Өзара  тиімділік  немесе  мутуализм

айналдыратын  В-глюкоза  ферментін  бөлш  шыгару  арқылы  ақ 
құмырсқаньщ ас қорытуына жәрдемдеседі.  Бұл  екз  жан);ар бір бірінсіз 
тіршілік  ете  алмайды.  Сондай-ақ  күйіс  кайыратын  шөп  қоректі 
жануарлардың таз қарынында селбесіп тіршілік етіп,  олардың қорегін 
қорытуға 
жэрдемдесетін 
энтодиноморфа 
(Епіосііпото грһиіа
) 
қатарының 
Орһгуозсоіех
, 
Епіойіпіит
  туысына  жататын  кірпікшелі 
карапайымдар да симбиоздық тиімділікпен өзара байланысқан  қарым- 
қатынастың  мысалы  бола  алады.  Қойдың  таз  қарынының-ісм3 
кеңістігіне  жүз  мыңдаған  энтодиноморфа  селбесіп  тіршшік  етеді. 
Талшьпсгылар мен кірпікшелі қарапайымдылар ақ қүмырсқа мен күйіс 
қайыратын  жануарлардың  асқазанынан  қореюік  қор,  температурасы 
мен ылғалы тұракты жайлы орын тауып пайда көреді.
. Өзара  тиімді  (мутуалист)  карым-қатынастың  енді  бір  түрі 
карапайым  байланыс  немесе протокорперация.  Бүл да  екі  жануардың 
озара  тиімді  әсер  көрсетіп  бірге  тіршілік  етуін  сипаттайды.  Бірақ 
селбестікпен  (симбиозбен)  салыстырғанда  екі  жануардың  байланысы 
онша  тығыз  емес:  бірінсіз  екіншісі  өздігінен  тіршілік  ете  алады. 
Мысалы,  тұщы  су  гидрасының  денесінде  хлорелла  деген  бапдыр 
бірлесіп  тірішлік  етеді.  Бірак  бұл  екеуі  жеке-жеке  де  тіршілік  ете 
алады.
Комменсализм.  Екі түрдің жануары бір мекенде бірге тіршілік 
етуден  ту ындаган  қарым-қатынас  егер  олардың  біреуіне  пайдалы,  ал 
екіншісіне  ешбір  әсерсіз  (пайдасы да зияны  да жоқ)  бір  жақгы  түрде 
болуы  комменсализм  деп  немесе  сыңаржақгы  қарым-қатынас  деп 
атагіады. Комменсализмнің екі түрі бар:  синойкия (ф . і>’л-бірге; 
оікоз- 
үй,  орын)  немесе  баспанашьшық  сыңар  жақты  қатьшас  жэне 
трофобиоз  (гр. 
ігорһе-к
орек; 
Ыо5-т\ртіл\к)
  немесе  қоректік  сыңар
жақты қатынас.
Синойкиялық  комменсализм  қарым-қдтынасы  кезінде  екі  түрлі 
жануардың  біреуі  екінші  жануарды  баспана,  орынжай  ретінде 
пайдаланады,  бірақ оған  ешбір  зиян  да  пайда  да  келтірмейді.  Мысал 
ретінде жылы теңіздерде мекендейтін  актиния дейтіп  маржан  полипы 
мен  кішкене балыктардын қарым-қатынасын алайык:  жыртқыштардан 
қорғану  үшін  кішкене  балықтар  актиния  дейтін  маржан  полипының 
қармауыштарының 
арасына 
жасырынады. 
Актинияның 
қармауыштарында 
тітіркенген 
кезде 
күйдіргіш 
сұйык 
бөліп 
шығаратын  жасушалар  болатындықган  жыртқыштар  актинияға 
жоламайды.  Ал  кішкене  балықтардың  денесі  кішкене  болғандықтан 
актинияның  кармауыштарларына  сүйкенбейді.  Сондықтан  оны 
тітіркендірмейді. 
Оның 
қармауышына 
кішкене 
балықтар 
қорғаныштағанын актиния сезінбейді: оған ешбір әсерсіз.
70

Трофобиоздық  комменсализмге  ірі  жыртқыштар мен өлексежегі 
жануарлардың  арасындагы  қоректік  бір  жакты  қарым-қатынас  мысал 
бола алады. Айталық арыстанның ұстап жеген жануарларынын олексе 
қалдьнъгмен  кл>рқау  қасқыр  (гиена),  шиебөрі,  тазқара,  т.б.  өлексеніегі 
жануарлар қоректенуі  бұларга пайдалы  бола тұра арыстанға пайда да, 
зиян да келтірмейді.
Екі  түрдің  біреуі  екіншісіне  октемдік  жасап  басымдық  көрсету 
аркылы  біреуі пайда тауын,  екіншісі  зиян  шегетін  қатынастың түрлері 
жануарлардың  арасында  кең  таралған.  Бүған  жыртқыш  пен  қүрбан 
болушы  жануардың  арасындағы  және  тоғышар  (паразитизм)  мен  ие 
агзаның  арасындағы  қарым-қатынастың  түрлері  жатады.  Жырткыш- 
қүрбан, тоғышар-ие қатынастарының үқсастығы  -  бүл  екі  қатынастың 
екеуінде  де  жогарыда  айтылғандай,  қатынасқа  түскен  екі  ағзаның 
біреуі  шығынга үшырайды  не  жапа шегеді,  ал  екіншісі  пайда табады. 
Айырмашылығы:  паразит  ағза  ие  ағзадан  әрқашанда  әлдекайда  кіші 
және  онын  көбеюге  ықтималдыга  ие  агзадан  әлдеқайда  жоғары 
болуымен сипатталады. Ал жыртқыш көбінесе қүрбан болатын жемтік 
жануардан  үлкен  немесе  күшті  болуымен  катар  жыртқьшітың  көбею 
мүмкіндігі  оның  үстап  жейтін  құрбандық  (жемтік)  жануардан  кем 
болады.
5.1 Жыртқыш пен жемтік жануардың өзара катынасы.
Бір  жануар  (жыртқыш)  екінші  жануарды  (жемтік)  өлтіріп, 
онымен  қоректенуіне  негізделген  қарым  -қатынастың  түрі.  Мұндай 
қатынастар,  мысалы  қасқыр  мен  қоянның,  шортан  мен  мөңке 
балықтың,  жәндіктерден  ханкызы  мен  бітенің  арасында  үнемі 
кездеседі.  Табиғи  жануарлардың  арасында  жыртқыиггык  ең  кең 
таралған  карым-катынастың  түрі.  Жырткыштарда  жемтік  болатын 
жануарды 
іздеп  табута, 
куып  ұстауға, 
өлтіруге  бағытталып 
бейімделген  көптеген  түрлі  сипатгар  пайда  болған.  Қаскьф  жемін 
қуып  ұстаса,  мысық  тектес  жыртқыштар  көрінбей  баспалап  таяп 
барып  секіріп  бас  аслу  аркылы  аулайды.  Сусар  іүісымдастар  жемтік 
жануарларды  қуып  ұстаумен  қатар  олардың  ініне  кіріп  ұстап  жейді. 
Қарлығаш  ауада  ұшып  жүрген  жәндіктерді,  торғайлар  жер  бетіндегі 
жәндіктерді теріп жейді. Өрмекші тор кұрьгп ұстайды.
Жемтік  жануарлардың  жыртқыштан  қорғану  тәсілдері  де  алуан 
түрлі.  Шабуылдаған  жыртқышты  тістеу,  тебу,  шағу,  өзінен  өндірген 
электр куатымен соғу (электрлі  скат, жайын, т.б. балыктар), денесінен 
улы  немесе жиіркенішті  иісті сүйықтар бөліп шығарьш  шашу арқылы 
корғану  амалдарын  колданады.  Орманның  қызыл  кұмырсқасының 
илеуін  таякша  ағаштың  ұшымен  аздап  қана  түртіп  көріңіз.  Илеуден
71

мыңдаған  құмырска шыға келеді де кұрсағынын ұшын  сізге  баплтаи 
тұрып 
сізді 
сұйық  затпен 
атқылай 
бастайды. 
