Жануарлар экологиясы
Жануарлар мен өсімдіктердің экологиялык байланысы
жүктеу/скачать 12,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3.6.1 Жануарлар мен өсімдіктердің экологиялык байланысы
Жануарлардың басым көпшілігі өсімдікпен қоректенеді. Қдндай бір биоценозда өсімдікпен қоректенетін жануарлардың түрі де, саны да басқалардан артық. Олардың таралуы, мекендеуі, санының аз- көптігі, тіршьтігінің басқа да көптеген сипаты өсімдікке байланысты. Өсімдік жабындысын жануарлар жыртқьшггардан тасаланып бас сауғалайтын, желден, суықтан қорғайтын мекенжай, үялап көбейетін орын ретінде пайдаланады. Жыртқыш жануарлар жемін тауып үстауына өсімдік кейде пайдалы, кей жағдайда пайдасыз әсерін тигізеді. Тек өсімдік қоректі жануарларға ғана емес, жыртқыш жануарлар үшін де өсімдіктің қоректік жанама әсері мол. Табиғаттағы қоректік өсімдіктің қоры мезгіл сайын, жыл сайын өзгеріп отыруына сәйкес өсімдікпен қоректенетін жануарлардың қүрамы мен саны да түрақты болмайды. Атап айтсак, омырткалы жэне омыртқасыз жануарлар ағаш тектес өсімдіктердің түкымымен қоректенеді. Бірақ ағаш тектес өсімдіктердің түқымьшың өнімі жыл сайын бірдей емес, кей жылдары мүлдем жеміс бермей калады. Шьфша мен қарағай түқым бермеген жылы қайшыауыз торғай мен тиін үрықтанбайды жэне басқа жаққа ауып кетеді. Қылқан жапыракгы орманның түқымы мол өнім берген жылы түқымға мейлінше тойынып семірген қайшыауыз торгай қыстың өзінде-ак жүмыртқалап балапан басып өсіреді. Ал тиіннің саны жаңғақ көп шыққан жылдың келесі жыльгада көбейеді. Ойткені жаңгақ пісіп жетілгенге дейін тиіннің үрықтану мерзімі бітіп кетеді. Бірақ негізгі қоректік заты (жаңғақ) жеткілікті болғандықтан олар қыстан шығынсыз күйлі шығып келесі жылы көп төл туады. Монғолияның куаң даласында тіршілік ететін дала тышқаны (Місгоіиз Ъгапйіі) да шөп көп шыққан жылдың келесі жылында көбейіп жайылымның өніміне үлкен зиян келтіреді. Күз мезгілі ылғалды және жылы болса өсімдіктің түқымы дереу өскіндеп көктей бастайды, жана шыққан сол балауса шөп жауған қардың 28 астында қалады да дала тышканы, кұмтышқаны, алакоржын тағы басқа кеміргіштерге жайлы жағдай туғызады. Сондықган олар қыста да туьш көбейеді. Өсімдікпен қоректенетін көптеген жануар шөп шықпаған, ағаштар жеміс бермеген, куаңшылық болған жылы апгган қырылу қаупіне ұшырайды. Өсімдік өнімі өсімдікпен қоректенетін жануарларға тікелей әсерін тигізумен катар жыртқыш жануарларға да жанама түрде ыкпал етеді: мысалы, куаңшылықтан болып тышқан, сарышұнақ, қосаяқ тектес жануарлардың азаюының саддарынан олармен қоректенетін күйкентай, қаршыға, қырғи, ителгі қатарлы құстар; түлкі, қарсақ, сусар т.б. жыртқыш жануарлар қоректік қордың тапшылыгына ұшырап азаяды, немесе басқа жаққа ауып көшуге мәжбүр болады. Жануарлар да өсімдік жамылғысының кұрамына, таралуына жэне өсімдіктердің өсіп жетілуіне маңызды рөл атқарады. Көптеген өсімдіктін тұқымы жануарлар аркылы бір жерден екінші жерге таралады. Өсімдіктің жануарлар арқылы тарал>ы зоохория деп аталады. Қазақстанның далалық беддеуінде кең таралған селеу, түйетікен, кэріқыз т.б. кэптеген өсімдіктің тұкымы күзде пісіп жетілген кезде тікенектері аркылы малдын және көптеген жануарлардың жүніне жабысып алыс мекендерге таралады. Өсімдіктің түқымымен қоректенетін кұстар мен сүтқоректі жануарлар жеген тұқымын түгелімен шайнап ұсақтамай жүтады. Шайнальш үсақгалмаған түқым қорытылмайды, бүтін күйінде жануарлардың нәжісімен араласып сыртка шығады. Осындай жолмен өсімдіктің тұқымын тарататын қүстарға жеміс піскен кезде жеміспен қоректенетін, бірақ жемісгің сыртқы шырыньш қорытьш, ішіндегі тұкымын қорытпай бүтіндей сыртқа шығаратьш қарға, сауысқан, таған тәрізді қорек талғамайтын қүстарды атауға болады. Олар өсімдіктің түқымымен қоректенуге бейімделмегендіктен оны қорытпайды. Тұкыммен қоректенуге бейімделген эртүрлі торғайлар тұқымды толык қорытатындықтан тұқымның таралуына рөлі аз. Жануарлардың аскорыту жүйесі арқылы өтіп сыртқа шыққан тұкым көктеп даму кабілетін толық сақтап қана қоймай, кей жағдайда даму қабілеті жануарларға жұтылмаған тұқымнан артық болатыны анықталған. Мысалы, таған деп аталатын ақтұмсық қарғаның жеген беденің тұқымының үштен бірі көктеп дамуға толық қабілето калпында сыртка шығарылатыны аныкталған. Сұраюдың нәжісімен бірге сыртка шыккан балдырғанның тұқымының көктеп шығу қабілетін бұл өсімдіктің өзінде өсіп тұрған тұқымның көктеп шығу қабілетімен салыстыру үшін екеуін бірдеи жағдайда егіп тэжірибе жасаған. Сонда өсімдіктен жинап алған тұкымның көктеп даму 29 қабілеті - 38%, ал сұраюдың нәжісінен теріп алынган тұқымның көктеп даму кабілеті - 65% болып аюдың асқорыту жүйесіндегі эртүрлі сөлдер түқымның өсіп дамуы кабілетін жогарылататыны айқындалган. Жемісі арқылы өсімдіктер эртүрлі жануарларды өзіне қызықтырып тартуының өзінде түқымын сол жануарлар арқылы таратуга багытталган бейімделушілік қасиеті бар. Жеміс жейтін жануарлар оның түқымын қорытпайды. Жеті түрлі қүстың саңгыруынан теріп алынган үрықтың өсіп- өну қарқынын тэжірибе жүргізу арқылы зерттеп көргенде қай- кайсысының өсіп шығу қабілеті жақсарып жэне даму қарқыны өсетіңдегі дэлелденген. Тиін, боршатышқан, жорга торгай жэне басқа да кейбір жануарлар қыста жеу үшін өсімдіктің түқымын ініне немесе жерге көміп жинайды. Қыста жегеннен артылган түкым келесі көктемде жинаган жеріне бітік өсіп таралады. Имек итошаганның тікенекті жабысқақ түқымы кейбір қосмекенділер аркылы, көптеген өсімдіктің түқымы тасбақаларга жабысып таралатындығы белгіленген. Қүмырсқа, термиттер илеуіне эртүрлі өсімдіктің түқымын, дэнін тасып экеліп қоректенеді. Бірак түқымның күрамындагы жасүнықты (клетчатка) ыдыратып қорытуға олардың ас қорыту жүйесіндегі ферменттердің дэрмені жетпейтіндіктен илеуіне саңырауқүлақ өсіреді. Илеуде өскен саңырауқүлақ тұқымның жасүнығын ыдыратып жүмсартады да күмырсқа, термиттердің жегеніне жарамды болады. Мысалы жүктеу/скачать 12,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|