Ж.  Аймауытов  романдарындағы  күнделік,  пейзаж  т.  б

К ү н д е л ік   қ а һ а р м а н н ы н   ө зі  т у р а л ы   ө з і  а й т у ы н ы н   б ір   т ү р і. 

А қ б а л а   с е к іл д і  ә с е р ш іл ,  ө з ін д ік   е р е к ш е л і г і  б а с ы м   а д а м н ы н  

а в т о р л ы қ   м ін е з д е м е с ін   ж а с а у д ы ң   т ә с іл і  б о л ы п   т а б ы л а д ы . 

С о н д ы қ т а н   к ү н д е л ік   ф ор м асы н   т е к   о з ы қ   ә д е б и е т т е р д ін  әс ер і деп  

емес,  б ел гіл і  бір  қ а һ а р м а н   п си х о л о ги ясы н   а ш у   ж о л ы н д ағ ы   әд е б и  

қ а ж е т т іл ік т е н   т у ғ а н   т ә с іл   д еп   қ а р а с т ы р а   а л а м ы з.  А қ б а л а   м ен  

А қ б іл е к   а р а с ы н д а ғ ы   қ а р ы м -қ а ты н аст ы ң   ү зіл у ін   д ә л е л д е у г е   осы  

к ү н д е л ік   м ү м к ін д ік   б ер е д і.  А қ б а л а   м е н   К ү л а н н ің   а р а с ы н д а ғ ы  

с ү й іс п е н ш іл ік   о қ и ғ а с ы н а   қ ү р ы л ғ а н   к ү н д е л ік т і  н е г із ін е н   ек і 

т ү р ғ ы д а н   қ а р а у ғ а  б о л ад ы . Біріншісі  -  о қ и ғ а л ы қ  ж ағы .  А қ б а л а  м ен 

К ү л ән н ің  а р а с ы н д ағы  қ а р ы м -қ а ты н асг ы ң  д а м у  ж ә н е  ү зіл у  тар и х ы , 

екш ш ісі -   п си х о л о ги я л ы қ ж ағы : к ү н д ел ік ав то р ы н ы н  ішкі сезімдері, 

өзін  ө зі  п ай ы м д а у ы ,  зе р д ел еу і.  К ү л ән м е н   б о л ған   ә р   ке зд ес у ,  ол 

т у р а л ы   е с тіл ге н   м әл ім еттер ,  о н ы ң   қ и м ы л -қ о з ғ а л ы с т а р ы н а   дей ін 

іш тей   з е р т т е л іп   ж а т а д ы .  «Беті  қ ы з а р ы ң қ ы р а п ,  қ о л ы н   сү р тін іп , 

ш а ш ы н  т ү з е п   қ ы м та л ы н қ ы р ап  о ты р д ы .  Ү стел  о р та сы н д ағы  лам п ы  

ек еу ім ізд ін  ар а м ы зд а еді. Л ам пы н ы  алы п , о н ы ң  о р н ы н а ж е н т  салған  

к іш кен е  т а р е л к а н ы   қой ды .  Бізге  ж а қ ы н д а т п а қ   б о л д ы .  Б ү д ан   мен 

үш   т ү р л і  м ә н   ш ы ғард ы м :  1)  Үзын  с а м а у ы р д ы ң   кө л ең к е сін е   тү с у  

үш ін.  2)  Ж е н т т і  б ізге   ж а қ ы н д а с у   ү ш ін ,  ә й т п е с е ...  3)  А р а м ы з д а  

лам п ы   қ а л т қ ы   б о л м ас  үш ін  қ о й ы л у   к е р ек .  Б астап қ ы сы   б олм аса, 

т е р іс   ем ес ,  о т   б а с ы н а н   қ ы за р ы п ,  сы н ы   б ү з ы л ы п   к е л г е н   т ү р ін  

ж а с ы р у   д а   -   б із г е   ж а қ с ы   к ө р ін у ,  ж е н т т і   кім   б о л с а ,  с о ғ а н  

ж а қ ы н д а т п а й д ы   ғой.  С о ң ғы сы   б о л са  о д ан   д а  ж ақ с ы »   (1.2.322.).

К е й іп к е р л е р д ің   ә р   ісі,  сө зі,  қ и м ы л - қ о з ғ а л ы с ы ,  к ө з қ а р а с ы  

А қ б а л а н ы н   іш кі  ә л ем ін д е  өзінің  ти ісгі  б ағ асы н   ал ы п   ж а т а д ы .  Б үл 

а р а д а   іш к і  ә л е м н ін   қ о ж а с ы   д а ,  қ а т а л   қ а з ы с ы   д а   а в т о р д ы ң  

(А қб ал ан ы ң )  өзі.  К ү н д елік  ж а н р ы н ы ң   т а ғ ы   бір  ер е кш ел ігі  -   ой- 

пікір еркіндігі,  сы н ау ,  б ағ а б ер у  ә л ем ін д е б и л еп -тө стеу ш іл ік.  Б ір ақ 

А й м ау ы то в   ү ш ш   ең   м ан ы зд ы   н ә р с е   -   а й т ы л ғ а н   о й -п ікір л ер   мен 

б е р іл ген   б а ғ а л а р д ы ң   әд іл д іп   емес,  п ай ы м д а у ,  зе р д е л е у   тә сіл ім ен  

аш ы л а т ы н   іш кі  ә л е м   ол   үш ін   е ң   а л д ы м е н   А қ б а л а н ы ң   ш ы н ай ы  

б ей н есін   ж а с а у   үш ін   ған а  қа ж е т.

А қ б а л а н ы ң   х а р а к т е р і  е к і  т ү р ғ ы д а   а ш ы л а д ы :  б ір ін ш іс і  -  

ав то р д ы ң  қ и я н ат с ы з  (объективті)  си п аттам асы ,  екінппсі -  сы р  аш у, 

тан у ,  м о й ы н д а у   секілд і өзін  өзі с и п а т т а у  тәсіл і.  М ін еки   осы   екінш і 

т ү р ғ ы   е к ін ш і  б ө л ім д е  ө зік-ө зі  п а й ы м д а у   р ет ін д е  к ү н д ел ік   а р қ ы л ы  

іске  а с қ а н .  К ү л ә н м е н   ж ә н е   б а с қ а   д а   к е й іп к е р л е р м е н   а р а д а ғ ы  

қ а р ы м - қ а т ы н а с ы   о н ы н   іш кі  к ө ң іл   к ү й л е р ін ің   қ и с ы н д ы   д ә л е л і 

іспетті.  А қ б а л а   б а с қ а   адам д ар д ы   сы р тқ ы   б ел гіл ер ін е  қ а р а п   өзінін 

қ а л а й  қ а б ы л д ағ а н ы н ,  ол ар д ы   қ а л а й  тү сін ге н н ін   ж а з а д ы .  С ы р тт а й

70

бақылау  мен  олардын  әлеміне  үнілу  ол  үшін  адам  танудын  әдісі 

болып  есептеледі.  Ақбаланың  өзін-өзі  пайымдауына  негіз  болған 

қасиеттер  -   онын  ақылдылығы,  білімділігі,  ой-өрісі,  әлеуметтік 

жағдайы, автордын көмегісіз-ақ өзінін сезім-күйін зерттеуге толық 

мүмкіндігі  бар  екенін  көрсетіп  түр.

Кейіпкердін  ішкі  өміріне  көп  үңілу  Аймауьгговтың  характер 

жасау  тэсіліне тікелей  ықпгіл жасайды.  Аймауытов  ішкі  монолог, 

тура  сөздер  арқылы  кейіпкердін  өз  логикасы  мен  дүниетанымын 

бетінен  қақпай  отырып  олардын  өмірлік қағидаларын толығынан 

түтастай  аша біледі.

Ж азу ш ы   адам  басындағы  белгілі  бір  ж агдайды   суреттей 

отырып,  сол  жәйттің  басы  ашық  пайымдауға  сыймайтын  күрделі 

сәттерін  көрсетеді.  Ол  тек  жағдайды н  ғана  шытырмандығы  гана 

емес,  адам   п си хологиясы ны ң  та б и ғ а т ы н ан   туы нлап  ж ат қ а н  

күрделілік.

Мәселен,  Ақбілек  пен  Бекболаттын  кездесетін  сәтін  еске  алып 

көрелік. Ақберген мен Бекболат Әмір ағасынын үйіне түседі. Үрқия 

жеңгесі  Ақбілекті  үйіне  шақырып,  Бекболат  екеуіне бір табақтан 

дәм жегізеді.  Ақбілек барлық қайғы-қасіретін үмытып, Бекболатты 

көргеніне, онын қасында отырып бір табақтан ас жегеніне бақытты.

«Ет жеп отыр деймісің? Бүлар ырыс жеп отыр гой?» Бірақ,  «Онын 

(Бекболаттын)  саласы  саусақтарына  көзі  түскенде  қара  мүрттын 

саусагы еанетүсіп,  ез ойынан өзі үялап отыр еді» (1.2.272.). Осындай 

наш ар  о й л а р   ш ы бы ндай  ен т е л е п   м азасы н   ал са  да,  ақ ы р ы  

кейіпкердің көніл күйін бүзбастан  бірте-бірте сейіліп  ж оқ болады. 

Әйтсе  д е  ан с аған   арм анны н  к е л б етін е   аз  да  болса  көлең ке 

қүлагандай,  осы  бір  ассоциация  ар қы л ы   Ақбілектін  сезімдері 

күрделене  түседі.

«С езді  ме»  екен  деп  А қ б іл е к   ш аш ы н   си п аган   боп 

шалқайынқырап  Бекболаттын  бетіне  бір  қарады  да,  көзіне  көзі 

түсіп кетті. Онын көзі «сүйгенім бір сен» деп түрган тәрізді. Талмау, 

буалдыр көрінді.  Ақбілек:  «Мен де сенін  ж олына жаным  қүрбан» 

дегендей  салалы  оқ  кірпігін  салмақпен  қағып,  жылтыраган  қара 

көзін  бір  төнкерді.  Екеуі де біріне-бірі  көңілі тойды»  (1.2.272.).

А қбілектін  ж алпы   ж агдайы н  су р еттей   отырып,  ж ән е  осы 

жағдайдагы  ен  жүрекжарды,  ен  негізгі  нәрсені  анықтай  отырып, 

жазушы  қайшылықты  сәттерді  бірж ола  ығыстырып  тастамайды, 

негізп  мүдде түрғысынан  манызы  шамалы,  қасқағамдық ойларды 

енгізу арқылы әлгі бір жағдайдын қыспағынан босануға мүмкіндік 

береді.  Осындай  пси хологиялы қ  ш ы ты рм ан  ж агдай,  адамды 

су р еттеу   мен  оны  тану,  үғы н у  ө р ісін ің   биіктігі  А йм ауы тов

71

психологизмінін  елеулі табыстарынын  бірі  деп  санауымыз  керек. 

«В каждый момент, когда, в соответствии с требованиями момента, 

человек  может  думать  только  о  чем-то  одном,  в  его  сознании 

присутствует бесконечно  разнообразная  «память»,  сложность  его 

отношения  к  жизни»  (П. 11.268.).

Әкесінін өзіне деген салқындығы, тіпті әлдебір жауығу секілді 

қарым-қатынасы  жанына  батқан  Ақбілектің  Үрқияға  сыр  ашқан 

сәтіне назар аударып көрейік. Ақбілекті жанындай жақсы көретін, 

жаны  ашитын  жалғыз  жан  -   Үрқия  алғашқыда  оны  алдастырып, 

жүбатпақ  болып,  оган  көнбегеннен  кейін,  Мамырбай  ақсақалдын 

ез қызына қазір басқаша қарайтынын амалсыз мойындауға мәжбүр 

болады:

«Ақбілек  жылаған  соң,  Үрқия  да  жылады.  Жылап  отырып:

— 

Бауырам-ау!  Сенен  не  бетіммен  бүкпе  сақтайын...  Білген 

нәрсем болса, сенен жасырып. Ойбай-ай! Ннді қайтейін. О не дегенін 

қалқам?  Үлкен  кісілердін  не ойлайтынын  кім біледі?  ...Саған  айта 

алмай жүрген бір сөзім бар екені шың, оны жасырмаймын.  Қалқам, 

иә-ау.  Жүрттын  не танырқайтынан  білмейсін.  Осы үйге кім келсе 

д е бар ғой,  бәрінін көзі сенде болады  (бір тамсанып қояды).  Саған 

жүрттын танырқап қарағанына ішімнен мен күйіп-пісіп отырамын... 

Сондағы  ойлары  не  екен  десейші!  Д ә у   де  болса  ішім  айтады. 

«Орыстан кейін қандай болып  қалды  екен?  Өзгерді ме екен?  Жоқ, 

бүрынгы  қалпында  ма  екен?  Орыстар  оған  не  көрсетті  екен?»  -  

деп  қарайды-ау деймін.  Әйтпесе таңырқайтын  несі  бар?

«Жүрттынойы» деседе, Үрқияныңөз ойы да осыеді» (1.2.255.).

Автор  түсініктемесі  кейіпкерді  әшкерелеп  түр.  Қанша  жаны 

ашып,  қоса  қайғырысьш,  өткен-кеткеннің  көз сүғанағына кейістік 

білдіріп  түрғанмен,  Үрқиянын  өзі  де  «білгісі  келген»  қүштарлық 

сезімін баса алмай түр. Бірақ авторлық түанікгеме С . Г. Бочаровтын 

сөзімен  айтқанда  «кегапкерді  өзінің  кемшіліктері  арқылы  табиғи 

да  түсінікті  ете түседі»  (1.2.269.).

Жазушы  образдардын  бет пердесін  сыпырып,  астарын  дптып 

отырады,  бірақ  одан  олардын  көркемдігі  кемімейді,  керісінше 

бүры н н ан   келе  жатқан  д әст ү р л і  фольклорлық  эстетиканы 

ығыстырып,  Аймауытовтың  өз  поэтикасын  қалыптастырған 

элементтерінің  бірі  болып  саналады.

Батырлар  жыры  мен  ғашықтық  эпостары нда,  ақын- 

ж ы раул арды н   өл ең дерін де,  тіпті  А йм ауы товпен  зам ан дас 

жазушылардың  шығармаларында  да  қаһармандар  жер  бетіндегі 

адамнан гөрі белгілі бір эстетикалық үлгінің өлшеміне сай  келетін 

абсгракты  түлғалар  болды.

72

Бекболат пен Ақбілектщ кездесуіне қайта оралайық. «Тамақтан 

кейін  Үрқия  күйеу  мен  қалындықты  ертіп,  шығарып  салды.  Екі 

жар қоранын сыртына жеткенде, аяқтары  қоюланды». Кейщкердін 

ішкі  кеніл  қүйін  автор  үлы  А байдың  өленімен  береді.  «Қылыш 

мүрт  бал  ерінге тигенде:

«Демалыс  ысынып,

Саусағы  суынып,

Белгісіз  қысыльш,

Пішіні  қүбылып,

Иығы  тиісіп,

Үндемей  сүйісіп,

Мас  болып...»

жатқанын  ақын  Абай  болмаса,  біз  суреттей  алмаймыз»  (1.2.272.).

Автор  поэзиялық  шығармага  сілтеме  ж асау  арқылы  ғашық 

жандардын  көніл  күйін  суреттеуден  бас  тартып  отырған  секілді. 

П розалы қ  ш ы ғармаларды н  іш інде  п о эзи я лы қ  м атериал  қосу, 

шынын  айтқанда,  сонау  фольклордан  келе  жатқан  дәстүр.  Тіпті 

«Мың бір түн» секілді қазақ арасына кең тараған әйгілі шығармалар 

да  бүл  тәсіл  ж иі  кездеседі.  Көркем  прозаға  лирикалық  сазын 

күшейту үшін поэтикальгқтексті пайдалану М. Дулатов, С. Көбеев, 

С.  Торайғыров  шыгармаларына  да тән  қасиет.  Ж аца  қалыптасып 

келе  ж ат қ а н   қа зақ   прозасы ндағы   м ү д ай   қүбы лысты ,  әрин е, 

халықтын  ауы з  әдебиетінін  әсері  деп  қарастырған  жөн.  Екінші 

жағынан,  көптеген  ғалымдардын,  М.  М.  Бахтин  т.  б.  айтуынша, 

көп салалы  романдар  әр түрлі  ж анрларды,  поэтикалық тексгерді, 

күнделік,  хроника,  тагы  басқаларды,  өз  бойына  сініре  алады.

Қ олды   б олған   А қбілек  қ а й т а   о р а га н   кездегі  М ам ы рбай 

ақсақалдың  көніл  күйін суреттеу  де  өленмен  басталады:

«Кім  баласын  сүймейді?

Сен  туғанда,  Нүралым,

Төбел  бие  сойдырдым,

Төрт  қырлап  ошақ  ойдырдым...

Қара  кеске  белеттім,

Ақ  қара кес  батад деп,

Бала  кеасе  бөлеттім.

Алтыннан  шүмек  ойдырттым,

Күмістен  түбек  қойдырттым...  -  

деп,  би  Ғ

лігр

  -   ер  Едіғе айтқандай,  кім  баласын  үлде  мен  бүлдеге 

орамайын  демейді?»  (1.2.256.).

М үндай  поэзияльіқ  сілтемелер  п си хологиялы қ  талдауды н

7 3

н а қ т ы л ы ғ ы н   әлсіретіп,  о ған  ж а л п ы л а м а  си п ат  береді,  б ір а қ   н ақ ы л  

сө зге  ж а қ ы н   А й м ау ы то в ты ң   сти л ін е ,  м ән е р ін е  ас а   қ а й ш ы   келіп  

тү р ғ а н   ж о қ .

А й м а у ы т о в   бір  ж ағд а й ға  сы йы сы п  т ү р ғ а н   к е р е ға р   сезім д ерд і 

т а л д ау та ,  іш кі  қа й ш ы л ы қ та р ы  м ол кө ң іл  кү й д і ж іл ік те п  а н ы қ т а у ғ а  

к ө б ір ек   к ү ш   сала д ы .  Ж а зу ш ы   ө зін е  за м ан д ас  к е й іп к ер л ер д ін   ойы  

м ен   п с и х о л о г и я с ы н   с ы р т қ ы   о р т а м е н   б ір л і к т е   қ а р а с т ы р а д ы . 

Ә й тс е д е   н егізгі  кей іп кер л ер д і  с у р е тте г е н   к е зд е  ад а м   м ен  о р т а н ы ң  

қ а р ы м - қ а т ы н а с ы н д а   ған а  қ а л ы п   қ о й м а й д ы ,  а д а м   т а б и ғ а т ы н ы ң  

б о л м асы н а н  ту ы н д а й ты н  ж е к е  ер е к ш ел ік те р д ін  си п аты н а а й р ы қ ш а  

к ө ң іл   б ө л ед і.

Р о м а н д а ғ ы   п с и х о л о г и я л ы қ   а н а л и з   б ә р ін   қ а м т и т ы н   с и п а т т а  

ем ес,  т а ң д а м а л ы   тү р д е  ған а,  ж а з у ш ы   ж о ғ а р ы д а   ай т қ ан ы м ы зд а й , 

қ а л ы п т ы   т ү с ін і к к е   к ө н е   б е р м е й т і н   е к і  ү д а й ы   к ө ң іл   к ү й д і, 

қ а й ш ы л ы қ т ы   о й -с е зім д е р д і,  со н ы   т у д ы р а т ы н   ж а ғ д а й л а р   м ен  

қ о л а й л ы   с ә т т е р д і  көбірек  қа м ти д ы .  С ө з   ж о қ ,  кей іп к ер д ер д ің   іш кі 

ә л е м і н ің   а ш ы л у   д ә р е ж е с і  ә р   т ү р л і .   Б а с т ы   к е й іп к е р л е р д ің  

п с и х о л о г и я с ы   а в т о р л ы қ   м ін е зд ем е ,  т ү с ін ік т е м е ,  б а я н д а у ,  іш кі 

м о н о л о г,  қ и м ы л -и ш а р а   т.  б.  т ә с іл д е р   а р қ ы л ы   т е р е ң   д е   а й қ ы н  

а ш ы л ға н .  А л   қ о с ал қ ы   к е й іп к ер л ер ге  кө б ін е  ав т о р л ы қ   м ін ездем е, 

сы р тқ ы  б е л г іл е р  ар қ ы л ы  ан ы қ та,  аш ы қ  си п атт а бер іл ед і. О л а р д ы ң  

б о й ы н д а қай ш ы л ы қ ты , түсініксіз ж а й -к ү й л е р  көп ке зд есе б ерм ей ді.

А д а м   т а б и ғ а т т ы н   а я с ы н д а   т у ы п ,  ө с к е н н е н   к е й ін ,  о н ы ң   іс- 

әр е к ет і,  д ү н и е тан ы м ы ,  ж а н   д ү н и е сі  б ел гіл і  бір  д ә р е ж е д е   сы р тқ ы  

о р та м ен   ү н д е с іп   ж ат аты н ы   заң д ы   қ ү б ы л ы с .  С о н д ы қ т а н   ад ам д ы  

зе р тт ей тін  к ө р к е м  әд еб и ет үш ін та б и ғ а т көрінісі  -  п е й за ж  м аң ы зд ы  

к о м п о н е н т те р д ін   бірі  болы п  сан ал ад ы .

А й м а у ы т о в т ы н   ж а з у ш ы л ы қ   ш е б е р л іг ін ің   а н ы қ   а й ғ а ғ ы   осы  

п е й за ж  к ө р ін ісі деп  а й т у ға болады .  Ж .  А й м ау ы то в   -  ш ы н  м ән ін д е, 

п е й з а ж д ы н   ш е б ер і.  О н ы н   п е й з а ж д ы   т а ң д а п   а л у ы ,  с у р е т т е у д е  

д е т а л ь д а р ы   -   осы н ы н  бәрі б о яу ы  қ а н ы қ  к ө р к ем  д е  ш ы н ай ы  көрініс 

қ ү р а й д ы   ж ә н е   ә р   п ей за ж   өзінің  ер е кш ел ігім ен   қү н д ы .

А й м а у ы т о в   п е й з а ж д а р ы н ы ң   е р е к ш е л і г і  м е н   м ү н д а л а п  

а й р ы қ ш а   к ө з г е   ү р ы н у ы н д а  емес,  к ер ісін ш е  ө зін д ік   м азм ү н ы м е н  

ж а л п ы   к ө р ін іст ің ,  2 0-ғасы рдағы   қ а з а қ   ө м ір ін ін   п ан о р ам а сы н ы н , 

қ ү р а м д а с   б ө л ігі  болы п   кірігуінде  ж а т ы р .

М ү н д а й   к ө р ін істер д е  қ о р ш а ғ а н   о р т а   -   т а б и ғ а т   а д а м д а р д ы н  

к ү н д е л ік т і  е м ір ім е н ,  қ а з а қ   а у ы л д а р ы н ы ң   т ір ш іл іг ім е н   т ы ғ ы з  

б а й л а н ы с т а  бер іл ед і. Т аб и ғат пен  тү р м ы с т ы  қ о я н -қ о л т ы қ  бірлікте, 

б ір ін   б ір і  т о л ы қ т ы р а   т ү с е т ін   а р а л а с т ы қ т а ,  қ а р ы м - қ а т ы н а с т а  

с у р е т т е у   қ а ғ и д а с ы   А й м а у ы т о в т ы ң   п е й з а ж д ы қ   п о э т и к а с ы н д а

74

м ейлінш е  кен  қоллан ы лады .  Ә сіресе,  тұрм ы сты қ  көрініспен 

берілетін  табигат суреп алам  өмірімен  үндесіп,  көзге  жеке  түсуді 

мақсат қылмай, қайшыласпай, біріккен бір түтас күйде кез алдығы 

келеді.  «Дала меніреу ақ кебін.  Біресе ж ел ысқырып боран соғады, 

біресе  сақылдаған  сары  аяз  болады,  біресе  шашағы  салбыраған 

бозғыл тұман басады.  Қорадан ш ы ққан сиырдын бақайы сылдыр- 

сылдыр  етеді.  Етіктін  сықырына  есік  ун  қосады.  Есік  ашылса,  екі 

арба  аяз  уйғе  кіреді.  Тысқа  ш ыққан  қара  сақал  демде  қартайып, 

сақал-мұрты  аппақ  болады.  Қатын-бала  жылы  үйден  шықпайды, 

қатынас  сирейді.  Қарлы  қыс  қа р а  албастыдай  басып,  адамнын 

қырыс-тьірысын  жазлырмайды.  Адам  бірінен  бірі  қыстың  кегін 

алатындай,  қырги  қабақ  боп,  токырайсып  отырады»  (1.2.293.).

Түрм ы сты қ  көріністерм ен  бей н еленген   пей заж ,  сөз  ж оқ, 

негізінен  оқиғалар  мен  тарихи  коллизияларды ң  дамуына  фон 

болып  келеді,  бірақ  олардын  ішінде  кейіпкердің  көніл  күйімен 

астасып  ж ататы н  түрлері  д е  кездеседі.  М әселен,  «Қартқожа» 

романының  «Уайым  күшейді»  бөлім інде  берілген  табиғат  пен 

тұрмыс  көрінісі  майдадағы  қар а  ж үм ы сқа  аттанар  алдындағы 

қаһарманнын  көніл-күйімен  үштасып,  психологиялық  реңк  алып 

түр.

Б ар л ы қ   та л а н т ты   ж а з у ш ы л а р д а   ке зд ес етін д ей ,  Ж . 

Аймауытовта  да  пейзаждын  қыры  көп,  сонын  бірі  -   кешпкердің 

ішкі  өмірін  көркем  игерудін  тетігі  есебінде  қы змет  атқаруы . 

К өптеген  ғалы м дарды ң  д әл ел д е у ін ш е,  р еали стік  ө д еб и етте 

эстетикалы қ  ұғымда  том аға-тұй ы қ,  дербес  пейзаж   болмайды 

дерлік,  олар  ішкі  және  сыртқы  өмірдін  жалпы  көрінісімен  кіріпп, 

түтасып  жатады.  Пейзаж  кейіпкер өмір  суретін,  қызмет қылатын 

ортаны  көрсетеді,  сонымен  бірге  онын  психологиялық  жағдайын 

зерттейтін  қүрал  іспетті.

Бірақ,  бір  затты  аш ық  ай ту ы м ы з  керек,  кейіпкер  санасы 

арқылы берілген субъективті пейзаж  Аймауытов романдарына аса 

тэн қасиет емес. Б. Майтановтың «Ақбілек -  психологиялық роман» 

атты   м ақаласы н да  ай ты лған   « таб и ғат  көріністеріндегі  сезім 

перн елері  аз  болғаны»  т у р а л ы   пікірм ен  келісе  отырып,  бүл 

тұ ж ы р ы м д ы   « Қ артқож а»  р о м а н ы н а  да  бай ланы сты   а й т у га 

болатынын  атап  көрсеткіміз  келеді.  Алайда  табиғат  көрінісі  мен 

кейіпкердін  ж ан  толқы н ы стары н ы н   арасы н дагы   бай ланы сты  

бүтіндей  ж оққа  шыгаруға  болмайды  ж ән е бүл  байланыстын түбі 

тым  әріде,  фольклорда  жатыр.

Ж алпы халық поэзиясынын Аймауытов творчесгвосьша әсерін 

табиғат көрінісін бейнелеу саласынан анық байқауға болады. Көне

75

ә д е б и е т т е   к е н ін е н   қ о л д а н ы л ғ а н   к е й іп т е у   ( о л и ц е т в о р е н и е ) , 

п с и х о л о ги ял ы қ  п ар а л л ел и зм  секілді тә с іл д е р  ж ет іл ген  кем елден ген  

т ү р д е   А й м ау ы то в  п о эти к асы н ы н   ө зін д ік   ер е кш ел ігін е  ай н а л ад ы . 

П а р а л л е л и з м   тәсілі  ж а й ы н д а  әл е м д ік   ә д е б и е т т е   д е   а з   ж а зы л ғ а н  

ж о қ .   Б ір а қ   ә р   ш ы ғ а р м а д а   о н ы ң   к ө р і н іс і  ә р т ү р л і   б о л а т ы н  

ү м ы т п а ғ а н ы м ы з   ж ө н .  П а р а л л е л и з м   т а б и ғ а т ы н а   а р а л ғ а н  

з е р т т е у л е р д е  он ы н   екі:  н ақ ты л ы   о б ъ е к т и в т і  ж ә н е   пси х о л о ги я л ы қ 

п л а н д а р ы   ө з а р а   б ір л і к т е   қ а р а с т ы р ы л а д ы .   А й м а у ы т о в т ы н  

п е й з а ж д ы қ   п оэти к асы н д а  п а р а л л е л и з м   п си х о л о г и я л ы қ   а у м а қ ты  

кө р ін іс  ж а с а у   үш ін   қ о л д а н ы л а д ы .  Б ү л   м и з а н с ц е н а л а р д а   с ю ж е т  

ү зігім ен   ж ан а с п а   көрініс  ж а с а у ш ы   -   ү с а қ   д е т а л ь д а р   емес,  т ү т а с 

п е й з а ж д ы к  өзі.  М ү н д ай  тәсіл гы л ы м д а  э п и к а л ы қ  п а р а л л е л и зм  деп 

а т а л а д ы .

М ә с е л е н ,  « Қ а р т қ о ж а »   р о м а н ы н ы ң   « Б ү л т  қ о ю л а н д ы »   атты  

т а р а у ы   м ы н а н д а й   т а б и ғ а т   к ө р ін іс ім е н   б а с т а л а д ы :  « Б а т ы с т а н  

ш ы қ қ ан  ке тп ектей  қ а р а  б ү л т ж е л д і іш ін е тар ты п ,  уіл д ей  басталды ». 

А у ы л д ы ң  ш ат-ш әлекей ін  ш ы ғар ған  қ а р а  д а у ы л  е л г е т ө н г е н  әлдеб ір 

а п а т т ы н   х а б а р ш ы с ы   сек іл д і.  О сы   б ір   м а з а с ы з   х а л   б ір т е -б ір т е  

ү л кей іп ,  ақ ы р ы  іл е-ш ал а б ас гал ған  ү р е й л і о қ и ғ а ғ а  қо с ы м ш а ілеспе 

кө р ін іс  қү р а й д ы .  Қ и ы н д ы қ  ең   а л д ы м ен   қ о р ғ а н с ы зд а р д ы н   басы на 

түседі.  Қ а р т қ о ж а  м ы ңдаған б ей ш ар а кед ей л ер д ін  қа тар ы н д а  бірінші 

д ү н и е ж ү з іл ік   и м п ер и ал и стік со гы с т ы ң   қ а р а   ж ү м ы с ы н а  аттан ад ы .

Т а б и г а т   көрінісі  б о л ған   о қ и ғ а н ы ң   м ән ін   ө зін ш е  тү с ін д ір ед і. 

О қ ы р м а н д ы   е р т е н г і  қ и ы н д ы қ қ а ,  к е й і п к е р   б а с ы н а н   к е ш е р  

ау ы р т п а л ы қ т ы ң   әл і  а л д а  ек ен ін е  а л д ы н -а л а   д ай ы н д а й ты н   секілді. 

С о н ы м е н   бірге,  б ү л   көрін іс  Қ а р т қ о ж а н ы ң   қ а зір г і  к ө ң іл   күй ін е, 

е ш қ а й д а н  көм ек бо л у ы  м үм кін ем ес е к ен ін е тү сін ген , тү ң іл г е н  шікі 

әл е м ін е   үндесіп  ж ат а л ы :  « Т у ы сқа н н ы ң ,  а у ы л д ы ң  т ү р і м ы н ау .  Енді 

қ а й д а   б а р ғ а н д а   ж а н   қ а л а д ы ?   А ғ а й ы н н а н ,  а у ы л д а н   қ а й р а н н ы н  

ж о қ т ы ғ ы н ,   қ а з а қ т ы ң   б е р е к е   ү й ы м ы н ы н   к е т к е н ін ,  б а с  

п а н а л а т қ а н д а й   еш бір  т и я н а қ т ы ң   қ а л м а ғ а н ы н ,  қ и ы н   қ ы с т а у   күн 

ту с а ,  әр к ім   ө з  басы н  сау ғал а п   к ететін ін   Қ а р т қ о ж а   со н д а  білді.

Б ү р ы н ғ ы   сенімі,  б ү р ы н ғы   т а л а б ы ,  б ү р ы н ғ ы   у м іті  -   б ә р і  де 

ж о қ қ а   ш ы ғы п,  қар у сы з,  қ ү р а л с ы з,  ж а п а н  т ү з д е   ж а л а н а ш ,  ж а л ғ ы з 

қ а л ғ а н д а й   көрінді»  (1.2.91.).

О с ы л а й ш а ,  сы р т  қ а р а ғ а н д а   п с и х о л о г и я л ы қ   т ә с іл д е н   а у л а қ  

секілді көрінген п ей за ж  көрінісі к е й іп к ер д ін  көн іл күй ім ен,  ой-сезім  

то л ган ы сга р ы м е н ,  о қ и ға н ы ң  д ам у ы м е н  ж а н а м а  т ү р д е  бай ла н ы сты  

ек ен ін   көрем із.  М әсел ен,  « Қ а р т қ о ж а »   р о м а н ы н ы ң   б а с қ а   д а   «Өз 

қам ы »,  « Ж астар»,  « С уы қ хабар» атты  т а р у л а р ы н д а  т а б и ғ а т  көрінісі 

о қ и г а   д ам у ы м ен   ж а я а м а   т-үрде  б о л с а  д а   б ай лан ы сты ,  кей іп кер д ің

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: