Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек

208
Рəбиға Сыздық
жақсы  таныс.  Проза  поэтикасы  туралы  зерттеулерде  дəстүрлі  линг-
вистикалық, стилистикалық аяға сыя бермейтін де талай жайлар бар. 
Бұл  мəселелерге  кезінде  В.В.  Виноградов,  А.Потебня,  В.Шклов-
ский,  А.Н.  Веселовский,  М.Бахтин,  Н.Поспелов,  т.б.  талай  жылда-
рын арнаған. Қазақ филологиясында да объективті мəселелерідің мол 
болатыны да түсінікті. 
Проза  жанры  поэтикасына  арналған  еңбектерде  автор  шығарма-
шылығына тəн кейбір стильдік қолданыстар болмаса, шығарма тілінің 
поэтикалық  тəсілдері  ғана  айтылады.  Елуінші  жылдардан  бастала -
тын  Абай,  М.Əуезов  шығармаларына  арналған  еңбектер  жанр  сти-
листикасына  да,  автор  стиліне  де  ғылыми  негізді,  жүйелі  талдаулар 
жасай  алмады.  Олар  қазақ  əдебиеті  мен  лингвистикасындағы  бұл 
мəселелердің  негізгі  бастауларына  ғана  алып  шығады.  Ал  оның  бас-
ты  салалары  мен  əлемдік  дамуға  қосылар  арналарында  негізгі  түрде 
қолға  алынуға  тиісті  жайлар  жеткілікті.  Міне,  осы  объектіні  ар-
найы  тексеретін,  айқындай  баяндайтын,  ойлы,  терең  еңбек – таяуда 
«Санат»  баспасынан  жарық  көрген  «Сөз  құдіреті».  Авторы – аты 
түркі əлеміне жақсы таныс, көрнекті тілші-ғалым, Қазақстан Респуб-
ликасы  Ұлттық  ғылым  академиясының  корреспондент-мүшесі,  про-
фессор Рəбиға Сыздық. 
«Сөз  құдіреті»  зерттеуші  мақсатын  айқындайтын  дəл  жазылған 
алғы  сөзбен  басталады: «Осы  кітаптың  «Сөз  құдіреті»  деген  əсем 
атауының  екі  құрамы  да  астарлы:  бұл  жердегі  «сөз»  дегеніміз  «тіл-
дің ең кішкентай кірпіші» – «жеке сөз» деген мағынада емес, «тілдің 
қолданысы» (орысша – речь),  яғни  «көркем  əдебиеттегі  тілдің  көрі -
нісі»  деген  ұғымда  жұмсалып  тұр,  ал  «құдірет»  сөзі  «құпия,  тыл-
сым»  деген  танымда  емес, «адамға  ететін  əсер,  қолданыстағы  тілдің 
көркемдік  қуаты,  күші»  деген  мəнде  келіп  тұр.  Демек,  сөз  құдіретін 
таныту  дегеніміз  жазушы  тілінің  көркемдігін,  сол  көркемдікті 
жүзеге асырып тұрған тілдік құралдар мен тəсілдерді көрсету болып 
шығады». 
Соңғы  сөйлемдегі  «жазушы  тілінің  көркемдігі»  жəне  «осы  көр-
кемдікті  жүзеге  асырып  тұрған  тілдік  құралдар  мен  тəсілдер»  деген 
тіркестер  түсінікті  көрінсе  де,  ойлана  келгенде  бұлдыры  мен  бұра -
лаңы  мол  талдауға  да,  түсіндіруге  де  күрделі  ұғымдар.  Ол  поэзия-
да  ұйқас,  ырғақ,  үндестік,  үйлесім,  т.б.  түрінде  көзге  түссе,  прозада 
мүлде  басқа  негіздерге  сүйенеді. «Сөзге  сөз  сəулесін  түсіреді», 
«сөз  бен  сөз  диалогке  барады»  деген  ойлар  астарында  көркем  проза 
поэтикасына  тəн  басты  заңдылықтар  көрінеді.  Автор  сөзі  мен  кейіп -
кер  сөзі  бірде  дараланып,  бірде  астасып  қос  үнді,  көп  үнді  жұмбағы 
мол  ырғақты,  өрнекке  ұласады  да  үндестікке  келеді.  Проза  поэтика-
сына апарар соқпақ дəл осыдан басталады. 

209
Тіл-ғұмыр
Р.Сыздықтың  жаңа  зерттеулерінде  бүгінгі  қазақ  прозасы  тілі 
лексикалық, синтаксистік қолданыстар өрнегі мен құрылымдық өрім 
төңірегінде  арнайы  сөз  болады.  Автор  мақсаты  көркем  прозадағы 
сөз  қолданыстың  түрлі  жанрлардағы  тіл,  стиль  өрнектерін  түбегейлі 
тексеру  емес.  Оларға  тəн  басты  белгілер  мен  ізденістердің  кейбір 
ұрымтал тұстарын тексеру, болашақ зерттеулердің бағытын байқату. 
«…  бұл  кітап  тіл  білімінің  лингвистикалық  стилистика»  деп  атала -
тын саласына арналады. 
Еңбектің  алғашқы  бөліміндегі  М.Əуезовтің  повесть,  əңгімелеріне 
арналған  тараудың  көлемділігі  ерекше  шабытпен  жазылғаны  бір-
ден  байқалады.  М.Əуезовтің  тырнақалды  туындыларының  бірі  «Ең-
лік – Кебектегі»  сөз  қолданысы,  əрлеуінен  бастап  оның 20-30-шы 
жылдардағы  прозалық  туындыларының  поэтикасы,  оның  нəр  алған 
қайнарлары  сөз  болады.  Демек,  М.Əуезовке  сөз  құдіретін  танытқан 
іргелі мектептердің бірі – халық əдебиеті. Қаламгер алғашқы шығар-
маларындағы  асылдарды  осы  қазынадан  алып,  таңдап  қолданған. 
Еңбекте  М.Əуезовтің  эстетикалық  объектіні  суреттеу,  баяндау  ба-
рысында  бірден-ақ  осы  поэтикалық  мəн  беруді  сөздің  дəлдігіне,  ор -
нында  тұруына  көңіл  қоюы  нақты  мысалдар  арқылы  көрсетіледі. 
«Кез  келген  қазақтың  аузына  түсе  бермейтін  сөздерді  түсінікті  етіп 
(контекст  арқылы)  орнымен  жұмсайды.  Мысалы,  қадаулы  қоналқы-
лық … бие  байлау  науқаны…  тау  ішінің  ықтыртыны  жоқ,  ысқаяқ 
…  қалың  қарағайды  құндыздап  жүру…  Көксеректің  сайды  жал -
былап  қашуы…  тəрізді  сөздерді  жазушы  қолдан  жасамаған,  олар 
тіліміздің  мол  сөздік  қазынасының  «бұйымдары»  екені  даусыз,  со-
ларды  жиырмадан  жаңа  асқан  жас  жазушы  жалықпай  ізденіп, 
таңдап,  талғап  жұмсаған (22-б.).  М.Əуезов  халықтық  эстетикамен 
ғана  шектелмеген.  Зерттеушілер  қазақ  ұғымында  қолдану  барысын-
да  М.Əуезовтің  тілімізде  бар  қалыптарды  (модель)  пайдаланып  өзі 
жасаған  немесе  жаңалай  қолданған  сөздерге  де  көңіл  бөледі.  Мы -
салы, сейілші, түртінді (приписка), кішкене хат (заметка) т.б. 
Р.Сыздық  жазушының  түрлі  кезеңдерде  проза  жанры  мен  поэ-
тикасы  туралы  айтылған  пікірлеріне  көңіл  бөле  отыра,  қаламгер 
шығармаларының  көркемдігін  жазушының  саналы  шығармашылық 
ізденістерімен  сабақтастықта  көрсетеді.  М.Əуезов  ұлылығының  үл -
кен  бір  белгісі – ол  қазақ  əдебиеті  ғана  емес,  əлемдік  əдебиет  ал -
дындағы  мəселелерді  шығармашылық  талғаммен  өнер,  əсемдік  заң-
дарына сүйене шешіп отырған. 
Р.Сыздық  М.Əуезовтің  поэтикада  басшылыққа  алған  көркемдік 
шарттарын  да  атап  көрсетеді: «Əдебиет – тілмен  əдебиет», «Күнде -
лікті  құлаққа  сіңген  тозыңқы  сөзден  жазушының  қаша  сөйлейтіні 
болады.  Əдейі  өзінің  тілін  тақ-тұқ  етпей,  шеберлік  көрік  іздегісі 

210

жүктеу/скачать 6,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: