Жануарлар экологиясы

т
27-сурет. Жапырақты орман белдемшесіне тән жануарлар.
1- кәдімгі кұрбака; 2- кәдімгі сұржылан; 3- сайрауық; 4- мысықторғаи; 
5- бұлбұл; 6- пайыз торғай; 7- қарақас; 8- қабан; 9- қаракүзен;  10- елік.
Қорегінің  түріне қарай орман құстарын жәндік жемірлер, тұқым 
жегіштер,  жеміс  жемірлер,  жыртқыштар  деген  коректік  топтарға
бөледі.
дінге  өрмелеуші  құстардьщ  көбі  жәндік  жемірлер.  Мысалы, 
тоқылдактар, 
көкшымшықгар 
жэне 
шиқылдақтар 
(
Сепһіиіае), 
Олардың тұмсығы өткір, біршама ұзьга. Жэндік  жемір құстардың бір 
тобы  жэндіктерді 
ағаш,  бұталардан  теріп  жейді.  Бұл  гопка
175
1  \

сандуғаштар 
(ЗуЫісіае),
 
шөжекұстар 
(Яе^иііаае)
  және 
кейбір 
сайрауықтар 
(Рһуііозсориз)
  жатады.  Бұлардын  тұмсығы  үшкір, 
жіңішке бо лады (
2 7-сурет).
Жәндікжемір  құстардың  енді  бір тобы  жәндіктерді  ауада  үшып 
жүріп  аулайды.  Мысалы,  шыбыншы  торғайлар 
(Мизсісариіае), 
ұзынқанат қарлығаштар 
(Ариз туысы).
Шұбар  шымшық 
(Ғгіщ іііа  соеіеһз),
  суыкторғай 
(Руггһиіа 
руггһиіа),
  шыпшық 
(Зріпш  зріпш),
  пайыз 
(СаЫиеІіз  §аг4иеІіз), 
шекілдек 
(Асапіһіз  ] Іаттеа),
  самыркеш 
(Мисі/га^а  сагуосаіасіоз), 
орман  қарға 
(Саггиіш  £ІатиІагіш),
  қайшыауыз 
(Ьохіа  сигхчгозіга), 
ементұмсық 
(Соссоіһгашіез  соссоіһгашіез)
  қатарлы  құстар  тұқым 
жеғіш  құстар  тобына  жатады.  Олардың  тұмсығы  тұкымды  жарып 
бөлуте бейімделіп қысқа және конус пішіндес болып келеді.
Орман құстарының белгілі  бір тобын жыртқыш құстар құрайды. 
Олардың  тұмсығының  ұшы  имек.  Аулап  ұстаған  жемін  имек 
тұмсығымен  іліп-жұлып  ұсактап  жейді.  Және  олардын  аяғы  қарулы 
жуан, тұяқтары ұзын, откір болатындықтан жемін оңай өлтіреді.
Жапьфақгы  жэне  аралас  ормандарды  алуантүрлі  сүтқоректі 
жануарлар  мекен  етеді.  Жарғанаттардан  құлақты  жарғанат 
(Ріесоіш 
аыгіШз),
  ымырттың  жирен  жарғанаты 
(МусіаІШ  посШІа)
  жапырақты 
жэне  аралас  орман  белдемшесіне  тэн  негізғі  түрлерғе  жатады.  Олар 
күндіз  ағаштың  қуыстарында,  тастың  үңгірлерінде  басын  төмен 
қаратып  салбырап  тұрады.  Ымырт  жабылып,  қаранғы  болысымен 
ұшып,  түнде  ұшатын  жэндіісгерді  ұстап  жейді.  Жарғанаттардың  көзі 
нашар жетілғен,  есесіне есту  қабілеті  өте күшті дамыған.  Түнде ауада 
ұшьш жүрғен  шыбын,  шіркейдің ызыңы  бойынша оларды тура тауып, 
ұстап  жейді.  Қыста қыстық ұйқыға кетеді,  немесе жылы  жакка барып 
қыстап, көктемде қайта оралады.
Жапырақты  орманда  мекендейтін  ұсақ  сүтқоректілердің  негізгі 
өкіддері  —  орман  тышқаны 
(Зуһіт ш   хуһайсш),
  сары  токалтіс 
(Сіегһгіопотуз %ІагеоІш),
  қызыл тоқалтіс 
(СІ. 
гиЩІш).
 
Бұлар  шөптесін 
өсімдіктермен, жеміс,  гұкымдармен  қоректенеді.  Сары тоқалтіс  кыста 
ағаш,  бұтаның  өркенін,  қабығьш  кеміріп  жейді.  Орман  тышканы 
еменнің, самырсмниың жаңғағын қысқы азыққа дайындап жинайды.
Жапырақты жэне аралас орманда тұрақты  кездесетін  жануарлар 
тобына қарақас тұқымдастар 
(Сіігісіае)
 жатады.  Орман  белдемшесінде 
қарақастың  4-5  түрі  кездеседі.  Европа,  Орта  Азия,  Кіші  Азия  жэне 
Қазақсганның  жапырақты  ормандары  мен  тоғайларында  орман 
қарақасы 
(Огуотуз  пііесіиіа)
  кең  тараған.  Ағаштың  қуысына  немесе 
бұтактардың  арасына ұялайды.  Жазда бір рет туып  2-6 күшік табады. 
Қысқы  ұйқыға  кетеді,  бірақ  қыстың  кейбір  жылы  күндерінде  ұзақ
176

ұйкыдян 
«юямыи*, 
үясыпа 
х ү ш  жинан 
аліам 
ис»м;пгпң  ңкммммсн
қоректенеді. 
\  
л 
^   > 
'  '
Айыртүякш  сүткс>ректілср;іен  жабийьі  іінхінш (5ш 
ы траһ
  еіік
(Сарпоіш   саргеЫш
);  Қиыр  ІІІыгысга  гсңбіл  бүгы  жиі  ксысссмі.
Жабайы  ііюіика  кррск  га.памайтын  жануар:  нсімліктіи  жаиыршы.
жемісі,  тамыры,  жауын  күрты.  лртүрлі  ж зндіпср  жәис  оларлын
дсрнэсіддсрі.  бшіық.  бака,  кссірткс  влгсн  жануарларлын  аісксссі  г.б.
кезлссксн корсктік заттын борімсн корсктснслі.
Елік,  бүгылар  кобінссс  аіаш.  бүтаның  жалырагымсн,  кысга 
бүталарлын жас «ркснімен 
қоректенеді.  Орман 
ирасын.іаі ы  аіанкы.іар 
мсн  сирск 
ормаиды 
жерлерлі  ксрмара-ілар 
(Сепия  еіарһи\)
  мсксн 
етсді. 
Кермарші 
бүгылар  шөмтссін  всімдіктсрмен  кзтар саныраукүлак, 
жангак,  жсміс-жқлекпсн,  агапггын  жәнс  бүгаларіың  жапыраіын, 
оркснін, бүрінігін  жеп,  кабыгын  кеміріп  корсктснеді.  Кермаралларлың
3-4  ларагы  үйір 
қүрып 
тіршілік  етеді.  Күлжасы  (еркегі) 
жыллын  кон 
уакыгынла  үйірдеи  болек  жеке  -   жалкы  тіршілік  етеді.  Гск 
жүглін 
ортасынан бастап, үйірге түсер меігілде гана үйірге косылалы.
177

9 
Ш
 
Т
' "  
П
28-сурет. Қыйыр Шығыстың аралас орманына тән жануарлар:
1-  Қыйыр  Шыгыс  бақбақыл  бақасы;  2-  Қыйыр  Шыгыс  тасбақасы;  3- 
жайын  ауыз  көкқарға;  4-  айдарлы  үйрек;  5-  кьгрғауыл;  6-  жүмақ 
шыбыншысы; 7- үкі; 8- горал ешкісі; 9- жанат тәрізді ит;  10- харза;  11- 
ақтас аю немесе Гималай аюы.
Жыртқыштардан  бүл  белдемшеде  жанат  тэрізді  ит 
(ҢуеШгеііШв
ргосуопоіЛез),
  гималай  аюы 
(ІІгтз  іһіЪеіапиз),
  сусар  түкымдас 
жыртқыштардан  қара  күзен 
(Мизіеіа  риіогіиз)
  жэне  харза 
(Магіез 
ІІауі§иІа)
  кездеседі 
(28-сурет).
  Жанаттэрізді  ит  өзі  ін  казып 
мекендеумен  қатар түлкі,  борсықтардың  ескі  інін  орынжай  болдырып 
пайдаланады.
178

%
\
Қиыршыгыстык  орманда  мысык  тұкымдастардан 
(ҒеІШае) 
қиыршығыс  мысығы 
(Ғеііз  һещаіепзіз),
  ірбіс 
(Рапіһега  раЫиз), 
жолбарыс 
(Р.  ІІ£ТІ5)
  кездеседі.  Қиыршығыс  мысығы  тиын,  борша 
тышқан,  тоқалтістермен  жэне  орман  құстарымен  қоректенеді.  Ірбіс, 
жолбарыстар әртүрлі  тұякгы  аңдарды  (елік, теңбілбұгы т.б.)  аулайды. 
Олар  аулайтын  жануарына  бұқпалап  таяған  сон  2-3  секіріп  барып 
ұстап алуға жақсы әдістенген жыртқыштар.
10.4 Далалык белдем жануарларының экологиялық сипаты
Европа,  Азия,  Солтүстік  Америка  құрлықтарының  ішкі  байтак 
өлкелерінің,  Оңтүстік  Американың  оңтүстігін,  Австралия  құрлығын 
дерлік  түгедцей  далалық  белдем  иеленіп  жатыр.  Дала  белдемі 
қүрлыктың  элемдік мүхиттардан  алыс жатқан,  ішкі  куаң  бөлікгерінде
қалыптасады.
Дала  белдемінің  жаз  маусымы  ыстық:  шілденің  орташа 
температурасы  +21-23°С.  Көктем  мен  жазда құрғақ желді  күндер жиі 
болып  тұрады.  Евразия  бөлігінде  даланьщ  кысы  суық:  каңтардың 
орташа температурасы  -18-20 °С  .  Қыста  қар  аз  түсетіндисіен  жердің 
беті терең қатады. Жылына жауатын  жауын-шашынньщ мөлшері 200- 
500мм.  Жер  бетінен  буланатын  ылғалдың  мөлшері  жауатьш  жауын- 
шашынның  мөлшерінен  2-3  есе  артық.  Сондыктан  топьфағы  мен 
өсімдігі  ылғал  тапшылығына  жиі  ұшырап  тұрады.  Дала  белдемінің 
Солтүстік  бөлігінде  шіріндісі  мол,  күнарлы  қаратопырақ жамылғысы 
дамыған.  Оңтүстікке  қарай  ол  шіріндісі  аз  қарақоңыр  топыраққа
ауысады.
Дала  белдемінің  өсімдік  жамылғысында  көпжылдық  шым 
қабатты  астық тұқымдас  ксерофиль  өсімдіктер  басым  орын  иеленеді. 
Астық тұқымдастардьщ  жапырағы  мен  сабағы  жіңішке болғандықтан 
жэне 
күндізгі 
ыстықта 
жапырағының 
лептесіктері 
(тыныс 
саңылаулары) жабылып,  не кішірейіп  булануды  шектсйтіндіктен олар 
далалық аймақтардың өсімдік кауымдастығында басымдық көрсетеді. 
Сонымен  қатар  астық  тұқымдас  өсімдіктердің  шашақ  тамырлары 
топырақта  жан-жақка  таралатындықтан  ылғал  жинау  кабілеті  басқа 
өсімдіктерден  артык.  Олардың  тамыры  өте  жақсы  дамыған,  жер 
бетіндегі  жасыл  тұлғасының  салмағынан  тамырының  салмағы
бірнеше есе артык болады.
Еуразиялық  дала  белдемінде  селеу 
(Зііра),
  бетеге 
(Ғевіиса),
шисабақ 
(Коеіегіа)
 туысына жататын  көп  жылдық ксерофильді  асгық 
тұқымдастыктар  өсімдік  жабындысының  келбетІн  айқындаушылар 
болып  табылады.  Дала  белдеміне  тэн  астык  тұкымдастар  қатарына 
арпабас 
(Вготиз),
  бидайық 
(Адгоругоп)
  туысының  тамыр  сабақты
179

астык  тұқымдастары  да  жатады.  Бірақ  олар  куаңшылыққа  төзімсіз. 
Сондықган  олар далалық белдемнің солтүстік өңірлерінде, немесе кар 
тоқтайтын,  жаңбыр  суы  ағып  құйылатын  еңкейістерде,  ойпат, 
жыраларда  басымырақ  өседі.  Өсімдік  жабындысын  құрауга  астық 
тұқымдастардан  басқа  аралас  шөптер  тобы  деп  жалпылай  аталатын 
қосжарнақгы  өсімдіктер  де  азды-көпті  мөлшерде  араласады.  Қысқа 
мерзімнің  ішінде  өсіп  жетіліп,  тұқымын  таратып  үлгеретін  бір 
жылдық  (эфемер)  және  көп  жылдық  (эфемероид)  өсімдіктердің 
экологиялық  тобы  ылғалы  мол  жылдары  көктемде  және  жаздың 
басында өсімдік жабындысынан елеулі үлес иеленеді.  Кейбір далалық 
өлкеде  тобьшғы 
(Зрігаеа),
 
дала  шиесі 
(
Рһузаііз),
 
арша 
(Ішірегт) 
қатарлы  бұгалар  қауымдас  түзушілер  дэрежесіне  жетіп  өседі. 
Монғолияда  қараған  (
Сагщапа)
  бұталы  дала  өсімдік  жабындысын
түзеді. 
I  
'  Н Н  Н ; ’1Н В
Дала 
белдемінің 
климаты 
жылы 
болғандықтан 
әртүрлі
жануарлар  мекендеп  тіршілік  етуғе  қолайлы.  Көбінесе  куаңшылыққа 
төзімді, жарық сүйгіш (і елиофиль) жануарлар көптеп кездеседі.
Жэндіктерден 
шегіртке, 
шекшек, 
қарақоңыздар 
жэне 
құмырсқалар  алуан  түрлілігімен  жэне  санының  молдыгымен  көзге 
түседі.  Шегіртке  ыстыққа  төзімді  және  жеуге  жарамды  кез  келген 
затты  қорек  ете  алатындығымен,  құмырсқа  да  қорек  талғамай  жэне 
терең  ін  қазып  ыстыктан  қорғана  алатындығымен  шөлейт  далалы 
аймақгарға  кең,  мол  тараған.  Қара  қоңыздардың  хитин  жамылғысы 
өте  қапың,  денесінің  ылғалын  буландырмай,  жақсы  үнемдейді,  олар 
құрғақ  шөппен  де  қоректене  алады.  Сондықган  да  олар  дала  мен 
шөлде  қарқынды  дамып  көбейе  алады.  Бұл  шөпқоректі  жануарларды 
қорек  етіп  тіршілік  ететін  жыртқыш  буынаяқтылардан  дала  кергісі 
(5а%а ресіо),
  ызылдаққоңыз 
(СагаЬиіае)
 туыстастардан:  алып  ызылдак 
(Тарһохепих  §і§ш),
  қазанбас  ызылдак 
(Сагаһш  %ІуріорІегш),
  дала 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.