§5.Мінез туралы теориялар

батыс елдерінде кеңінен тараған Кречмердің “Дене құрылысы 
және мінез” атты еңбегінде баявдалған.
Дене бітімі деп Кречмер жалпы, туа біткен және өз 
негізінде дене қүрылымының өзгермейтін ерекшеліктерін 
түсінді. Дене, бет-пішіні, дененің жоғары жақтары және ішкі 
секреция бездерінің жағдайларын суреттеуді пайдалана 
отырып, ол дене бітімінің төрт типін атап көрсетті: 
астеникалы қ, 
атлетикалы қ, 
п и к н и к ал ы қ
ж әне 
диспластикалық.
Ескерте кету керек, Кречмердің үсынған типологиясы 
жеткілікті түрде эксперименталтік түрғьщан дәлелденбеді. 
Кречмердің типологиясына жақын көзқарасты АҚШ-та 
Шелдон үсынған болатын. Оның негізіне дене бітімінің 
типтерін айыру жатады: эндоморфикалық (Кречмердің 
пикникалық типіне үқсас), мезоморфикалық (атлетикалық 
сияқты), эктоморфикалық (астеникалыққажақын). Осы 3 
тигаің негізіңде ІПелдон темпераменттің 3 типін, ол негізінен, 
мінезді боліп көрсетті. Мінездің типтерін жоғары жүйке 
қызметінің типтерінің жіктеуінен шығару дүрыс болмас еді, 
мінездің типтерін адам озінің жинақталған өмірлік 
тәжірибесінің қондырмасы ретінде қарауы дүрыс емес еді. 
Барлық көзқарастар мен теорияларда биологизаторлық бағыт 
шешуші орын алды да адамның мінезінің типтері дүрыс 
бағаланбады.
Бүл теорияларды сынау ешуақытта да типтер үшін 
ғылыми-жаратылыстану негізін табу, талпыныстарын жоққа 
шығару емес, мінез типтерін қалыптастырудьщ шарттарының 
бірін түсіндіру болып табылады.
Биологизаторлық типологияны сынау мінез типтерінің, 
шын м әнінде, қоғам ды қ категори ян ы ң ғы лы м и- 
жаратьшыстану негіздеулерін менсінбеу деп түсінбеуіміз 
керек.
Мәселен, неміс психологінің теориясы, идеалистік 
психологияның негізін салушының шәкірті Дильтей-
Э.Шпрангер “Өмірлік түрлер” атты еңбегінде жеке түлға 
мен мінездің барлық байлығын 6 түрлі “идеалдық типтерге” 
жатқызуға үмтылды: теориялық, экономикалық, эстетикалық 
діни, өлеуметгік жэне саяси. Осы типтердің әрқайсысы 
субъективті түрде қарастырылды. Мысалы, саяси және 
елеуметгік типтер бір-біріне қарама-қарсы қарастырылады, 
ал патриотизм адамның бағыттылығыньщ басты жақтарының 
бірі ретінде ескерусіз қалған. Шпрангер қоғамдық қарама- 
қайшьшықтарды, мәдени қүндылықтарды жоққа шығарды.

Жеке түлғаның бағытгылығын қалыптастыруда өмірбаяңдық 
еөтгерді ескермеді.
Философиялық идеализм мен метафизикалығы - шын 
мөншде, реакциялық экзистенциализмнің оңшыл өкілі Карл 
Ясперстің типологиялық ерекше белгілері. Карл Ясперс 
мінездің типологиясын үсынған жоқ, бірақ кезқарас 
типологиясына ерекше эсер етті, психология белгілі түтас 
бағытты қалы птасты руда 
м ін ез туралы ілім -
характереологияға эсер етпеуі мүмкін емес еді. К.Ясперстің 
теориясы бойынша “утилитарлық” және “интеллектуалдық” 
көзқарастар “таза емес” типтерге жатқызылады, олар адамньщ 
барлық “рухани күштерін” аша алмайды, сондықтан да оны 
сипатгай алмайды деп түсіндіреді.
К.Ясперс көзқарастың 3 негізгі типін қарастырады:
1) нигилистер мен скептиктер;
2) “өрекетгің адамдары” мен романтиктер;
3) метафизиктер мен мистиктер, Ясперстің симпатиясы 
соңгы
тип жағында екені анық байқалады. Ясперстің 
типологиясы өмірден алшақ жаткан типология, оның 
авторының айтуы бойынш а индивидум “дүниенің 
бейнесінсіз” емір сүре алады дейді.
Бірақ экзистенциализм - қазіргі батыс философиясында, 
психологиясыңца кеңінен тараған ағым болғандықтан, әсіресе 
оның оңшыл реакциялық психологиясында, атап айтқаңда, 
мінез табиғатын ашуда бүл бағыттың кемшіліктері 
баршылық.
Мінездің ерекшеліктерін түсіндіруде функционалдьіқ 
типология басқа өлшемдерді үсынады, 
демек, 
мінез типтерін 
адамнын, белгілі бір психикалық функциясының немесе 
бірнеше психикалық функциялардың араласьш келуі түрінде 
түсінеді. Функционалдық типология функционалдық 
психологияның бір бағьпы ретінде, онда психика, сана жэне 
жеке түлға психикалық үрдістердің, функциялардың немесе 
қабілеттіліктердін бірігіп келуі түрғысынан қарастырады.
XIX ғ. француз психологтарының көрнекті өкілдерінщ 
бірі Т.Рибо мінез типологиясының негізіне екі функцияньі 
жатқызды: сезімдер және белсеңділік, әрбір мінездің непзгі 
бітісі оның ішкі бірлігі мен түрақтылығы. Рибо өзінщ 
жіктеуінен мінезі жағынан аморфты және түрақсыз 
адамдарды алып тастады, оларды ол ‘ өркениеттщ қоқысы 
деп атады. Рибоның үсынган типологиясы интеллекпге карсы 
бағытталды. 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: