Жануарлар экологиясы
жүктеу/скачать 12,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| популяцияның меншікті
(туа біткен) есім қарқыны деп, немесе түрдің биоталық әлеуеті деп аталады. Меншікті өсім қарқыны (г) мына формула аркылы аныкталады: Ь — туу қаркыны,ш — өлім-жігім қарқыны. Мүндағы г көрсеткіші бір жүп жануардың (немесе бір дарақтың) уақыт бірлігінде туатын үрпағының максимум мөлиіерін, яғни биоталық әлеуетін көрсетеді. Жануарлардың эрбір түрінің биоталық әлеуеті (яғни меншікгі ©сім карқьшы) эралуан. Мысалы елік өмір бойында 10-15 лақ табады, трихина күрты 1,8 мың дернэсіл, аналық бал арасы 50 мың жүмыртқа табады, айбалық 3 млрд уылдырық шашады. Егер осы ұрпақтарының бэрі дамып жетілетін болса эрбір популяцияда күрт өсу жүріліп, жануарлар аз - ақ күннің ішінде элемге сыймастай көбейер еді. Алайда тіршілік сыртқы ортаның ешбір кысымынсыз жүрілмейді. Егер туу мен өлім — жітім қарқыны тең болған жағдайда популяцияның саны тұрақты сақталады. Егер туу өлім - жітімнен көп болса (Ь ^ т ) өсім (г) нөлден көп (г>0). Онда популяцияның саны өседі. Ал егер туу әлім — жітім аз болса (Ъ ^т) популяциядағы дарақгардың саны кеми бастайды. 134 Популяцияның жэне $ бейнелі популяцияның бұл бейнелейтін болсақ береді. осімінің негізгі екі үлгісі бар. Оны ] бейнелі өсім дейді. Бүлай атайтын себебі егер екі түрлі өсімін сызба (график) арқылы біреуі і | екіншісі 8 әріптер тәріздес бейне N К б л* К-тіршілік ортасының сыйымдылығы Ең көп өсім - К/2 і уакыт 22-сурет. Популяциялардыя санының өсімін бейнелеген сызба. а — сыртқы ортаның ең қолайлы жагдайында популяцияның күрт өсуін бейнелеген ] бейнелі сызба; б — сыртқы ортаның сыйымдылыгы К деңгейіне тең табиги жагдайда популяцияның өсу сипатын бейнелейтін шындыққа үйлесетін сызба. К - сыртқы ортаның сыйымдылық деңгейі. Егер популяцияның өсімі оның тыгыздығына тэуелсіз жэне сыртқы ортаның ешбір эсері өсімді шектемей биоталық элеует толық жүзеге асатын болса, популяцияның өсімі ^ бейнелі сызба бойымен жүріліп тік көтеріледі. Бірақ табиги жагдайда бүндай өсім үзаққа созылмайды. Өйткені қандай бір түрдің тіршілік еткен ортасында сол түрдің дарақтарын белгілі бір мөлшерде гана сыйдыра алатын сыйымдылық мөлшері бар. Бүл ортаның сыйымдылыгы деп аталады. Популяцияның саны ортаның сыйымдылық қабілетінің шегіне жетісімен күрт төмендейді. Егер қандай бір жануардың тіршілк ететін ортасы ешбір өзгеріске үшырамай түрақты жағдайда болса популяцияның өсу карқыны да түрақга болуы тиіс. Егер кандай бір популяцияның саны эр жыл сайын түрақты 1,6 мэрте өседі деп көрсек 100 дарақган түратын популяция 1 жылдан соң 160, екі жылдан соң 256, үш жылдан соң 410 болып геометриялық үдеу бойынша көбейеді. Өйткені туған төлі де әсіп жетіліп өсім бере бастайды. 135 і Популяцияның тіршілігіне ойдагыдай колайлы жагдай жасалса олар геометриялық үдеумен өсе алатыны оның өсу қабілеті орасан зор екенін мәлімдейді. Егер популяцияга кажетгі табиги қорлардың (қорек, мекен, орын т.б.) шектеуі, жыртқыштардың шыгындауы т.с.с. кері әсерлер популяцияның өсімін тежемесе аз уақыттың ішінде көптеген түрлі жануарлар сансыз көбейіп кетер еді. Ч. Дарвин бүдан 150 жыл бүрын популяцияның өсу әлеуетінің зор екенін «егер ешбір өлім — жітімсіз геометриялық үдем қарқынымен өсетін болса кез келген жалгыз жүп дарақ өте қысқа мерзімде — ақ бүкіл әлемді жауып кетер еді» деп түжырымдаған еді. Популяцияның биоталық әлеуетін толық бағалау үшін жануарларды оларға қолайлы жаңа өлкеге апарып мекендестірген (интрод>кцияланған) кезде олардың өсу екпініне зерттеу жүргізген жөн. Жаңа аларылған дарақтардың саны алғашында өте аз болғандықтан мекен, орын жеткілікті, қоректік қорлар қанымды, жергілікті жыртқыштар мен тоғышарлар жаңадан апарған жануармен қоректенуге бейімделмеген және дағдыланбағандьгқтан олардың популяциясының өсуіне кедергі болатын фактор жок. Сондықган олар бастабында жаңа өлкеде күрт өседі. Тасманияда (Австралияга жақын орналасқан үлкен арал) бұрын қой болмаған. 1820 жылы алғаш апарылған 200 мың кой 1850 ж ы лы -небәрі 30 жылдың ішінде 2 млн-ға жетіп 10 есе өскен яғни жылдык өсімі — 8 %. Сондай-ақ АҚШ-тың Вапшнгтон штатына қарасты Протекшен аралына 1937 жылы апарып мекендестірген 2 еркек, 6 үрғашы қырғауыл 5 жылдан соң 1325 болып 166 есе өскен яғни жыл сайынғы өсімі 8 %, өсу жылдамдығы - = 2,80 Популяцияның өсу қаркыныньщ жылдамдығын оның санының екі еселенуіне қажетті уақыт арқылы салыстырып көрсетсе түсінуге қолайлы болады. Теңіз пілі деп аталатын ит балықтың (түлен) популяциясының саны 2 еселеніп өсу уақыты 7,6 жыл. Қырғауылдьщ популяциясы - 8 айда, токалтіс тышкандар популяциясы 80 күнде, үнжегі қоңыздың популяциясы — 10 күнде, дафня дейтін шаяншалардың погіуляциясы - 3 күннің ішінде популяциясының саньш 2 есе көбейте алады. Табиги жағдайда кейбір популяцияның өсу жылдамдығы кейде өсу қабілетінің (яғни биоталық әлеуетінің) ең жоғары деңгейіне жетіп өсе алғанымен мүндай жедел өсу қарқыны үзаққа созылмайды, көп үзамаи популяцияның санының өсімі қалыпты мөлшерге түседі. Популяцияның өсу қарқыны көбінесе оның дарақтарының тығыздығына байланысты. Популяциядағы дарақгардың саны өсіп, 136 тығыздығы артқан сайын оның өсу қаркыны бәсеңдейді. Осылайша өсу қарқыны дарақгардың тығыздығына (яғни санына) тәуелді популяциялардьш өсімін сызба арқылы бейнелесек ол 8 - бейнелі сызба болып шығады жүктеу/скачать 12,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|