§3. Уақыт пен кеңістікті қабылдау

Кеңістік осы үш түріңце де көру, сипай-сезу жөне бүлшық 
ет - қозғалыс органдары арқылы қабылданады.
Кеңістіктегі қатынастар, заттардың түрлері, олардың 
көлемдерін біздер негізінен көру органының көмегімен 
қабылдаймыз. Біз үстелдің бізге жақындығын, ал қабырғаның 
бізден қашықтыган көреміз, төбенің жоғарыда, ал еденнің 
төмеңде, үйдің қабырғасы төргбүрыішы түрде, бүл үй үлкен, 
ал басқасы кіші екендігін кереміз. Көзбен кеңістікті 
қабылдаймыз жэне бір көздің көмегімен қабылдауды 
монокулярлық, екі көздің комегімен қабылдауды
бинокулярлық деп атаймыз.
Монокулярлық қабылдау (бір көзбен қарау) төмендегіше 
іске асады. Заттың көздің сәулелеріне эсер етуі, бүл затгың 
бейнеленуі, хрусталик арқылы сынады жэне көздің торында 
фотоаппарат сияқты кері бейнелеу пайда болады. Кеңістікті 
монокулярлық қабылдау толық еместігімен, дәл еместігімен 
ерекшеленеді.
Кеп жағдайда біз заттар мен қүбылыстарды екі көздің 
көмегімен қабылдаймыз. Оны бинокулярлық қабылдау деп 
атайды. Кеңістіктің терендігін ондағы заттардың жағдайын 
қабылдауда бинокулярлық қабылдаудың маңызы ерекше. Тек 
екі көзбен көру арқылы ғана тереңцікті дүрыс қабылдауға 
болады. Көбінесе адамдар бағдарды, беталысты күнге, 
жүлдызға, айға, ағаштың жапырақтарына, желдің соғуына 
тағы да сол сияқты заттарға қарай ажырата алады. Кэсіби 
кеңістікпен байланысты адамдар (малшы, керуенші, жүргізуші 
т.б.) кеңістікті күндіз де, түнде де, не боранды күнде де 
дүрыс қабылдай алады.
Мысалы, кеңістікті қабылдау адамдардың тәжірибесіне, 
кәсібіне, емір тіршілігіне тікелей байланысты. Таулы жерде 
өмір сүретін адамдардың, немесе айдаланы мекендейтін 
адамдардың кеңістікгі қабылдауының арасьшда ерекшеліктер 
бар.
Жақын жерді қарағанда хрусталик шар тэріздес, ал алые 
қашықтыққа қарағанда ол тегіс болады. Осындай көздің өте 
жақсы көруге бейімделуі аккомодация1 деп аталады. Коздің 
аккомодациясы үш олшемді - қашықтықты, терендікті, жер 
жағдайын қабылдағанда ерекше мәні зор.
1 Аккомодация - латын сөзі accomodatio - қазақшалағанда 
кездің өртүрлі қашықтықтан керуге бейімделуі мағьшасында 
қолданылады.

: Екі көздің көмегімен кеңістіктегі қатынастар толық жөне 
дөл қабылданады. Мысалы, бинокулярлық үшінші өлшем 
өте дәл қабылданады.
' Үшінші өлшемде (қашықтық, тереңдік) бинокулярлық 
қабылдауда (екі кезбен) көздің конвергенциясының үлкен 
мәні бар.
Конвергенция - бақыланатын объектінің бейнесі екі көзге 
бірдей мейлінше жақсы көрінетін алаңға келетіндей етіп 
көздердің қиысуы.
. 
Сипай сезужөне бүлшық ет, қозғалыс қабылдау, көрудің 
қатысуынсыз жөне көрумен бірге іске асуы мүмкін.
Сипай сезу арқылы біз кеңістіктегі заттардың түрін, 
жағдайын жөне көлемін қабыддаймыз. Бірақ таза сипай сезу 
заттардың түрін, көлемін кеңістіктегі қатынасын дәл 
бермейтіндігімен ерекшеленеді. Сондықтан да көп жағдайда 
кеңістікті сипай сезу қабылдауы, бүлшық ет, қозғалыс 
Қабылдауымен бірігіп кетеді.
Сонымен, кеңістіктегі түрлерді, көлемді және кеңістік 
Қатынастарды ерекше толық жэне дел қабыдцау көру, есту, 
сипай сезу жене бүлшық ет, қозғалыс органдарының өзара 
тығыз ерекеті арқылы іске асады.
Біздің қабылданатын заттарымыз бен күбылыстарымыз 
белгілі бір уақыт пайда болады, дамиды және озгереді. Бүл 
Жағдайда біз уақытты үзақтығы жағынан әртүрлі объективті 
түрғыдан бірдей уақыт мерзімдерін — сағат, минут, секунд 
жене т.б. қабылдаймыз.
Уақыттың қызметін біз психикалық қүбылыстардьщ 
алмасуында 
қабы лдайм ы з. 
Бүл 
бірізді 
біздің 
Қабылдауларымыздың, елестетулеріміздің, ойлаудьщ, сезімнің 
Жене т.б. алмасуы, объективтік дүниенің заттары мен 
Қүбылыстарьшың бірізді қозғалысы мен өзгерісі бейнеленеді.
Өзінің мазмүны жағынан ертүрлі қабылдаулардың, 
елестетулердің жене ойлардың езгеруі тез өтіп бара жатқан 
уақыт сияқты көңіл-күйді жасайды жене керісінше, мазмүны 
жағынан сүреңсіз, бірыңғай психикалық үрдістермен 
толыққан уақыт бізге өте үзақ корінеді.
Психологтардың делелдеуі бойынша жүректің соғуы мен 
тыныс алудың ритмикасы, сонымен қатар органикалық 
түйсінулер қабылдауда ерекше рол атқарады. Ішкі 
оргаңдардың (анестезия) сезгшпігінен айырылған ауруларда 
уақытты бағалау мүмкіншілігі жойылғандығы немесе 
азайғандығы байкалған. 
,
И П Павловтын айтуынша, уақыггы кабылдауда 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: