Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №4 /2012

     
 
 
131 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
2009  жылдың  1  қаңтарынан  корпоративтік  табыс  салығының  ставкасы  20% 
болды.  
Өз кезегімен, жеңілдіктерді оптимизацияландыру салық салу базасын  кеңейтеді 
және  пайдалылық  деңгейі  ұқсас  өндірістерді  бірдей  жағдайда  жұмыс  жасауын 
қамтамасыз  етеді.  
Осылайша,  жаңа  Салық  кодексінде  2  ерекше  режим  шығарылды,  бұл  бұдан  әрі 
осы  категориядағы  салық  төлеушілерге  жалпыға  бірдей  бекітілген  ереже  бойынша 
салық салынатынын білдіреді.   
Іс  жүзінде  қолданылатын  тәртіптің  2015  жылға  дейін  сақталуы  жалпыға  бірдей 
бекітілген режимге ауысуы салық салу мақсатындағы сақтандыру резервтердің барабар 
есеп жасауын талап еткендіктен  қажет. 
Салық  кодексінде  салық  заңнамасы  мен  қаржы  есебінің  халықаралық 
стандарттарының бейімделуімен  байланысты мәселелер қатары ескерілген.   
Жаңа салық кодексінде қаржы есептемесінің халықаралық стандарттарына және 
бухгалтерлік  есеп  пен  қаржы  есептемесі  туралы  Қазақстан  Республикасы  заңдарының 
талаптарына  сәйкес  бухгалтерлік  есепте  табыс  болып  саналатын,  корпоративтік  табыс 
салығын  алу  мақсатында  басқа  тұлғадан  алынатыннан  басқа,    міндеттер  немесе 
активтер  құнының  өзгеруіне  байланысты  туындайтын  табыс  табыс  болып  саналмайды 
деп анық жазылған. 
Шегерімде осыған ұқсас норма ескерілген. Сонымен қатар, жаңа Салық кодексі 
іс  жүзінде қолданылып жүрген салық кодексінің  көптеген мәселелерін шешеді  [2, 18].  
Дәл  осылай,  шағын  және  орташа  бизнес  өндірістері  үшін  корпоративтік  табыс 
салығы  бойынша  аванс  төлемдерінің  міндетті  төлемі  шығарылып  жатыр,  бұл  салық 
салуды айтарлықтай оңайлатып, қызметті  қате жоспарлағаны үшін  жазаны жойды.  
Жыл  ішінде  аванстық  төлемдерді  енгізу  жолдарымен  корпорациялық  табыс 
салығын  төлеу  туралы  норма  жылдық  жиынтық  табысы  жасалған  түзетулерді  ескере 
отырып, өткен салық кезеңінің алдындағы салық кезеңі  ішінде, республикалық бюджет 
туралы  заңымен  тиісті  қаржылық  жылға  бекітілген  айлық  есеп  айырысу  көрсеткіші 
325 000 еселі  мөлшерге  тең сомасымен асатын салық төлеушілер  үшін  ғана сақталады. 
Жаңа  Салық  кодексі  туынды  қаржы  құралдардың  танылу  және  салық  салу 
тәртібін  анықтайды.  
Жаңа Салық кодексі  туынды қаржы құралдарының 3 санатын белгілейді: 
бірінші  санат – бұл хеджирлеу  мақсатында жасалған туынды қаржы құралдары; 
екінші  санат – базалық активті жеткізуді  жобалайтын туынды қаржы құралдары; 
үшінші  санат  –  хеджирлеу  мен  базалық  активті  жеткізуден  айрықша  басқа 
арнайы туынды қаржы құралдары. 
 
Хеджирлеу  операциялары  бойынша  табыс  немесе  залал  жаңа  Салық  кодексінің 
хеджирлеу  объектісі  үшін  айқындалған нормаларына сәйкес ескеріледі  [3, 29 – 30].  
 
Базалық  активті  жеткізуді  жобалайтын  туынды  қаржы  құралдарымен  жасалған 
операциялардың  түсімдерімен  шығыстары  салық  есебі  мақсатында  салық  кодексінің 
базалық активі бойынша табыстар мен  шығыстарға  қолданылатын нормаларына сәйкес 
ескеріледі. 
 
Жаңа  Салық  кодексінде  тіркелген  активтердің  есеп  бөлімінде  айтарлықтай 
өзгерістер  ескерілгенін  атап өткен жөн. 
 
Негізгі  құралдар,  жылжымайтын  мүлікке  инвестициалар,  материалдық  емес 
және  биологиялық  активтерден  басқа  консессия  шартының  шеңберінде  консессионер 
жүргізген  және  алған  мерзімі  1  жылдан  асатын  активтер,  қызметкерлердің  қоғамдық 
тамақтануын,  мектепке  дейінгі  тәрбиелеу  мен  оқытуды,  балаларды,  қарттар  мен 
мүгедектерді  әлеуметтік  қорғау  мен  әлеуметтік  қамсыздандыруды  ұйымдастыру 
жөніндегі қызметті жүзеге асыру кезінде пайдаланылатын әлеуметтік сала объектілерін 

     
 
 
132 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
пайдалану  кезінде  алынған  табыстар  жылдық  жиынтық  табысқа  енгізуге  жататын 
қызмет мерзімі  бір  жылдан асатын активтер тіркелген  активтер болып саналады. 
 
 Жаңа  Салық  кодексінде  жөндеу  шығыстарының  және  де  тіркелген  активтер 
бойынша келесі  басқа да шығыстарының шегерімге  жатқызылу  тәртібі  өзгертілген. 
 
Мұндай шығыстарға тіркелген активтерді пайдалану, жөндеу, ұстау және тарату 
кезінде  шеккен  және  түскен  кезде  халықаралық  қаржылық  есептілік  стандарттарына 
және  Қазақстан  Республикасының  бухгалтерлік  есеп  және  қаржылық  есептілік  туралы 
заңнамасының  талаптарына  сәйкес  салық  төлеушінің  бухгалтерлік  есебінде  ескерілген 
және  табыс  салуға  бағытталған  қызметте  пайдалануға  арналған  негізгі  құралдар, 
жылжымайтын  мүлікке  инвестициялар,  материалдық  емес  биологиялық  активтер 
жатады. 
 
Келесі  шығыстар  олар  іс  жүзінде  жүргізілген  салық  кезеңінде  шегерімге 
жатқызылуға  тиіс.   
 
Мұндағы  келесі  шығыстар  сомасы  бухгалтерлік  есепте  тіркелген  активтер 
объектілері  баланстық  құнын  ұлғаюға  жатқызылатын  келесі  шығыстардың  сомасы: 
топтың актив түрінде сәйкес келетін құндық балансын ұлғайтады; топтың актив түрінде 
сәйкес  келетін  құндық  балансы  болмаған  кезде  ағымдағы  салық  кезеңінің  аяғында 
топтың актив түріне сәйкес келетін  құндық балансын қарастырады [4, 15 – 17]. 
 
Жалға  алушы  жалға  алынатын  негізгі  құралдарға  қатысты  жұмсаған  келесі 
шығыстардың сомасы шегерімге  жатқызылады.  
 
Жаңа  Салық  кодексінде  салық  төлеушілердің  инвестициялық  салық 
преференцияларын қолдануға  қатысты айтарлықтай өзгерістер  қарастырылған.  
 
Инвестициялық  салық  преференциялары  тек  корпоративті  табыс  салығы 
бойынша  қарастырылған  және  преференциялар  объектілерінің  құнын  және 
реконструкциялауға,  жаңғыртуға  арналған  келесі  шығыстарды  шегеруге  жатқызуды 
білдіреді.   
 
Осылайша,  салық  төлеушіні  мүлік  пен  жер  салығынан  босату,  сонымен  қатар, 
Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министрлігінің инвестициялар бойынша 
комитеті мен инвестициялық саясатты жүзеге асыруға  келісім  шарт жасасу  қажеттілігі 
алынып тасталынады. 
 
Қазақстан  Республикасының  аумағында  алғаш  рет  пайдалануға  берілетін 
өндірістік  мақсаттағы  ғимараттар  және  құрылыстар,  машиналар  мен  жабдықтар,  егер 
пайдалануға  берілген  салық  кезеңінен  кейінгі  кемінде  3  салық  кезеңі  ішінде  бір 
мезгілде  мынандай талаптарға сәйкес келуге  тиіс: 
1)
 
салық төлеушінің  бухгалтерлік  есебінде  негізгі  құралдар болып табылса; 
2)
 
преференцияларды  қолданған  салық  төлеуші  табысы  алуға  бағытталған 
қызметте пайдаланса; 
3)
 
оларды  пайдалану  ерекшеліктеріне  байланысты  жер  қойнауын  пайдалануға 
арналған  келісім-шарт  бойынша  қызметті  жүзеге  асырумен  тікелей  себеп-салдар 
байланысы бар активтер болып табылмаса, преференция объектілеріне  жатқызылады. 
Преференцияларды қолданудың әдістері: 
1. Объект пайдалануға берілгеннен кейінгі  шегерім  әдісі; 
2. Объект пайлануға берілгенге  дейінгі  шегерім  әдісі. 
Объект  пайдалануға  берілгеннен  кейінгі  шегерім  әдісін  қолдану  преференция 
объектілерінің  бастапқы  құнын  пайдаланудың  алғашқы  үш  салық  кезеңі  ішінде  тең 
үлеспен  немесе  пайдалануға  берген  жүзеге  асырылған  салық  ке зеңінде  бір  жолға 
шегерімге  жатқызуды  білдереді. 
Объект  пайдалануға  берілгенге  дейінгі  шегерім  әдісі  қолдану  преференция 
объектілерін  салуға,  өндіруге,  сатып  алуға,  монтаждауға  және  орнатуға  жұмсалатын 
шығындарды, сондай-ақ өндірістік мақсаттағы ғимараттар мен құрылыстар, машиналар 
мен  жабдықтар  пайдалуға  берілгенге  дейін  осындай  шығындар  іс  жүзінде  жүргізілген 

     
 
 
133 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
салық  кезеңінде  оларды  реконструкциялауға,  жаңғыртуға  жұмсалған  келесі 
шығыстарды  шегерімге  жатқызуды  білдіреді.   
Жаңа  Салық  кодексі  шығындарды  ауыстыру  мерзімін  3  жылдан  10  жылға 
ұзартуды  қарастырады,  бұл  өз  кезегінде  инвестициялақ  салық  префренциялардың 
артықшылықтарын  толық пайдалануға мүміндік  береді. 
Біздің  қазіргі  салық  жүйесі  тек  заңды  жақсы  түсінетін  және  оны  дер  кезінде 
орындайтын  заңды  тұлғалар  мен  азаматтарға  арналған.  Қазіргі  салық  жүйесі  салықтан 
жалтаруға  итермелейді.  Оның  өзінің  бірнеше  себептері  бар:  біріншіден,  әр  салық 
төлеуші  салықты  аз  мөлшерде  төлеуге  тырысады.  Мұндай  мақсатқа  жету  өте 
қарапайым  жолмен  іске  асырылады:  заңды  тұлға  шығындарды  көбейту  арқылы  салық 
төленетін  табысты  азайтады,  ол  салық  сомасының  азаюына  әкеліп  соқтырады.  Біздің 
көзқарасымыз  бойынша  тыйым  салу  шаралары  бұл  жағдайда  өзгертуге  шамасы 
жетпейді.  Жемқорлыққа  қарсы  жүргізілген  шаралардың  әлі  де  болса  жеткіліксіздігін 
айтуға  болады;  екіншіден,  салық  төлеушілердің  көпшілігінде  отан  үшін  салық  төлеу 
деген  ынта  жоғары  деңгейде  емес.  Салық  төлеушілердің  белгілі  бір  соманы  өз 
уақытында  төлемеуі;  үшіншіден,  қазіргі  жағдайда  халық  шаруашылығының  көптеген 
салалары,соның  ішінде  ауыл  шаруашылығы  саласы  шығынға  батып  отыр.  Біздің 
ойымызша,  салық  заңдарының  бір-біріне  қарама  –  қайшы  келуі  және  олардың  дұрыс 
іске  аспауы  басты  мәселе  болып  табылады.  Өз  кезегінде  салық  төлеушілер,  заңды 
тұлғалар салық заңына толық сенімді  болулары керек. 
Біріншіден,  салық  заңы  тұрақты  болу  керек.  Яғни  салық  заңы  алдағы  бірнеше 
жылдар  ішінде  еш  өзгеріс  болмайтындығына  кепіл  болу  керек.  Салық  төлеуші  салық 
өзгерісінің келесі бір құрбандығына айналмауы керек. Екіншіден, салық төлеушілер заң 
алдында бірдей болулары  керек. Яғни салық заңы олардың мүдделерін  қорғауы  керек. 
Үшіншіден,  қоғамның  қажеттілігі  қанағаттанарлық  болу  керек,  атап  айтқанда,  
мемлекет пен халық арасы [5, 80 – 82]. 
Корпоративтік  табыс  салығының  ауыртпашылығы  көп  жағдайда  салық 
ставкасына тәуелді  болады. 
Нарықтық 
экономикасы 
дамыған 
шетелдік 
елдердің 
тарихында 
кәсіпорындардың  жалпы  табысының  50  %  -  нан  астам  салық  ставкасы  болып 
есептелінсе, онда ол өндірістің жабылуына әкеліп соғады. Ал 45 %   – 50% аралығында 
жай  өндіріске  әкеледі.  Жалпы  табыстың  30  %  ставкасы  ұдайы  өндірістің  дамуына 
әкеліп  соғады. 
Салық  шаруашылығының  әлсіреуі  және  салық  жүйесінің  оңайлатуы  арқылы 
Қазақстандағы  ең  бір  өзекті  мәселені  шешуге  болады.  Яғни  салықтың  аз  мөлшерде 
жиналуын.  Салық  жүйесі  бюджетпен  тығыз  байланысты.  Салықтар  бюджеттің  белгілі 
бір  мөлшерін  қамтамасыз  етуі  керек. 
Заңды  тұлғаларға  өнімнің  көлемін  көп  өндіруіне  және  өзіндік  құнының 
төмендеуіне  корпоративтік табыс салығының механизмі жағдай жасамайды, керісінше, 
салықтан жалтаруға  жол беріледі. 
 Салық  салудың  объектісі  ретінде  шегерімдердің  сомасын  қолданамыз.  Осы 
жерде  жылдық  жиынтық  табыс  пен  шегерім  айырмасын  шатастырып  алмаған  жөн, 
шығындар бойынша салық төлеу  шегерімдер сомасынан есептеленеді. Ал төлемдердің 
қайнар  көзі  болып  бұрынғысынша  салық  салынатын  табыс  қалпынша  қалады.  Бір 
уақытта  салыққа  салынатын  ставканы  төмендету  ұсынылады.  Осы  мерзімде 
шаруашылық  объектілері  шығындарды  қысқартуға  тырысады.  Осының  нәтижесінде 
өнімнің өзіндік құны төмендетіледі, яғни қаржылық – шаруашылық іскерлігіне сауатты 
да, дұрыс жағдайлар тудыра алады. Кәсіпорын өзінің тапқан бар табысын жария етуге 
тырысады.  Сондықтан  да  өндірістің  дамуына  сеніммен  қарауға  болады.  Кәсіпорын 
жұмысшыларының жол ақылары өседі және заңды тұлғалардан бюджетке келіп түсетін 
салықтың  көлемі  де  зор  болмақ.  Қазыналық  саясат  теориясына  байланысты,  айта 

     
 
 
134 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
кететін  бір  жайт,  егер  кәсіпорынның  қаржылық  –  шаруашылық  қызметінің 
қорытындысы  басқаша  салық  салынатын  табыс  болмауы  да  мүмкін,  бірақ  шығындар 
әрқашан  болады. Былайша айтқанда, мемлекет салықты неден болса да алады. 
Корпоративтік  табыс  салығы  басқа  салық  салу  түрлеріне  қарағанда  айрықша 
және  мемлекет  қазынасын  толтыруда  алатын  үлесі  өте  зор.  Сол  себептен  де  заңды 
тұлғалардың  табыс  салығының  ставкасы  жоғары  болады.  Біздегі  салық  ставкасы  шет 
мемлекеттердегі салық ставкаларымен сәйкестендірілген. Бірақ сол елдердің әлеуметтік 
–  экономикалық  жағдайлары  ескерілмеген,  әсересе,  халықтың  өмір  сүру  деңгейі.  Сол 
себепті  де  бұл  ставка  бізді  салық  салу  базамызға  сәйкес  келмейді.  Осыдан  келіп 
шығатын  нәтиже,  салық  төлеушілерді  жұмыс  істеуге  қызықтыру.  Яғни  өндіріске 
инвестиция  тарту  және  оларды  жұмыс  істеуге  қызықтыру  арқылы  шеше  аламыз. 
Сондықтан  да  біздің  ойымызша,  корпоративтік  табыс  салығын  10  %  дейін  төмендету 
керек. 10 % толығымен дәлелденген, яғни мемлекет  шығындарын қамтамасыз етуге әр 
түрлі  меншік  фор-  маларындағы  шаруашылық  субъектілерінің  қызығушылығын 
арттырады.Осы  корпоративтік  табыс  салығының  10%  ставкасы  біздің  елде  іске  асуы 
мүмкін  [6, 23 – 24]. 
 
Қолданыстағы заңнамада салық ставкасын 2010 жылдан бастап 17,5 пайызға, ал 
2011  жылдан  бастап  15  пайызға  төмендету  көзделген  болатын.  Дегенмен,  қазіргі 
дағдарыс  салдарына  орай    2010-2012  жылдары  корпоративтік  табыс  салығының 
ставкасын  2009  жылғы  деңгейде,  яғни  20  пайыздық    мөлшерде  қалдыру  қажеттігі 
туындады.  Бұл  шара  мемлекеттің  әлеуметтік  бағдарламаларды  жүзеге  асыруы  үшін 
қажет  болып  табылады.  Салық  ставкасы  2009  деңгейде  қалса,  2010  жылғы  бюджетке  
83,7  млрд.  теңге,  2011  жылы  -  200,6  млрд.  теңге,  2012  жылы  -  219,7  млрд.  теңге 
қосымша  қаражат  түсіруге  мүмкіндік  береді.  Бұл  түсім  келесі  үш  жылға  арналған 
республикалық  бюджетте    ескерілген.  Сонымен  бірге,  егер  корпоративтік  табыс 
салығының  20  пайыз  ставкасы  2010-2012  жылдарға  ұзартылғандықтан,  пайдалы 
қазбаларды өндіру салығы да осы жылдарға созылуы тиіс болады. Осыған байланысты 
халықтың әлеуметтік  осал топтарына жәрдем беру  шаралары да көзделді.   
 
Біздің  мемлекетімізде  корпоративтік  табыс  салығы  мемлекеттік  бюджеттің   
кіріс  бөлімінің  ең  басты  көзі  болып  табылады.  Оны  мына  төмендегі  кестеден  көруге 
болады. 
Бұл кестеден   2010 жылдағы   корпоративтік   табыс   салығының   үлесі   2008   
жылмен салыстырғанда 4,4% -ға кемігендігін  байқаймыз. Оған дәлел: 
- біріншіден, заңға сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша инвестициялық 
салық преференцияларының берілуі; 
-  екіншіден,  Салық  кодексіне  сәйкес  еркін  экономикалық  аймақтардың 
корпоративтік  табыс салығын төлеуден босатылуы. 
Сонымен 
қатар, 
Қазақстан 
Республикасының 
Қаржы 
Министрлігі 
қарамағындағы Салық Комитетінің мамандарының айтуынша, Қазақстан Респ убликасы 
бойынша  барлық  салықтар  түрлері  бойынша  салық  төлеушілердің  салық  заңдылығын 
толық сақтамағандығы байқалады. 
Бүгінгі үлкен мәселе - ол корпоративтік табыс салығы бойынша инвестициялық 
салық  преференциялары.  Заңға  сәйкес,  инвестициялық  салық  преференциялары 
дегеніміз  -корпорациялық  табыс  салығын  төлеуден  босату  не  жаңа  өндірістер  құру, 
жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен жаңарту мақсатында инвестициялық жобаларды 
жүзеге  асыратын  салық  төлеуші  заңды  тұлғалардың  жылдық  жиынтық  табысынан 
қосымша  шегерімдер  жасауға  құқық  беру.  Осы  орайда,  корпоративтік  табыс  салығын 
жетілдіруге  байланысты,  ғалымдар  келесідей  енгізулерді  ұсынады,  біз  осы  ойға 
толығымен қосыламыз: 
-  шағын  және  орта  бизнесті  қолдау  мақсатында  «күмәнді  талаптар  бойынша 
шегерім»  бабын  келесідей  өзгертуді  ұсынады:  «күмәнді  талаптар  деп  микронесиелік 

     
 
 
135 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
ұйымдар  берген  микронесие  бойынша  есептелген  сыйақы  бойынша  қалыптасқан  және 
талаптың  қалыптасу  мерзімінен  бастап  1  жыл  ішінде  өтелмеген  жеке  тұлғалардың 
талаптары табылады»; 
  -    заңды  тұлғалардың  2008  жылы  корпоративтік  табыс  салығының  30% 
ставкамен  төлеген  салық  сомасы  мен  Жаңа  Салық  кодексі  бойынша  корпоративтік 
табыс  салығының  20%  ставкамен  төлеген  салық  сомасы  арасындағы  10%  айырманы 
салық төлеуші өз өндірісіне инвестициялауы  керек, бұл  механизм, өз  кезегінде, тозған 
негізгі  құралдарды  жаңартуға,  оларды  іске  қосып,  өндірісті  жаңғыртуға  өз  септігін 
тигізеді; 
- 
дамыған  елдердің  тәжірибесіне  сүйене  отырып  (мысалға,  АҚШ), 
экономиканың  басты  салаларына  корпоративтік  табыс  салығының  дифференциалдық 
және  регрессиялық  ставкаларын  енгізу,  яғни  салық  салынатын  табыс  өскенде,  салық 
ставкасын  төмендету.  Бұл  салық  төлеушінің  жылдық  жиынтық  табысын  арттыруға 
ынталандырады,  сонымен  қатар  салық  салу  базасын  төмендетіп  (жасырып)  көрсетпей, 
нақты жағдайдағы көлемін  өрсетуге  мүмкіндік  береді  [7, 7 – 9]. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  –  Ұлт  Көшбасшысы  Н.Ә.  Назарбаевтың 
Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен  Қазақстан, 2012, 28 қаңтар. 
2. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі.-Алматы:  Юрист. – 2009. – 18 б. 
3.  Смурыгина  И.  Жаңа  салық  кодексіндегі  ерекшеліктер//Бухгалтер  бюллетені.-
2010. – №1. – 29 – 30 бб. 
4.  Сағындықова  А.  Корпоративтік  табыс  салығы  бойынша  аванстық  төлемдер 
сомаларын есептеу // Бухгалтер  бюллетені. – 2010. – №2. – 15 – 17 бб.  
5.  Салық  және  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті  төлемдер  туралы  (Салық 
кодексі).  – Алматы:  Юрист, 2009. – 80 – 82 бб. 
6.  Ермекбаева  Б.Ж.  Разработка  нового  налогового  кодекса  -  требование  нового 
этапа развития Казахстана//  Вестник КазНУ им. аль-Фараби. – 2008. – №1. – 23 – 24 бб. 
7. Мошанова Г. Э. Салық салудың жалпы принциптері // Экономика негіздері.  – 
2007.– № 4.– 7 – 9 бб. 
 
 
ӘОЖ 631.1 
 
АГРОӨНЕРКӘСIПТIК  КЕШЕНДІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ 
ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ 
 
Л.Ж. Казиева, аға оқытушы 
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, Талдықорған қ-сы. 
klg768@mail.ru
 
 
Мақалада  әлемнiң  дамыған  алдыңғы  қатарлы  елдерiнiң  агроөнеркәсiптiк  кешенді 
мемлекеттік қолдаудың тәжiрибесi қарастырылған. Қазіргі танда Қазақстанның өзiндiк аграрлық 
саясатын қалыптастырып, жүзеге асыруда бұл мәселе өзектi болып отыр. 
 
В статье рассмотрен опыт государственной  поддержки агропромышленного комплекса 
передовых, развитых стран мира. В данное время в осуществлении  и  формировании аграрной 
политики  Казахстана это проблема является актуальной. 
 

     
 
 
136 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Experience  of state  support   of agroindustrial  complex  of  front-rank,  developed  countries  of 
the  world  is  considered  in  the  article.  Now  in  realization  and  forming  of  agrarian  politics  of 
Kazakhstan it a problem  is actual. 
 
Тірек сөздер: Мемлекеттік қолдау, шетелдік тәжірибе, салықтық  тетіктер, несие-қаржылық 
тетіктер 
 
Қазақстан  Республикасының  аграрлық  секторы  елдiң  iшкi  жалпы  өнiмiнде 
айтарлықтай үлестiк салмаққа ие.  Агроөнеркәсiптiк кешенді мемлекеттік қолдау шараларын 
арттыруда шетелдiк тәжiрибелерге талдау жасау және оның бiздiң экономикаға сай келетiн 
тұстарын  алып,  пайдалану  маңызды  болып  келедi.  Өйткенi,  ондай  механизмдер  әлемдiк 
қолданыста көп уақыттан берi қолданылып, кейбiрi өзiнiң өмiршеңдiгiн дәлелдеп үлгерген. 
Дамыған  еуропа  елдерінде  (Франция,  Германия,  Голландия,  Дания  және  т.б.) 
мемлекеттік қолдауды екі топқа бөліп қарастырады: 
- ауыл  шаруашылығын  дамытуға  тікелей ықпал жасау  және  арнайы бағдарламалар 
арқылы әсер ету; 
- жанама әсері – баға саясаты, несие-қаржылық, салықтық тетіктер арқылы. 
Екеуі  де  белгілі  бір  мөлшерде  мемлекеттік  қаражатпен  байланысты,  яғни  ауыл 
шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыру, оның бәсекеге қабілеттілігін, жаңашылдығын 
жетілдіре түсу, нарықтық және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға бағытталған. 
Нарықтық  экономикасы  дамыған  әлем  елдерiндегi  аграрлық  секторды  мемлекеттiк 
қолдау  тәжiрибесiн  зерттеп,  талдау  Қазақстан  Республикасы  үшiн  мәндi  ғылыми  және 
тәжiрибелiк  мүдденi  бiлдiредi.  Соған  сәйкес,  аграрлық  саланы  мемлекеттiк  қолдаудың 
әлемдiк  тәжiрибесi  ретiнде  Нидерландыдағы  қаражат  инфрақұрылымы,  Чехиядағы  салық 
жүйесi,  Германиядағы  өнiмдi  өткiзу  инфрақұрылымы  және  сол  әлемдiк  тәжiрибелердi 
қарастырамыз. 
Нидерландыда аграрлық секторды қолдау банк инфрақұрылымын кеңiнен пайдалану 
тәжiрибесi  арқылы  жүзеге  асырылады.  Бұл  үкiметке  де,  сонымен  бiрге,  фермер  үшiн  де 
тиiмдi,  өйткенi  жақсы  фермерлерге  өз  iсiн  кеңейтуге,  банкке  несие  саясатының  негiзгi 
шарттарын бұзбастан өз клиенттерiне көмектесуге мүмкiндiк бередi. Бұл жүйе өзi құрылған 
сәтiнен  бастап  60  мыңнан  астам  фермерлерге  көмегiн  тигiзiп  келедi.  Еуропалық  Одақтың 
бiрыңғай  ауыл  шаруашылығы  саясатының  ажырамас  бөлiгi  болып  табылатын  және  өнiм 
сапасын  жақсарту  мен  қоршаған  ортаны  қорғауға  бағытталған  инвестицияларға  қатысты 
қолданыстағы  субсидиялар  банк  несиелерiн  сенiмдi  әрi  инвестицияны  ақтайтын 
фермерлерге бағыттауға ықпал етедi [1,132б.].  
1950  жылдың  аяғынан  бастап    Еуропалық  Одақты  құрғанда,  дамудың  өсе  түскен 
қажеттiлiктерiне  жауап  беретiн  қаржыландыруды  қамтамасыз  ету  қажеттiгi  туындады. 
Фермерлiк  шаруашылық  технологиялық  және  экономикалық  жағынан  күрделi  секторға 
айналатыны  және тек  кәсiби тұрғыда  мықты дайындығы  бар  фермерлер  ғана  бұл  бизнесте 
тұрақтанып  қалатыны  белгiлi  болды.  Осыған  байланысты  инвестицияларды  бiлiктiлiкпен 
бағалап  орналастыра  алатын  және  фермерлерге  несиенiң  өзiн-өзi  ақтау  есебiн  жасап  бере 
алатын  бiлiктiлiгi  жоғары  сарапшыларды  тартуға  шешiм  қабылданды.  Сарапшылар 
жоғарыда  айтылғандарды  фермерлердiң  шаруашылық,  техникалық  және  қаржылық 
әлеуетiне  сүйене  отырып  жүзеге  асырады.  Сонымен  қатар,  жергiлiктi  банктерде  несиенi 
рәсiмдеу мүмкiндiктерiн қарастыру процедурасы және оған қатысушы адамдар санының өте 
аз болуы мен құпиялылығын қамтамасыз ету көзделген, қарапайым да аз сатылы болуға тиiс. 
Бұл  ауыл  шаруашылығы  мен  оған  қанаттас  өндiрiске  инвестицияның  көп  бөлiнуiне  және 
жергiлiктi  банктердiң  гүлденуiне  ықпал  еттi.  Қазiргi  кезде  жергiлiктi  банктерде  4  млн-ға 
дейiн голланд гульденiне (2,5 млн АҚШ доллары) несие беру құқығы берiлген. Олар мұны 
орталық кооперативтiк банк немесе қандай да бiр басқа қаржы институты тарапынан келiсiм 
алмай-ақ жүзеге асыра алады. Рабобанк Голландия ауыл шаруашылығы үшiн барлық несие 

     
 
 
137 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
қорының  90  пайызына  дейiн  ұсына  алады,  сонымен  қатар,  ол  басқа  бағыттарда  да  сәттi 
жұмыс  iстейдi.  Голландиядағы  ауыл  шаруашылығына  қатысы  жоқ  ұсақ  кәсiпорындарға 
несие  бөлу  рыногындағы  оның  үлесi  40  пайыздан  астам,  ал  жылжымайтын  мүлiктi 
кепiлдiкке  алып  несиелер ұсыну  рыногындағы  үлесi  – 30 пайыз  құрайды. Сонымен  қатар, 
елдегi жеке салымдардың 40 пайызға жуығы осы банкке шоғырланған. Оның активтерi 300 
млн-нан  астам  голланд  гульденiн  (170  млн  АҚШ  доллары)  құрайды.  Банк  капиталындағы 
меншiктi  қаражаты  7  пайыз,  ал  баланс  көрсеткiштерi  оны  бiрiншi  сыныптық  қаржы 
институттары санатына жатқызуға мүмкiндiк бередi. 
Жергiлiктi  банк  өз  операцияларының  тиiмдiлiгi,  несие  саясаты,  кiрiстi  болуы  және 
қаржылық  жағдайының  жақсы  болуы  үшiн  толық  жауапкершiлiкте  болады.  Берiлген 
несиелердiң  қайтарылмауына  немесе  ағымдағы  төлем  қабiлетсiздiгi  салдарынан  болатын 
басқа да шығындарға байланысты қалыптасуы ықтимал шығындардан жергiлiктi банктердi 
сақтандыру  үшiн,  барлық  банктер өздерiнiң  әдеттегi  операцияларынан  ай сайын  ұжымдық 
қорға ақша  аударады,  жоғарыда аталған  шығындар  осылармен жабылады.  Әрине,  өтемақы 
тиiстi  зерттеулерден  кейiн  және  жергiлiктi  банктiң  басқару  және  ұйымдастыру 
құрылымдарын реттегеннен кейiн, сондай-ақ банк саясатындағы шешiмiн күткен өзгерiстер 
жөнiндегi  әзiрленген  ұсыныстар  iске  асырылғаннан  кейiн  жүзеге  асырылады.  Банк 
құрылымдары  үшiн  де,  ауыл  шаруашылығы  секторы  үшiн  де  несиелердi  ұсынудағы 
тәуекелдiлiктердi басқару мәндi роль атқарады. Рабобанктiң Голландия ауыл шаруашылығы 
секторымен өзара  тығыз  қарым-қатынасы Рабобанк ұйымдары  шығындар  мен  тәуекелдiлiк 
қаупiнiң бiр бөлiгiн өз мойнына алатын бiрқатар келiсiм-шарттардың түзiлуiне алып келдi. 
Жас  шаруаларды  несиелеу  қажеттi  қамтамасыз  етудi  ұсыну  мүмкiндiгi  жоқ  жас 
шаруалар  үшiн  бес  жылдық  жеңiлдiк  кезеңi  және  төмен  пайызбен  50  жылға  ұсынылатын 
несиелер  есебiнен  жердi  және  ондағы  құрылыстарды  сатып  алуға  рұқсат  етiлген.  Мұндай 
несие жоғарыда аталған кепiлдiк қоры негiзiнде ресiмделедi [2].  
Чехиядағы  салық  жүйесi.  Чехияның салық  жүйесiн  жетiлдiру  тәжiрибесi  Қазақстан 
үшiн  пайдалы.  Чехияда  жаңа  жүйе  бойынша  аграрлық  өндiрiстi  қоса  халық 
шаруашылығының  барлық  саласын  салық  арқылы  ынталандыру  бiртұтас  жүйе  бойынша 
жүзеге  асырылады.  Заңнамалық  актiлерде  салық  және  төлемдердiң  әрбiр  түрi  бойынша 
оларды  есептеу, төлеу  тәртiбi  мен  мерзiмi  жөнiндегi  ережелер  егжей-тегжейлi  белгiленген. 
Жекелеген  жағдайларда  аграрлық  сектор  үшiн  айрықша  жағдайлар  мен  жеңiлдiктер 
заңнамада нақты аталып  көрсетiлген.  Сөйтiп,  ауыл  шаруашылығы өнiмдерi  үшiн  қосымша 
құн  салығының  едәуiр  төмен  қойылымдары  белгiленген.  Сонымен  бiрге,  қаржы 
ведомоствасы  ауыл  шаруашылығы  тауар  өндiрушiсiне  қосымша  құн  салығын  төлеудiң 
белгiленген  мерзiмiнен 25  күн  кешiктiрiп  аударуға  рұқсат етедi,  бұл интервал басқа  салық 
төлеушiлер  үшiн  15  күндi  құрайды.  Бұл  жалпы  сомасы  8  млрд-қа  жуық  крон  құрайтын 
пайызсыз  соманы  өздерiне  берiлген  артық  10  күн  бойы  пайдалануға  мүмкiндiк  бередi. 
Арнайы  қаулымен  аграршыларға  төленген  қосымша  құн  салығының  орнын  жабу  мерзiмi 
қысқартылған.  
Чехиядағы жерге салық жер телiмдерi мен ғимараттарға салынатын салықтан тұрады. 
Сұрыптау  сыныбына  байланысты  белгiленетiн  жердiң  қолданыстағы  бағасы  ауыл 
шаруашылығына  жарамды  жерге  салынатын  салық  үшiн  негiз  болып  табылады.  Арнайы 
өнiммен  жыртылатын  жерлер,  шабындықтар,  жүзiмдiктер,  жемiс  плантациялары  мен 
жайылымдарға  арналған  баға  белгiленген  кадастрлы  аймақтар  тiзiмi  енгiзiлген.  Чехия  13 
мың  кадастрлық  аумаққа  бөлiнген,  мұндағы  бағалар  1м
2
  үшiн  0,50-ден  12  кронға  дейiн 
белгiленген.  
Жыртылған жерлер, жайылымдар мен жемiс плантациялары үшiн салық қойылымы 
жердiң  тиiстi  бағасының  0,75  пайызын  құрайды;  шабындықтар,  ормандар  және  балықты 
қарқынды  өсiруге  арналған  көлмектер  үшiн  салық  қойылымы  – 0,25  пайызды  құрайды.  10 
гектерға  дейiнгi  ауыл  шаруашылығына  арналған  жердi  меншiк  иесi  өңдейтiн  болса,  оған 
салық  салынбайды.  Мемлекеттiң  және  муниципалитеттiң  меншiгiндегi  жер  телiмдерi,  жер 

     
 
 
138 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
қорының жалға берiлмеген телiмдерi, сондай-ақ мектеп, шiркеу телiмдерi және мемлекет пен 
қоғамдық  ұйымдарға  қарасты  жер  салығынан  босатылған.  Заң  жүзiнде  белгiлеген 
шектеулерден  басқа  салық  жеңiлдiктерi  сол  кадастрдағы  басқа  телiмдерге  қарағанда 
бонитетi  едәуiр  төмен  немесе  өнеркәсiп  салаларының  орналасу  салдарынан  оларды 
пайдалану  шектелген  ауыл  шаруашылығы  жерлерiнiң  қожайындары  үшiн  де  салық 
жеңiлдiктерi жасалған [3,93б.]. 
Германияның  тәжiрибесi.  Германияның  шығыс  аймақтарының  нарықтық 
экономикаға  өту  тәжiрибесiне  Қазақстан  Республикасы  айрықша  қызығушылық  танытқан 
едi.  Германия  қосылғаннан  кейiн,  бұрынғы  ГДР-дiң  ауыл  шаруашылығы  кәсiпорындары 
күрделi  жағдайға  тап  болды.  Германияның  шығыс  аймағындағы  ауыл  шаруашылығы 
өндiрушiлерi  жеткiлiктi  жоғары  әлеуеттiң  жоғары  бiлiктi  ауыл  шаруашылығы  өндiрiс 
мамандарының, қолайлы табиғи-климаттық жағдайлардың, жемiс пен көкөнiс өңдеудiң көп 
жылдық  тәжiрибесiнiң,  сондай-ақ  түпкiлiктi  тұтынушыға  жақындығының  болуына 
қарамастан өткiзу нарығынан айырылып қалды. 
Германияда дәндi-дақылдар немесе қант қызылшасы нарығына қарағанда жемiс пен 
көкөнiс  нарығы  мемлекет  тарапынан  шамалы  дәрежеде  ғана  реттеледi.  Германияда 
өндiрушiлердiң  бiрiгуi  ауыл  шаруашылығы  кәсiпорындары  арасындағы  кооперацияның  бiр 
түрi  болып  табылады.  Олар  ұсыныстарды  шоғырландыру  мен  босату  бағасын  реттеу 
мақсатында  жеке бастамалар  бойынша  құрыла  бередi.  Ұйым  мүшелерi  өндiрген  өнiмдерiн 
бiрлестiк арқылы сатуға мiндеттеледi, бiрақ едәуiр тиiмдi өткiзу базарларын тапқан жағдайда 
мiндеттемелерiнен  бас  тарта  алады.  Келiп  түскен  өнiм  сапасы  жөнiнен  бiрлестiк  қоятын 
талаптарға  сәйкес  болуы  керек.  Сонымен  қатар,  өндiрушiлер  қандай  да  бiр  өнiмнiң 
болашақтағы өндiрiлу  көлемiне  қатысты  бiрлестiктiң  ұсыныстарымен  де  санасуға  мiндеттi. 
Бұл жемiс-жидек нарығындағы конъюнктура өзгерiсiне жедел мән беруге мүмкiндiк бередi, 
өйткенi мұндағы болып жатқан нақты өзгерiстерге, сұраныстағы байқала бастаған үрдiстерге 
тiкелей  өнiмдi  өткiзумен  айналысатын  мамандар  ғана  жауап  бере  алады.  Осылайша, 
бiрлестiктер көтерме сауда нарығына шығуға алғышарттар жасайды және жоғарыда аталған 
талаптардың  орындалуына  мүмкiндiк  жасайды.  Бiрлестiк  жинақтайтын  өнiм  көлемi  басты 
сатып алушыны  бөлшек сауда дүкендерi желiсiнiң көтерме сауда фирмалары мен сатып алу 
конторларының қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуге болады [4,16 б.]  
Дамыған елдерде көп жылдар iшiнде басымдылығы сақталып келе жатқан фермерлiк 
шаруашылықтарды мемлекет тарапынан басқару мен реттеу, сонымен қатар, оларды қолдау 
жүйесi  жүзеге  асырылып  отырады.  Ол  өнiм  өндiру  көлемiн  арттыруға,  өнiм  сапасының 
жақсаруын  қамтамасыз  етуге,  бiрқатар  экономикалық  және  әлеуметтiк  жағдайларды 
реттеуге  бағытталады.  Деректер  бойынша  әлемнiң  24  елiнде  агроөнеркәсiп  өндiрiсiне 
мемлекеттiң  көмегi  орташа  есеппен алғанда,  тауарлы  өнiм  құнның  40-50%-ын  құрайды,  ал 
Жапония мен Филиппинде 75-80%-ға жетедi. 
Ауыл  шаруашылығына  қолдау  көрсету  шығындарында  тікелей  төлемдердің  үлкен 
үлесі  қолайсыз  өндіріс  жағдайы  бар  мемлекеттерде  (Норвегия,  Исландия,  Финляндия, 
Швейцария,  Францияның  таулы  аймақтары)  байқалады.  Осы  төлемдердің  мақсаты  - 
өндірістің  тоқтап  қалуларын  арттыратын  өзіндік  кері  жер  рентасын  өтеу,  мысалға,  таулы 
және  солтүстік  аудандарда.  Қолайлы  деп саналған  фермерлердің  саны  мен олардың жалпы 
ауданы  көбейе  берді,  осындай  фермалардың  ауданы  барлық  мемлекеттердегі  ауыл 
шаруашылығы  саласының  жартысын  құрайды.  Финляндияда  барлық  шаруашылықтар 
гектарлық субсидиялар алады, ал шығыс жақта көбейтілген бағалар мен ерекше жеңілдіктер 
қарастырылған.  Сондай-ақ  жеңілдіктер  Швецияның  солтүстік  жағында  қолданылады. 
Осындай  жүйе  Норвегияда  да  бар.  Австрияда,  Швейцарияда  және  Францияның  таулы 
аймақтарында дотациялар немесе мал басына шаққанда гектарлық жүйе қолданылады. 
Сонымен,  АӨК  мемелекеттік  қолдау  саласындағы  халықаралық  тәжірибе 
көрсеткендей,  мемлекеттің  ауыл  шаруашылығы  өндірісіне  қатысуы  және  саланы  дамыту 
бойынша бағдарламалардың болуы ауыл шаруашылығының оңтайлы дамуына ықпал етеді. 

     
 
 
139 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Агроөнеркәсiптiк кешендi мемлекеттiк қолдау, шетелдiк тәжiрибеде мақсатына қарай 
топтастырылып  отырады.  Солардың  iшiнде  Қазақстанның  агроөнеркәсiптiк  кешенi  үшiн 
маңызды тұстарын қарастырып шығуға болады: 
-
 
өнiм  өндiрушiлер  табысына  қолдау  жасау.  Оған  тiкелей  мемлекеттiк  төлемдер, 
соның  iшiнде  орнын  толтыру  төлемдерi,  яғни  компенсация;  табиғи  апаттардан  келген 
шығынның  орнын  толтыру  төлемдерi;  өндiрiстi  қайта  ұйымдастырумен  байланысты 
болатын шығындардың орнын толтыру төлемдерi; 
-
 
баға деңгейлерiне аралас арқылы азық-түлiк нарығына әсер ету шаралары, соның 
iшiнде  ауыл  шаруашылығы  өнiмдерiне  iшкi  бағаларды  қалыптастыру  және  оларға  қолдау 
жасау;  квота  мен  тарифтердi  белгiлеу;  азық-түлiк  тауарларының  экспорты  немесе 
импортына салық салу арқылы араласу; 
-
 
шығындардың  орнын  толтыру:  өндiрiс  құралдарын  сатып  алушы  өндiрушiлерге 
субсидиялар бөлу; тыңайтқыштар, жем-шөп және улы химикаттарды сатып алуға салықтық 
жеңiлдiктер берудi қалыптастыру және меншiктi сақтандыруға субсидиялар бөлу; 
-
 
нарықтық  қатынастардың  дамуына  жағдай  жасау.  Бұл  шараларға  мемлекеттiк 
қаржының  есебiнен  нарық  бағдарламаларын  жасау  мен  оны  жүзеге  асыру,  өнiмдi  сақтау 
үшiн  субсидиялар  бөлу,  агроөнеркәсiптiк  кешеннiң  өнiмдерiн  тасымалдау  және  басқа  да 
транспорттық  жұмыстар  жүргiзуге  кететiн  шығындарға  субсидиялар  бөлуiн  қарастыру 
жатады; 
-
 
өндiрiс  инфрақұрылымының  дамуына  жағдай  жасау.  Оған  ұзақ  мерзiмдi 
сипаттағы  шараларды  мемлекеттiк  қаржыландыру  жатады.  Аталған  iс-шаралар  өндiрiс 
тиiмдiлiгiн  арттыруға  мүмкiндiк  бередi:  шаруашылық  құрылымдары  мен  ирригациялық 
жобаларды жүзеге асыру шығындарын және жердi қайта өңдеуге субсидиялар бөлу; шаруа 
қожалықтары бiрлестiктерiн ұйымдастыруға жағдай жасау;  
-
 
аймақтық  бағдарламаларды  жүзеге  асыру.  Бұған  өндiрiстi  дамыту  үшiн 
мемлекеттiк  бағдарламаларды  жүзеге  асыруды  қаржыландыру  жатады.  Мемлекеттiк 
қолдаудың  бұл  түрi  Еуропалық  Одаққа  мүше  елдерде,  АҚШ-та  және  Канада  да  қолға 
алынған;  
-
 
макроэкономикалық  саясат.  Бұл  топта  агроөнеркәсiптiк  кешендi  мемлекеттiк 
реттеуде саламен тiкелей байланысты болмайтын, бiрақ оның қызметiне әсер ететiн әдiстер 
арқылы  жеңiлдетiлген  салық  саясатын  жүргiзу,  ұлттық  валютаны  қолдау,  сыртқы  сауда 
қызметiн жандандыру және т.б шаралар болып табылады [5]. 
Ауыл  шаруашылығы  тауар  өндiрушiлерiн  жан-жақты  қолдау  көптеген  дамыған 
мемлекеттердiң  аграрлық  саясатының  басымдылық  бағыты  болып  табылады.  Сонымен 
қатар,  көптеген  экономикалық  тетiктер  арқылы  ауыл  шаруашылығы  өнiмдерiнiң  өндiрiсiн 
ұлғайтудың  жағымды  конъюнктурасын  қалыптастыру  негiзiнде  бюджеттен  тiкелей 
төлемдер,  шығындардың  орнын  толтыру,  бағаны  қолдау,  өндiрiс  құрылымын  жақсартуға 
арналған  субсидия  бөлу,  аймақтық  бағдарламаларды  жасау  және  жүзеге  асыру,  сонымен 
бiрге,  аграрлық  сектордағы  өндiрiстiк  экономикалық  қатынастарды  жаңартуға  қажеттi 
жағдай жасайтын макроэкономикалық саясат. 
Әлемнiң  дамыған  алдыңғы  қатарлы  елдерiнiң  даму  тәжiрибесiн  қолдану 
Қазақстанның  өзiндiк  аграрлық  саясатын  қалыптастырып,  жүзеге  асыруда  өзектi  болып 
отыр. Әрине, дамыған елдер қатарына қосылу үшiн сол елдердiң даму тәжiрибесiн зерттеп, 
оның  ұлттық  экономикамызға  оңтайлы  тұстарын  алып,  пайдалану  қажет,  бірақ  әлемдiк 
қолданыстағы iс-тәжiрибелердi елiмiзге жаппай көшiру деген сөз емес.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Дж.  Порте  Кредитная  система  в  сельском  хозяйстве  Нидерландов  //  АПК-
экономика, управление. – 2005. – №8. – С. 132-136 
2.
 
William J A Dicka, Weijing Wang.  Governme nt Interventions  in  Agricultural 
Insurance.  // 
www.  Sciencedirect  com/  science  /article/  pii/  0743016789900612
 

     
 
 
140 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
3.
 
Приходько Т. Новая система налогов в  Чехии //АПК-экономика,  управление. 
– 2004. – №3. – С. 93-98  
4.
 
Назаренко В.И. Формы и направления государственной поддержки сельского 
хозяйства  на  западе  //  Экономика  сельскохозяйственных  и  перерабатывающих 
предприятий. – 2007. – № 4. – С. 16–18. 
5.
 
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік  кешенді дамыту жөніндегі 2010 
– 2014 жылдарға арналған бағдарлама // 
www.minagri.gov.kz
 

жүктеу/скачать 3,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: