Жануарлар экологиясы

немесе пайыздык үлесін айтады) туған жас ұрпақты нөмірлеп белгілеп 
одан каншасы неше жаска келгенін санау немесе дарақтардың неше 
жасында өлгенін тізімдеп аңықгау тәсілдері қолданылады. Бірақ бұл 
екі тәсілдің де кемшілігі бар. Бірінші тәсіл бойынша популяцияда 
туған төлді нөмірлеп (немесе сырға, сақина тағып) белгілеген 
жағдайда ол белгіленген дарақ популяциядан баска жаққа қоныс 
аударып кетпей сол популяцияда тіршілік етуі шарт. Өйткені санақ 
жүргізген кезде популяцияда жоқ дарақтардың бәрі өлгенге 
есептеледі. Екінші тәсіл бойынша алғаш белгілегсн дарактардан жыл 
сайын өліп шығынданған санын аңықтау үшін өлген жануарды іздеп 
табуға, немесе оның тірі екенін анықгауға тура келеді. Өлігі оңай 
табыла қоймайды. Мысалы АҚШ ~ та 1946 - 1965 жылдар 
аралығьшда 180718 сайрауық торғайды ұстап сақиналайды. Соның 
қаншасы өлгенін білу үшін жыл сайын санақ жургізгенде 
20
жылдың 
ішінде өлігі табылған және екінші рет қайта кездесіп ұсталған жалпы
саны небәрі 2444 қана.
Егер жануардың қашан туғанын білмесе де оның нёше жаста 
екенін дене құрылысыныц қандай бір белгісі арқылы аңықгай алатын 
болса өміршеңдік кестесін оңай құрастыруга болады. Мысалы 
балықгың жасын оның қабыршағындағы жылдық сақинасы арқьщы 
және дыбыс көпіршегінде орналасқан құлақтасыңдағы (отолит) 
сақиналардың саны арқылы анықгауға болады. Арқар, тау ешкінің 
жасын мүйізінің мөлшері мен мүйізіндегі ирегінің санын салыстыру 
арқылы, көбелектің, қоңыздың дәрнәсілдерінің неше рет түлегенін 
басының мөлшерін денесінің ұзындығьшен салыстыру аркылы 
(олардын бір түлегенін бір жас деп есептейді) аныктайды.
Аляскадағы Мак — Кинли Үлтгық саябағында мекен ететін 
Далла жабайы койынын өміршеңдігін өлген қойдың мүйізінін 
өлшеміне негіздеп анықгаған. Далада өлген 608 Далла койының каңқа 
сүйегін жинап, мүйізін өлшеу арқылы қаншасы неше жасында өлгенін 
есептегенде 121 қой 1 жасқа жетпей, 7 қой - 1 - 2 жасында, 
8
қой - 2 -
3 жасында, т.с.с 608 қойдың каншасы неше жасында өлгені 
анықгальт, соның нэтижесінде өміршендік (демофафиялық) кесте 
құрастьфылған.
140

5-кесте. Мак-Кинли Ұлттық саябағында өлген 608 Далла койның 
қаншасы неше жасында өлгеніи есептеу нәтижесінде кұрастырылган
өміршеңдік кестесі____ ____ _________ ________________________
Жас 
Берілгеті жас Берілген жас 
I 1000 
тумага 
шағып
аралығы, аралығында 
аралы- ғына 
есептегенде эр бір берілген
жыл 
өлген 
дейін өмір 
жаста тірі қалған дарақтың
дарақгардың сүрген 
саны (өміршеңдігі) 
саны 
дарақтар
саны
13-14
14-15
Кестеден популяция сакының мынадай өзгерістерін көреміз: Далла 
қрйының алғашқы саны 608. Бірінші жылы бұдан 121 кой өлген (608- 
121)=487 қой тірі; екінші жылында жэне 7 қой өлген(608-121-7)=480 
кой тірі қалған деп есептейміз. Осылайша 14-ші жылы ең соңғы 2 кэрі 
қой оліп 608 дарақган құралған популяция жойылып бітер еді. 
Бастапқы 608 қойдан қаншасы неше жас жасағанын білгендіктен егер 
алғашын да 
1000
қозы туған болса қаншасы неше жас жасар еді 
дегенді есептеп шығаруға болады(кестенің оң жақ бағаны). Бұл 
популяцияның өміршеңдігін мэлімдейді. Мысал үшін, кестеден 
популяцияның бастапқы дарақтарьшың(608 қой) 390 дарағы 7-жылға 
дейін өмір сүргенін, бұл популяцияның алғашқы санының 64 пайызын
иеленетінін көреміз.
Өміршеңдік көрсеткіш демографиялық кестенің мэнІн жартылай 
ғана мэлімдей алады. Популяция санының өзгерісін толык түсіну үшін 
дарақтардың эрбір жастағы тобының өсімталдығын білу қажет.
141

Биологтар далалық таоиги жагдайда құстардын ұядағы жүмырткасын, 
жануарлардың төлін, қосмекенділер мен жәндіктердің жэне теңіз 
омыртқасыз жануарларының жұмыртқасын тікелей санау аркылы 
өсімталдықты багалаудың эрт\флі эдістемелерін жасап шығарған. 
Популяцияның сандык өзгерісінің себебін түсіну үшін оның үрғашы 
дарақгарының қаншасы неше жасында өлгенін білу маңызды екені 
сияқгы қанша үргашы дарақ неше жасында төлдеп үрпак беретінін 
білудің де аса зор маңызы бар.
Айталық 3 жасынан бастап төлдеп эр төлдеген сайын 5 төл 
табатын ұрғашы дарақгың 
2
жасынан бастап төлдеп әр төлдеген 
сайын 5 төл табатын дарақпен салыстырғанда популяцияның санынын 
өсуіне қосатын үлесі аз екені белгілі. Өйткені 2 жастағы дарақтын 
саны 3 жастағыдан эрдайым көп болады. Популяцияның ұрпак 
шашып көбеюінің жалпы санын есептеу үшін әрбір жастағы аналык 
дарақтар тобының орташа өсімталдығын сол топтағы аналыктың 
санымен көбейтіп; барлык жастың аналық топтарының өсімталдығын 
анықтайды. Көбейтінділердің косындысын есептеу аркылы сол жылғы 
төлдің жалпы санын шығарады.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: