64
Рəбиға Сыздық
шылар үлгере алмады да: «Сен кіріссең қайтеді?» – деп, бір жарым
жылы қалғанда маған тапсырды. Ол кезде мен тіпті арабша əріптерді
де танымайтынмын. «Орта ғасырлардағы түркі əдеби тілі» дегеннен
де хабарым жоқ. Содан кірісіп кеттім. Əуелі алфавитті үйрендім.
Бүкіл дүниежүзі бойынша Ясауи туралы кемінде 300-ден аса зерттеу
еңбегі жазылған екен. Ал оның көркемдік тілі туралы зерттеулер өте
аз болатын. Орыс ғалымдары, түркітанушылар оның тіліне де назар
аударған. Соның ішінде А.Боровков деген ғалым 1948 жылы үлкен
мақала жазған. Сол еңбектермен таныстым. «Ясауи хикметтері» деп
жүрген дүниенің бəрі де оның өзінің қаламынан шықпаған. «Хикмет-
тер» деген – өз алдына əдеби поэзияның бір үлкен жанры болса, соны
жазудың үлкен бір мектебі болған. «Тақырыбы қандай болуы керек,
қандай өлшемде жазу керек, кімдер жазады» деген сияқты. 800 жыл
бойы өмір сүріп келген мектеп қой. Ясауи дүниеден өткеннен кейін
де көп адам жазған сонікі сияқты етіп. Олардікі де қосылып кеткен.
Ол кезде кітап шығару дəстүрі болған жоқ қой. Қолжазба күйінде
тараған. Соның кесірінен басқалардың да туындылары қосылып кет-
кен. Міне, бізге бұл туындылардың барлығын емес, ең алдымен,
ертеректен келе жатқан қолжазбаларды зерттеп алу керек болды.
Кітаптарды емес. Ясауидің кітаптары негізінен XIX ғасырдың орта
шенінен бастап, XX ғасырдың басында ғана шыға бастаған. Ал оған
дейін қолжазбалар ғана тараған. Сол түпнұсқадан бастап зерттеу ке-
рек болды. Түпнұсқада да араласып кеткендері бар.
XVIII ғасырда
Самарқан қаласынан табылған қолжазбасы болған. Оны Залеман
деген орыс ғалымы XIX ғасырдың аяғында Петербургке алып кеткен.
Кеңес Одағы кезіндегі сақталған ең көне қолжазба – осы болатын.
Ленинградтан осы қолжазбаның фотокөшірмесін алдырдық. Сол бо-
йынша оқып, оны зерттеу үшін қазіргі жазу транскрипциясына кө -
шіріп жаздық. Ол кезде дүниежүзі ғалымдары зерттейтін тақырып-
тарды орыс тілінде жазу керек болатын. Материал жинап, енді жаза
бастағанда үш жылдық уақыты бітіп қалды. Орындаушылардың бірі
қайтыс болып кетті, енді бірі аяқтай алмайтын болды. Сонымен, бұл
тақырып қалып қойды. Қайтадан жоспарға кірген жоқ. Кейінірек,
тəуелсіздік алғаннан кейін мəдени-əдеби мұраға байланысты баста-
малар көтерілген соң «қазақ ұлтына аса қажет дүние ғой» деп соңғы
7-8 жылдың ішінде ешкімнің тапсырмасынсыз өз бетімше зерттеп,
жаза бастадым. Алғашында өте ауыр болды. Жалақы алып отырған
жоспарлы жұмысым бар, басқа да қызықтыратын тақырыптарға кітап
жазып жаттым. Оларды да бітіруім қажет. Мына тақырыпты да жа-
зуым керек болды. Үйімде, жұмысымда бір бөлмедегі үш столға
үш тақырыпты жайып тастап жазған кездерім болды. Сөйтіп жүріп,
65
Тіл-ғұмыр
4-жыл дегенде 80 жылдығыма қарай Үкіметтің тапсырысына кір -
гізіп, «үлкен жаңа еңбек болсыншы!» – деп бітірдім. Қазір кітап
шығару деген мұң болып қалды ғой. Пəленбай теңге төлеу керек.
Қазір сатпаймын, гүл сатпаймын.
Артық ақшам жоқ. Жалақыға
қарап отырған жайымыз бар. Бəрі өте қажет кітап болғандықтан,
Үкіметтік жинаққа енді. Кітапты жалғыз көркемдік жағынан емес,
лексика-грамматикалық түр-тұрпаты жағынан да зерттеп жаздым.
Бұл еңбек қазақ тілінде ғана емес, бірақ қазаққа қатысы бар. Олай
деп айтуыма себеп: Кеңес Одағы түркі халықтарының ескерткіштерін
иемдену басталды. «Өзбектікі», «татардікі», «түркімендікі» деген
сияқты бөліп-бөліп ала бастады. Шындыққа келер болсақ, бұл –
ХII ғасырда жазылған ескерткіш болатын. Ол кезде туыс халықтар -
дың өздері де жоқ, «Пəлен халықтікі», – деуге болмайды. Түркі тіл -
дердің өзі
қыпшақ, қарлұқ, оғыз деп, үш топқа бөлінеді. Соның
ішінде қазақ тілі қыпшақ тобына жатады. «Осы қыпшақтық элемент-
тері қандай? Көлемі, басымдылығы қандай?» дегенді зерттеп барып,
жақындықты айту керек. Міне, осы тұрғыдан да мен қазақ тіліне
қатысты барып қыпшақтың, оғыздың кезінде жазылған шығарма
екенін дəлелдеуге тырыстым. Өзімнің осы жылдағы еңбегіме разы бо-
латын тұсым болса, осы кітап дер едім. «Мəдени мұрамыздың, тілдік
ескерткіштеріміздің бірі», – деп осы Ясауи мұрасын айтуға болды.
Достарыңызбен бөлісу: