Жануарлар экологиясы
жүктеу/скачать 12,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ама
туыстыгына жататын қүмырскалар Кһіііеа тэріздес саңыраукүлақтың, термиттер Мопіііа саңырауқүлақтардың спорасын илеуіне тасып экеліп «егетіні» анықталған. Өсімдіктің түқымын алыс аймақтарға таратуда жыл қүстарының маңызы зор. Ұшқат итшомырт, шәнкіш, аюбадам, бүлдірген қатарлы өсімдіктердің жемісімен қоректенетін жыл қүстары күзде қайтқан кезде олардың түқымын геофафиялык бір белдемнен екінші белдемге, қүрльщтың бір бөлігінен екінші бөлігіне таратып өсімдіктің таралу аймағының шеңберін кеңейтеді. Жоғары сатылық саңырауқүлакгардың спорасының сырткы кабығы өте берік, олар ас қорыту ферменттерінің әсеріне ыдырап ерімейтіндіктен саңыраукүлақтъщ жемісті денесімен қоректенген жануарлардың ас қорыту жүйесінен өткенде қорытылмай нэжісімен бірге сыртқа шығады. Саңырауқүлактың жемісті денесін таңдап жейтін тиін, қоян, бүғы, ұсак кеміргіштер қатарлы жануарлар саңырауқұлақтың таралуына үлкен ыкпалын тигізеді. Өсімдіктің тозаңдануына жануарлардың маңызы орасан зор. Жануарлар гүлдің тозаңын жеп азайтуы өсімдікке аздаған зиян келтірсе де, оның орасан зор пайдасы да бар. Тозаңмен және гүлдің шірнесімен (нектар) қоректенетін алуантүрлі жәндіктер бір гүлдің тозаңьга екінші гүлге тасымалдап, өсімдіктің айқас тозаңдануын жүзеге асырады. Айқас тозаңданудың нәтижесінде есімдіктің гетерозиготтылығы(генетикалық әртүрлілігі) қамтамасыз етіліп, ортаньщ факторларынын өзгерісіне бейімделу қабілеті жақсарады. Өсімдіктердің тарихи даму кезеңінде шірнелік без қалыптасуы өсімдікке де, жэндікке де пайдалы, ынтымақты тіршіліктің бір түрі деп коруге болады: қоректік сапасы жоғары, сіңімділігі мол шірнемен қоректену жэндіктер үшін пайдалы, ал осылай қоректену арқылы айкас тозаңдану жүзеге асырылаты ндығы өсімдікке пайдасын тигізеді. Өсімдіктің айкас тозаңдануын жүргізуге қатысатын жэндіктердін түрі өте көп. Жэндіктер арқылы айқас тозаңдану корінісі энтомофилия деп аталады. Өсімдіктің жэндіктер арқылы тозаңдануға бейімделгені соншалық өсімдіктің гүлінің кұрылысьгаа жэндіктің аузының күрылысы дэлме-дәл сэйкес келеді. Өсімдіктердің гүлінің қандай түсті болуы да қандай жәндікпен тозандануьша сәйкес болатыны дэлелденген. Гүлдің түсі мен пішініне карай эртүрлі жәндік өзінің шірне жинайтын гүлдерін басқа гүдцен ажыратып таниды. Сондықтан да эртүрлі өсімдік белгілі бір топтың жәндіктерімен тозаңдануға бейімделген: жоңьппқа кобінесе балара арқьшы, беде түктіара аркылы тозаңданады. Ал темекі, сүйсін (Огсһіз) жэне басқа да көптеген өсімдіктің гүлі түтікше тәріздес үзын болғандықган олар түмсығы үзын кобелектер арқылы тозаңданады. Күрделігүлділер, раушангүлділер жэне сарғалдак түкьгмдастардын гүлі ашық, шірнесі мен тозаңын жеуге, жинауға оңай болғандықган бүндай өсімдіктерді шыбындар, жарғаққанаттылар, коңыздар тэрізді коптеген жэндік тозаңдандьфа алады. Өсімдіктің тозаңы көбінесе жэндіктің денесіне жабысу арқылы бір өсімдіктен екіншісіне тасымалданады. Ал, аралардың аяғында немесе қүрсағьгада тозаң жинайтын арнаулы жабдығы болады. Кейбір мэліметтер бойынша элемдегі барлық гүлді өсімдікпн 81 пайызы жэндіктер арқылы тозаңданатьгны айқындалған. Бүдан, эрине, тозандану нәтижесінде табиғи жэне мэдени өсімдіктердің жемісі мен түзсымьгаың түзіліп жетілуіне жэндіктер орасан зор рөл атқаратыньга білу қиьга емес. Тек жэндіктер ғана емес, кейбір күстар мен сүтқоректі жануарлар да өсімдіктің айқас тозаңцануына жэрдемін тигізеді. 31 |