«жансугуровские чтения»
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
6-2018
- Бұл бет үшін навигация:
- Қозыбай
|
ӘОЖ 81 ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВТЫҢ «ҚҰЛАГЕР» ПОЭМАСЫНДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ Чалтикенова Л.А. 1 ф. ғ. к., аға оқытушы. І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті 1 , Талдықорған қ. E-mail: Lyazzat.chaltykenova.59@mail.ru Мақалаға арқау болған мәселе «Құлагер» поэмасындағы жалқы есімдердің сөзжасамдық ерекшеліктерін , аналитикалық тәсілмен жасалған күрделі атаулардың мағынасын көрсету болып табылады. В статье рассматривается особенности словообразований образованных аналитическим способом, семантика сложных названий в поэме Илияса Жансугурова «Кулагер». The article discusses the features of word formations formed in an analytical way, the semantics of complex names in the poem of Ilias Zhansugurov "Kulager". Мәңгілік ел идеясымен өркендеген қазақ халқының сөз өнерінде өзіндік ой- танымымен дараланып, қазіргі кезеңдегі қазақ жастарына қаламгерлік қуатыының күшін танытқан, болашақтың жарқын белестеріне жол ашқан, XX ғасыр алыптарының қатарынан берік орын алған, қазақ поэзиясының Құлагері, сөз сардары – Ілияс Жансүгіров поэмаларының орны ерекше. Себебі, Ілияс Жансүгіров – «асыл сөзден алтын сарай соғып» қалдырған, өлмес, өшпес, өмір тапқан ұлы ақын, сегіз қырлы, бір сырлы талант иесі. Ол қазақ әдебиетінің барлық жанрында үлкен еңбек сіңіріп, қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі болды. Әсіресе оның ақындық еңбегін айрықша айтамыз. Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасы ел өмірінің өткен тарихы, күрделі тұлғалар тағдыры, басқа да әлеуметтік қоғамдық жайлар кең жоспарлы, мол арналы, сюжеті қызық та ширақ өріске бет қояды. Өзінің ақындық мәдениетін, талантының күшін, көркем сөздің көрнекті ұстасы екендігін поэма жанрында талассыз танытқан ақын. Оның таңдаулы поэмалары біздің ұлттық поэзиямызға өзгеше бір жаңа сапа, мәдениет әкелді [1.10]. Біздің мақаламызға арқау болып отырған сол поэмадағы жалқы есімдердің қолданылуының сөзжасамдық ерекшеліктерін көрсету. Поэма тек мәнді композиция, өткір идея, шытырман сюжет, көркемдік құралдармен ғана бай емес, ол тілдік ерекшелігімен, лексикалық аумағының кеңдігімен басқа шығармалардан дараланады. Поэмада қазақ тілі сөздік қорының бірнеше топтары кездеседі, соның ішінде этнонимдер, топонимдер, гидронимдер, қырыққа жуық антропонимдер мен зоонимдер қолданылған. Туынды сөздер ұғымына сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған сөздердің бәрі де кіреді. Оған сөзжасамдық жұрнақтар арқылы синтетикалық тәсілмен жасалған сөздер де, лексика-семантикалық тәсілмен жасалған сөздер де, біріктіру, тіркестіру, қосарлау арқылы аналитикалық тәсілмен жасалған сөздер де жатады. Бұлардың бәрі де туынды сөздер болғанымен, жасалу жолдарының әртүрлілігіне байланысты өз ішінде біріңғай емес. Мәселен, синтетикалық тәсілмен сөзжасамдық жұрнақтар арқылы туынды түбірлер жасалады. Туынды түбірлер туынды сөздердің бір ғана тобының атауы. Ал аналитикалық тәсілмен біріккен, кіріккен, қосарлы, тіркесті сөздерден күрделі сөздер жасалады. Бұлардың бәрі күрделі сөз болып танылғанмен, жасалу тәсілдері жағынан әр түрлі. Мысалы, біріккен, кіріккен күрделі сөздер аналитикалық тәсілге жататын сөзқосым арқылы жасалады, ал қосарлы күрделі сөздер аналитикалық тәсілдің қосарлама тәсілі арқылы, тіркесті күрделі 163 «ЖАНСУГУРОВСКИЕ ЧТЕНИЯ» материалы республиканской научно-практической конференции 7 декабря 2018 г. сөздер аналитикалық тәсілдің тіркесу тәсілі арқылы жасалады [2. 215]. Мысалы, бізтұмсық 1. ұзын, жіңішке имек тұмсықты, сазды жерде тіршілік ететін жыл құсы. 2.Ауылшаруашылық өсімдіктеріне зиянды, тұмсығы ұзын түтік тәріздес қоңыз. Аналитикалық тәсілдің сөзқосым тәсілі арқылы жасалған. Біз 1. ағаш, қаңылтыр, былғары сияқты заттарды тесу үшін жіңішке сым темірден жасалған, сабы бар сайман; 2. Ауысп. Кейбір жәндіктердің шағып-шаншып алтын дене мүшесі. Тұмсық 1. Жан-жануарлардың бас мүшесінің алдыңғы жағы, мұрын; 2. Аяқкимнің ұшы, бас жағы. Саулық 1. Үш жастан асқан қозылы қой; 2. Ауыру-сырқаудан аман болушылық. Синтетикалық тәсілмен жасалған. Сау жалпыхалықтық сөз,-лық негізінен зат есім жасайтын аса өнімді жұрнақ . Поэмадағы антропонимдер мен зоонимдердің көпсандысы аналитикалық тәсілмен жасалған. Мысалы: аналитикалық тәсілдің тіркестіру тәсілі арқылы жасалған поэманың басты кейіпкері Ақан сері Лақабы – әлде әулие, әлде пері, Арқаның атақтысы Ақан сері. Көкшеде сұлу сүйіп, өлең айтқан, Бұлаңдап тақымында Құлагері. Ақан – зат есім адамға қойылатын есім, сері – сәнді киініп, салдық құратын өнерлі жігіт; 2. Ауыспалы мағынада нағыз жігіт, шынайы мырза. Сыншының келіп көрді отыз-қырықы, Күреңбай көріп деді «Жаман сұрқы, Алдынан ұмтылғанда аң құтылмас, Артынан жөнелгенде жетпес жылқы!» Құлагердің бейнесін кемелдендіре жеткізген поэмадағы сыншы Күреңбай есімі, күрең – 1. Сын есім, қызыл қоңыр қошқылтым түс дегенді ұғындырса; 2. Ауыспалы мағынасы жабырқаңқы тұнжыраңқы деген мағына береді, бай сөзі – 1. Меншігінде қыруар мал-мүлкі бар ауқатты адам; 2. Тілге жүйрік, шешен; 3. Әйелдің некелескен жары, қосағы. Көкшетаудың көліндей жан қалқасы болған, Ақан серінің сүйген жары Ақмарқа. Жатталып Ақмарқаның аузында аты, Телміріп таста отырып жазған хаты. Ақ – 1. Сын есім, сүттің, қардың түсіндей аппақ түс; 2. Ауыспалы мағынасы адал, таза, марқа сөзі – ерте туған үлкен қозы. «Әкесі асқақ әннің әнші Біржан» Біржан, Бір 1. Сан есім, есептік санның ең алғашқысы, 2. Жалғыз жалқысы, жан сөзі – зат есім, жан- жануарларға тіршілік беретін рух, өмір; 2. Адамның ішкі сарайы, ой-санасы; 3. Ауыспалы мағынасы қадірлеу, құрметтеу ретінде айтылатын сөз. Қозыбай, қозы 1.қойдың жас төлі, 2. Ауыспалы, жас бала. Аюбай, аю – ірі денелі икемсіз жыртқыш аң; 2. Ауыспалы, азулы, айбарлы, адуынды. Төлебай, төле – бір заттың құнын қайтару, ақысын беру. « Алтайда ұрпағы бар Бегайдрдың, Бұларда бір биігі біткен нардың.» жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|