Үлттық мінез және оның табиғаты

XIX тарау.
ҚАБІЛЕТТІЛІК
§1. Қабілеттілік туралы жалпы түсінік.
§2. Қабілеттіліктердің даралық - типологиялы қ 
ерекшелікгері.
§3. Қабілеттілік жөне нышан.
§4. Қабілеггілік туралы теориялар.
§5. Педагогикалық қабілеттілік және оның қүрылымы.
§6. Қабілетілікті қалыптастыру жәнедамыту.
§1. Қабілеттілік туралы жалпы түсінік
Мүғалім өз шәкірттерін бақылай отырып, мінездеме 
бергенде біреулері оқуға ерекше қабілетгі, кейбіреулерінің 
қабілеттілікгері нашар екендігін негізсіз айтып отырған жоқ. 
Шәкірттердің мектепте оқылатын жекелеген пәндерге 
қабілеттіліктері өртүрлі келеді. Бірі - математикаға 
қабілеггілік аңғартса, бірақ ауызша жэне жазбаша сөйлеуде 
өз ойын толықтай жеткізе алмайды. Екіншісі — өдебиет пен 
тілге, жалпы гуманитарлық ғылымдарға бейім келеді, бірақ 
математика, физика, химия сияқты ғылымдарды 
меңгерудс
қиывдықты кездестіреді.
Қабілеттіліктер тек қана іс-өрекетте аңғарылады. Адамды 
іс-өрекетте байқап қарамай, оның қабілетті немесе кабілетсіз 
екендігі туралы айтудың өзі дүрыс болмас еді. Егер бала 
музьпсалық іс-әрекетгің қарапайым түрлерімен айналыспаган 
болса, егер оны әлі де музыкаға оқытпаған болса, музыкаға 
қабілеггілігін айтуға болмайды. Тек музыкалық білім беруге 
оқыту урдісінде оньщ қабілеттілігі қавдай болады, ырғақты 
сезіну, есту қабілеті, музыкалық есі тез және жеңіл немесе 
жай 
және
қиын қалыптасатындығы анықталады.
Белгілі іс-әрекетте қабілеттіліктер тек байқалып 
қоймайды, сонымен қатар дамиды. Адам белгілі іс-ерекетке 
қабілетгі болып тумайды, оның қабілеттіліктері калыптасады,
338

дұрыс үйымдасқан іс-әрекетге дамиды. Арнайы іс-әрекетген 
тыс кдбілетгіліктердің дамуы мүмкін емес.
Ш әкірттердің қабілеттіліктерін анықтауда мектеп 
үстаздары кейде ешқаңцай тексерусіз, іс-өрекетге байқап 
кормей, негізсіз “бүл оқушының ешқандай қабілетілігі жок,” 
деп, асығыс қорытынды жасайды. Себебі - оқушы әлі де 
икемділіктің, дағдының, берік білімнің және қалыптасқан 
жүмыс тәсілінің қажетті жүйесін қалыптастырмауының 
салдары.
Меселен, жас кезінде ешқандай қабілеттілік аңғартпаған, 
бірақ кейіянен дами келе аты әлемге белгілі болған Альберт 
Эйнштейн мектепте нашар оқитын шәкіртгердің қатарыңда 
болады.
Бір немесе бірнеше іс-әрекетгің түрін ойдағыдай орыңдаудыц 
шарты больш табылатын жеке түлғаның дара психологиялық 
қасиетін қабілеттіліктер деп атаймыз.
Қабілеттіліктер әруақытта да белгілі бір іс-ерекетті 
орыңцау турғысынан қарастырылады. Кез-келген қабілетгілік 
белгілі бір істі орындауға багытталады: оқу пәндеріне, еңбектің 
түрлеріне қабілеттілік аңғартады. Мысалы, музыкантгың 
қабілетгілііі тек жақсы музьпсалық есту қабілетімен шектеліп 
қоймайды. Бір ғана қүрастырушылык киялдың болуы 
қабілетті инженер-конструктор болу мүмкіншілігін 
қамтамасыз ете алмайды. Кез-келген іс-әрекеггі ойдағыдай 
орындау қабілеттіктердің қиысып келуіне байланысты. 
Мүғалімге оқу материалын қызықты түсіндіру үшін 
үйымдастырушылық қабілеттілік, педагогакалық тәлім және 
көптеген басқа да қабілеттіліктер қажет.
Қабілеттіліктер жалпы жэне арнаулы болып бөлінеді. 
Мысалы, ойдың сапасы немесе естің сапасы сияқты 
психикалық қасиеттер көптеген іс-эрекетте кеңінен 
қолданылады.
Жалпы қабілеттіліктерге жеке түлғаның касиеті ретінде 
бақылағыштық жатады. Сонымен қатар жалпы қабілеггшк 
байқалған адамдар өртүрлі іс-ерекегаен ойдағыдай айналыса 
алады. Мәселен, жалпы қабілеттілікті меңгерген мектеп 
оқушылары көп жағдайда барлық пөндерден жақсы оқиды. 
Арнаулы қабілеттілік қандай да белгілі бір іс-әрекетгі 
ойдағыдай орьшдауға мүмкіншілік жасайды. Математикалық, 
техникалық, әдеби, музыкалық, бейнелеу өнері саласында 
және тағы басқа қабілеттілік қалыптасуьі мүмкін.
Кабілеттіктердін бүл екі непзп түрінен басқа үшініш 
түрін - практикалық іс-әрекетке қабілетплжті ерекше атауға
339

болады. Бүл түріне қүрастырушылық — техникалық, 
үйымдастырушыльіқ, педагогикалық қабілетшіктер жатады.
Көптеген қабілетті адамдар тек белгілі бір салада 
қабілетгілік танытты, мәселен, музыкада немесе математикада, 
немесе онсрле. 
: 
■
Психология ғылымында қабілеттіліктердін; біршама 
жеткілікті зерттелген салалары музыкалык қабілеггіліктер 
(Б.М.Тегоіов), математикалық (В.А.Крутецкий), бейнелеу 
өнері (В.И.Кириенко, Е.И.Игнатьев), әдеби (НАЧерникова, 
В.П.Ягункова, ВЛ.Дранков, Э.Г.Лейбовская), техникалык 
(П .М .Я кобсон, С .М .В аси лей ский , Н .Д .Л евитов), 
педагогикалық (Ф.И.Гоноболин).
Белгілі бір істі ез бетімен және ойдагыдай орындауда 
қабілеттіктердің қиысып келуін талант деп атайды. Кейде 
балаларда математикалық жэне техникалык таланттары өте 
ерте аңғарылады.
Талантты адамдар шығармашылық қызметке ерекше 
қабілеттілік аңғартады. Эдебиет пен онер саласында қүнды 
шығармаларды дүниеге екеледі, ғылым мен техника 
саласында күрделі теориялық және практикалық міңдеттерді 
ойдағьщай шешуге қабілетті.
Талантшлықтьщ жоғары деңгейін дарындылық деп атайды. 
Ғүламалық қоғамдық өмірде, ғылымда, едебиетте, өнерде 
жөне т.б. жаңалықты аша білетін дарынды адамдар. 
Дарьшдылар, ғүламалар адамзат дамуында жарық жүлдыздар, 
тарихи қайталанбас белгілі деуірдің түлғалары. Қазак 
халкьшың ғүлама ойшылдары Абай, Ш оқан, Мүқтар, 
Қаныш - сирек кездесетін дарынды түлғалар. 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: