с с к о й  

л и т е р а т у р е   р у б е ж а   X IX -X X   вв.

М о ск в а:  И з д а т е л ь с т в о   М о ско в ско г о   У н и в е р с и т е т а ,  1990,  334  с. 

П.29.  К о ж и н о в   В.  В.  П р о и с х о ж д е н и е   р о м а н а .  М о ск в а:

84

Советский  писатель,  1963,  439  с.

П.ЗО.  Кормилов  С.  И.  Проблемы  детерминизма  в  литературе 

критического  и  социалисгического  реализма.  В  ки.:  Актуальные 

проблемы  сои.  реализма.  Москва:  Издательство  МГУ,  1981,  291 

с.;  161-188.

П.31.  Кәкішев  Т.  Санадагы  ж ар ал ар .  Алматы:  Қазақстан,  1992. 

П.32.  Қирабаев  С.  Ж үсіпбек  А ймауы тов.  Өмірі  мен 

шыгармашылығы.  Алматы:  А на  тілі,  1993,  226  б.

С.ЗЗ.  Қоэыбаев  М.  А қтанлы қтар  ақи қаты .  Алматы:  Қ азақ 

университеті,  1992,  272  б.

П.34.  Лизунова  Е.  Мастерство  М ухтара  Ауэзова.  Алма-Ата: 

Ж азушы,  1968,  286  с.

П.35.  Лихачев  Д.  С.  Человек  в  ли тер ату р е  древней  Руси. 

Москва:  Наука,  1970,  180  с.

П.Зб.  Личность  в  XX  столетии.  М осква:  Мысль,  1979,  263  с. 

П.37.  Лотман  Ю.  М.  С тр у кту р а  худож ественного  текста. 

Москва:  Искусство,  1970,  384  с.

П.38.  Мағауин  М.  Қ азақ  хандыгы   доуіндегі  әдебиет.  Алматы: 

Ана  тілі,  1992,  176  с.

11.39.  Майтанов  Б.  Қ аһарманны н  рухан и   әлемі.  Алматы: 

Ж азушы,  1987,  232  б.

П.40.  Марков  А.  Ф.  Некоторые  принципы  психологического 

анализа  в  литературе  XX  века  и  вопросы  метода  и  личности 

художника.  В  сб.:  Х удож ественны й  метод  и  творческая 

индивидуальность  писателя.

Москва:  Наука,  1964,  127—135,  241  с.

П.4І.  Мировое  значение  русской  ли тературы   XIX  века.

Москва:  Наука,  1987,  439  с.

П.42.  Мырзахметов  М.  А байдын  адамгерш ілік  мүраттары. 

Алматы:  Рауан,  1993,  286  б.

>  П.43.  М үхамеджанов  Қ.  Абай  м үрагерлері.  Алматы:  Атамүра, 

1995.

П.44.  М үқанов  С.  Өсу  ж олдары м ы з,  Алматы:  ҚМБ,  1960,  988

б.

П.45.  Мүсірепов  Ғ.  Заман  ж ә н е   әдебиет.  Алматы:  Ж азуш ы,

1982,  350  б.

П.46.  Нұрғалиев  Р.  Арқау.  1 -2   том.  Алматы:  Ж азуш ы,  1991, 

571-572  б.

П.47.  Осмоловский  С.  Н.  Д остоевский  и  русский 

психологический  роман.  Киш енев:  Ш тиинца,  1981,  167  с.

П.48.  Піралиева  Г.  Ішкі монолог.  Алматы:  Ер-Дәулет.  Қазақсган,

85

1994,  138  б.

П.49.  П р о б л е м а   п с и х о л о ги зм а  в  с о в е т с к о й   л и т е р а т у р е . 

Л е н и н г р а д :  Н ау ка,  1970.

11.50.  П р о б л е м а   п си х о л о ги зм а  в  х у д о ж е с т в е н н о й   л и т е р а т у р е . 

Т о м ск:  И зд а т е л ь с т в о   у н и в е р с и т е т а ,  1981.

П.51.  П роблем а  человека  в  соврем ен ной  ф и л о со ф и и .  М осква:

Н аука,  1969.

П.52.  С а ғ ы н б е к ү л ы   Р.  Ж .  А й м а у ы т ү л ы .  А л м а ты :  Р а у а н ,  1997. 

П.53.  С этб аева  Щ.  Қ.  Ш акерім  Қ үдай бердіүлы .  Алматы:  Гылым, 

1993,  116  б.

П.54.  С е й ф у л л и н   С .  Қ а з а қ   ә д е б и е т і.  I  кітап .  Қ ы зы л о р д а ,  1932, 

234  б.

П.55.  Т е о р и я   л и т е р а т у р ы .  О с н о в н ы е   п р о б л е м ы   в  и с т о р и ч е с к о м  

освещ ен и и .  Х у д о ж естве н н о е  п р о и зв ед ен и е.  М осква:  Н ау ка,  1962, 

400  с.

11.56.  Т е о р и я   л и т е р а т у р ы .  О с н о в н ы е   п р о б л е м ы   в  и ст о р и ч е ск о м  

о с в е щ ен и и .  Р оды   и  ж а н р ы   л и т е р а т у р ы .

М о с к в а:  Н ау к а,  1964,  408  с.

П.57.  Т е о р и я   л и т е р а т у р ы .  О сн о в н ы е  п р о б л е м ы   в  и с т о р и ч е с к о м  

о с в е щ е н и и .  С т и л ь .  П р о и зв е д е н и е .

Л и т е р а т у р н о е   р а з в и ти е .  М о сква:  Н а у к а ,  1965,  5 02  с.

П.58.  Ф о л ь к л о р   к а к   и ск у сст в о   с л о в а.  И с к у с с тв о  

п си х о л о г и ч е ск о г о   и з о б р а ж е н и я   в  у с т н о м   н а р о д н о м  

п о э ти ч е с к о м   тв о р ч е с тв е.  С б .  ст.  П о д   р ед .  п р о ф .  К р а в ц о в а   Н.

И.  В ы п у ск  2.  И зд -в о   МГУ,  1969,  160  с.

П.59.  Ш а т а л о в   С .  Е.  П р о зр е н и е   к а к   с р е д с т в о   п си х о л о г и ч е с к о г о  

а н а л и з а .  В  кн .:  Ч ех о в   и  Л е в   Т о л с т о й .

М о ск в а:  Н а у к а ,  1980,  5 6 - 6 9   с.

П.60.  Ч е р н ы ш е в с к и й   Н.  П о л н .  со б р .  со ч .  О Г И З .  1 9 3 9 -5 3 , 

М о скв а,  Т.  3.

II.  Баспасөз  бетіндегі  мақалалар:

Ш. 1.  А қы ш ев  3.  Ж ү сіп б е к   ж ә н е  о н ы н   К а р т қ о ж а с ы .  Ж ү л д ы з . 

1990.  №   8.

Ш.2.  А х м ето в   3.  О  с в о е о б р а зи и   к а з а х с к о г о   п р о ц е сса  н а ч а л а   XX

в.  И зв е с т и я   А Н   РК.  Ф и л о л о г и ч е с к а я   с е р и я .  1990.  №   2.

Ш.З.  Ә б іл о в   Д .  Ж ү с іп б е к   ағ а .  Қ а з а қ   ә д е б и е т і.  1989,  13 

о к т я б р ь .

Ш.4.  Б а й ғ а л и е в   Б.  Ж ү с іп б е к   А й м а у ы г о в т ы н   б ү р к е н ш ік

86

есімдері.  Қазақ  әлебиеті.  1990,  30  наурыз.

ПІ.5.  Исмакова  А.  Ж ан р о вы е  предыстоки  современной 

казахской  прозы.  Известия  АН  РК, 

филологичеекая  серия,  1985,  №   3.

Ш.6.  Керейқұлов  К.  Агысы  күш ті  бір  арна.  Қазақ  әдебиеті.

1989,  13  октябрь.

Ш.7.  Майтанов  Б.  Ақбілек  -   психологиялық  роман.  Ж үлдыз.  1992. 

№   10.

1П.8.  Түрысбеков  Р.  Ж үсіп бек  Аймауытовтын  әдеби  мүрасы. 

ҚР  ҒА-нын  хабаршысы.

Тіл-әдебиет  сериясы.  1992.  №  4.

Ш.9.  Таханов  Б.  Ш.  Н ациональный  характер  в  романе  Ж . 

Аймауытова  «Қартқожа».  И звестия  АН  РК.

Серия  филологическая.  1992,  №  1.

ПІ.10.  Ысқақов  Д.  А қбілек  элемі.  Ж үллы з.  1990,  №  8.

III.11.  Ысқақұлы  Д.  Қ аламгер  келбеті.  Ж ұлды з.  1990,  №  5.

Щ  12.  Ісмакова  А.  «Мәдениет  тарихы  -   ел тарихы».  Ж алын.

1990,  №  2.

IV. 

Сездіктер:

IV. 1.  «Абай»  энциклопедия  Алматы:  Қазақ  энциклопедиясы,  1995, 

720  б.

IV.2.  Литературный  энциклопедический  словарь.  Под  общ. 

ред.  В.  М.  Кожевникова  и  П.  А.  Николаева.

Москва:  Советская  энциклопедия,  1987.

[Ү.З.  Лермонтовская  энциклопедия.  Москва,  1981.

8 7

М А З М Ү Н Ы

бет

КІРІСПЕ......................................................................... \................... 

3

Ж.  АЙМАУЫТОВТЫҢ  РОМАНДАРЫНДАҒЫ  КӨРКЕМ 

ТҮЛҒА  МӘСЕЛЕСІ.............................................. .........................  

7

Ж .  А й м ау ъ гто вты н   тү л г а  ко н ц еп ц и ясы н ы н

дуниетаны м ды қ  ж ә н е   көркемдік  қайнар  көздері  .................  

7

Ж .  Аймауытовтын  романдарындағы  көркем

түлға  ж ә н е   оны н  б ей н ел еу  ерекш елігі  ...................................... 

17

Ж.  АЙМАУЫТОВ  РОМАНДАРЫНДАҒЫ

П С И Х О Л О Г И Я Л Ы Қ   Т А Л Д А У ......................................................  

38

Р о м а н д а р д а ғ ы   о р т а қ   тө л   сө зб ен   м о н о л о гты ң  

ө зін д ік   е р е к ш ел ігі  ж ә н е   к е й іп к ер д ін   р у х а н и   әлем ін

а ш у д а ғ ы   м а н ы з ы .................................................................................  

38

Ром андардагы   диалогтын  қостүрғылы  сипаты, 

кейіпкердін  рухан и   әлемін  су р еттеу д егі  ишара-белгі

ж ү й е с ін ін   м ан ы зы   ................................................................................ 

59

Ж .  А йм ауы тов  романдарындағы  күнделік,  п ей заж   т.  б. 

пси хологи ялы қ  зерттеу  амалдарынын  ерекшеліктері,

кейіпкердін  рухан и   әлемін  б ей н ел еудегі  м а н ы зы .................  

69

ҚОРЫТЫНДЫ  ...............................................................................  

81

П айдаланған  әдеби еттер   т із ім і......................................................  

83

Әбдікова  Карлығаш

Ж .Аймауы тов  туы нды лары ндағы   түлға 

/о к у   кгралы /

Ш ығаруға жауапты 

Г.Худайбсргенова

Көркемдеуші  редакторы 

Ж-Касымхан

Т ехнікалы к  редакторы 

Н.Передереева

Басуға  27.03  .1998  ж.  кол  к о й ш и ы  

Есепті  б аспа табағы   5,5  П іш імі  60  х  84  1/16.

Т аралы м ы   500  д ан а  С үраны с  .V?  252

Компьютер  бөлімінде  басылып  шыкты

К азак стан   Рсспубликасы  білім ,  м ә д сн и ет  ж ән е 

денсаулы к  сактау  м и ш істрлігін ш   оқ у лы к  ж ә н е   әдістем елік 

әд еб неттер ж өніндегі  Республикалы к  баспа  кабинеті,

480100,  А лм аты ,  Ж амбы л  к өш есі,  25  ™