Бұл 
сұйык- 
концентрациясы 21-73  пайызға дейін  жететін құмырска қышқылы.  Ол 
адамның  терісіне  тигінде  дуылдатып  күйдіреді,  теріне  кызартып  ісік 
пайда  болдырады.  Бұл  -  құмырсқаның  илеуін  қорғайтын  негізгі 
құралы.  Сусар  тұқымдастардан  Евразияда  кең  таралган  сасық 
күзендердің,  Американъщ  орталық  жіне  оңтүстік  бөлігінде таралған 
скунстардың  артқы  тесігінің  жанында  өте  жағымсыз  иісті  сұйық 
бөлетін  безі  болады.  Қауіп төнген  кезде олар  сасық сұйығын  шашып, 
шабуылдаған  жыртқышты  жиіркендіру  арқылы  қррғанады.  Скунстьщ 
сасық  сұйығының  бір  тамшысы  көзге  кірсе  қандай  да  жануарды 
жанарынан  айырарлыктай  улы  болады.  Бұл  айтылғандар  жемтік 
жануарлар жыртқышқа күш-қуат,  әдіс-амал қолданып  пәрменді  түрде 
қорғанудың жолдары.
Пәрменсіз  қорғаныстың  да  эр  түрлі  жолдары  бар:  қалтарыс 
жерлерге  тасалану,  өң  реңін,  пішінін  жыртқыштардың  жемейтін 
затына  ұқсаіу  арқылы  қорғанады.  Мысалы  сүйемші  көбелектің 
дернэсілін  ағаштың  бұтагьшан,  жасыл  өсімдікке  жабысып  тұрған 
бақбақыл  бақаны  немесе  шекшекті  өсімдіктен  ажыратып  көру 
жыртқыштарға оңай  түспейді.  Жыртқыштардан  қорғанудың  бір  түрі- 
еліктеушілік.  Бұл  -  мимикрия  (гр. 
тітесгу-
  еліктеу).  Кейбір 
іпыбындардың өңі мен пішіні араға еліктегендіктен  бұл шыбындардан 
басқа  жәндіктер  сескеніп  тиіспейді.  Жыртқыш  емес  балыктар 
жыртқыш  балыкқа,  усыз  жыландар  улы  жыланға  еліктеуі  аркылы 
өздеріне  шабуылдайтын  жыртқыш тард ы  сескендіріп  қорғанады. 
Тауыскөз  көбелек  қанатындағы  жыртқыш  құстың  көзіне  ұқсас 
«козше»  деп  аталатын  дөңгелек  бедері  арқылы  кішкене  құстарды 
сескендіріп қорғанады.
9-сурет.  Тауыскөз  көбелектің  артқы  қанатьшың  дөңгелек 
«козше»  бедері  мен  құрсағының  қызғылт  өңі  жырткьші  кұстың  көзі 
мен тұмсығы тәрізденып қорқынышты корінеді.
72

10-сурет.  Жыртқыш  пен  жемтіктің  өсімінщ  кезекпен  ауыткуы
[Либберта (1982) бойынша]
Табиғи  жағдайда  жырткыш  пен  жемтік  бір  бірімен  тығыз 
байланысты тіршілік  етеді.  Олар  бір-бірінің  өсімін  кезекпен  реттейді. 
Бұл  төмендегідей  тізбек  бойынша  жүріледі 
жемтіктің  көбеюі—►
 
жыртқыштын  көбеюі—►
  жемтіктің  санынын  күрт  азаюы  ►
ж ы рткыш тын  санынын  азаю ы—>  жемтіктің  көбеюі.  Уақыт 
бойынша салыстьфып  қарасақ,  агщымен  жемтіктік жануардың  көбеюі 
олармен  қоректенетін  жыртқыштарынын  көбеюіне  жағдай  жасайды, 
жыртқыштын  көбеюі  жемтіктік  жануардың  санын  азайтады,  оның 
азаюы  жыртқышқа  кері  әсер  етш,  келесі  ретте  жыртқыштың  өсімі
төмендей бастайды (10-сурет).
Жемтік  пен  жыртқыштың  арасьшдағы  бүл  катынас  қарама-
карсы  қайшылықтың неғізінде өзара популяцияларынын тепе-теңдіғін
сақгау  мүмкіндігін  туғызады.  Былайша  айтқанда  мүны  сабеп-
салдарлы  коректік  тізбек  катынасы  деуге  де  болады:  жемтіктін
санының  көбеюі  себебінен  жыртқыштың  саны  да  көбейеді,  ал  келесі
ретте  жырткыш  көбеюінің  салдарынан  жемтіктік  жануар  азаяды.
Нәтижесінде  скеуінің  де  саны  мүлдем  азайып,  немесе  шектен  тыс
көбейіп  кетпей  белгілі  бір  деңгейде  сақгалады.  Олар  өзара  бір-біріне
шектеуші және қорғаушы фактор бола алады.
Жемтіктің поггуляциясы  үшін  жыртқыштың  пайдалы  әсері  де аз 
емес:  жырткышқа  жемтік  жануардың  әлсіз  немесе  ауру  нашарлары 
алдымен үсталып  жем  болатындықган жыртқыштар жемтіктің әлжуаз 
нашарларын 
азайтып, 
онын 
популяциясының 
сұрыпталып
сапалануына жәрдемін тигізеді.
Егер  жыртқыш  гіен  жемтік  екеуінің  де  популяциясының  саны
катар  азайса  тез  көбейетін,  бірақ  бәсекелесу  қабілеті  төмен  түр 
(гг
етратегнялы  түр)  баяу  кобейетін,  бэсекеге  қабілеп  жақсы  (К-
стратегиялы)  түрден  бүрын  санын  толықгырып  көбейе  бастайды.
73

Мысалы,  бақшаға  инсектицид  сепкен  кезде  алма  бітесі  (жемтік)  мен 
оны  жейтін  жыртқыш  жабайы  ара  екеуінің  де  саны  қатар  азаяды. 
Бірақ, 
поп> 
лядиясының  өсімі  гг стратегиялық жолмен  көбейетін  алма 
бітесі 
(Вутрһт  ёешсЩ  А-рШШт
)  оны  жейтін  жабайы  арадан
(РгосіоТгиркіае)
 бұрын көбейеді..
Жануарлар әлемінің әрбір тобында жыртқыштық кең өріс алған: 
қарапайымдардың көбі,  ішек қуыстылар, өрмекшілер,  қырыкаяқтылар 
дерлік  түгелдей,  көптеген  құрттар,  жэндіктер,  балықтар,  қос 
мекенділер 
мен 
бауырмен 
жоғалауыпггар, 
құстар 
мен 
сүт- 
қоректілердің коптеген түрлері жыртқыштықпен тауып жейді.
Жыртқыш  жәндіктер  мен  өрмекшілер  адамға,  малға  ауру 
тарататын,  өсімдікті  зақымдап  өнімін  азайтатын  зиянкестілерді  жеп 
азайтуы  арқылы  адамға,  шаруашылыққа  пайдасын  тигізеді.  Көптеген 
жыртқыш  қүстар  мен  сүт  қоректілер  ауыл  шаруашылығына  зиянкес 
үсақ  кеміргіштерді  жеп  азайтуы  арқылы  адамға  пайда  келтіреді 
(мысалы,  қарсақ,  сасық күзен,  аққалақ,  т.б.).  Жалғыз  ғана аққалақ бір 
жылда  1,5  мыңға  жуық  кішкене  кеміргіштерді  жоятыны  әйгіленген. 
Сасық  күзен  тэулігіне  1-2  сарышұнақ  немесе  8-10  тоқалтісті 
құрытатыны  анықталған.  Су  күзенінің  інінен  50  шакты  олтірілген
сарышұнақ табылған.
Аю,  қасқыр  қатарлы  ірі  денелі  жыртқыштар  ірі  қара  жэне  ұсақ
малды  жэне  қоян,  бұғы,  елік  қагарлы  бағалы  жэне  сирек  аңдарды 
аулап азайтуы арқылы табиғатқа жэне шаруашылыққа зиян келтіреді.
5.2 П аразит пеи иенін өзара қатынасы
Паразит немесе тоғышар жануардың ұзақ мерзім  бойында иесін 
өлтірмей,  оны  тіршілік  ету  ортасы  ретіне  жэне  қоректік  көз  ретінде 
пайдалануы  п а р а з и т и з м   деп  аталады.  Жануарлар  әлемінде 
тоғышарлық  тіршілік  кең  өріс  алған.  Жануарлар  әлемінің  дерлік 
барлық  типтерінде  тоғышарлықпен  тіршілік  ететін  түрлер  кездеседі. 
Қазіргі  кезде  гылымда  65-70  мың  түрлі  тоғышар  жануар  белгілі.  Тек 
адамның  денесінде  500-дей  түрлі  тоғьшіар  жэндіктер  тіршілік  етеді. 
Тоғышарлық  тіршілік  әсіресе  қарапайымдарда,  жалпақ  жэне  жұмыр 
құрттарда,  шаяндарда,  өрмекшілерде  (кене)  жэне  жәндіктерде  көп 
кездеседі.  Жануарлардың  кейбір  класы  тұтастай  тоғышарлардан 
құралады.  Мысалы, қарапайымдар типінен  споралылар класы, жалпақ 
құрттар  типінен  сорғьші  құрттар  жэне  таспа  құрттар.Тоғышарлық 
тіршілікті  облигат  (лат. 
оЫі§аиіз
-  щүбәсіз,  міндетгі)  немесе  н  а  ғ  ы  з 
тоғышар және ф а к у л ь т а т и   в (лат. 
/асиһаііу-
 мүмкін) немесе ы қ т 
и м  а л  тоғышар деп  бөледі. Нағыз тоғышарлар тек қана тоғышарлық 
жолмен тіршілік етеді, олар ие ағзаның денесінен тыс ортада тіршілік
74

ете алмайды. Ыктимал тоғышарлар ие ағзаның денесінде тоғьпиарлық 
тіршілік етеді, ал еғер қажет болса ие ағзасыз табиғи сыртқы ортада да 
өмір  сүре  алады.  Тоғышарлардың денесінде  тоғышарлықпен  тіршілік 
ететін жануарлар да кездеседі. Олар  ү с т е м   т о г ы ш а р л а р   деп 
аталады.
Ие  ағза  тоғышарды  тек  қорекпен  ғана  емес  сонымен  қатар 
тіршілік 
ететін 
орьгажай, 
микроклимат, 
қорғаныш 
міндетін 
атқаратындықтан ие ағзаға тоғышар қаншалықты айрылмастай қарьгм- 
қытынаспен  бейімделсе,  соншалықгы  тоғышардың  өсіп  өніп,  ұрпақ 
шашуына колайлы жағдай туады. Тоғышар мен иенің арасьшда тығыз 
байланыс  жасалуы  екі  жакты  сұрыпталу,  басқаша  айтқанда,  екеуі  де 
бір-бірінің  әсерінен  корғанута  бейімделу  бағытында  жүріледі. 
Тоғышарлар  иесін  өлімғе  тез  ұшыратпай,  оның  денесінен  өзінің 
қажеттілігін  ұзақ  уақыт  бойында  толык  қанымдап  пайдаланса  бұл 
тоғышарға 
тиімді. 
Сондықтан 
тоғышардың 
жыртқыштан 
айьфмашылыгы-ол  иесін  көбінесе  өлімге  ұшьфатпайды,  ұзақ  уақыт 
пайдаланып 
калжыратады. 
Ие 
ағзада 
да 
тоғышарға 
қарсы 
бейімделулер пайда болатындыктан тоғышар ұзақ уакытпен денесінде 
болуьгаың нәтижесінде тоғышардьщ әсеріне сезімтаддығы бәсеңдейді. 
Ие  мен  паразиттің  арасында  алғаш  шиеленіскен  кайшылық  түрінде 
басталған  қарым-  катынас  эволюциялық даму  барысында  жұмсарьш, 
кейде  тіпті  бейтараптыққа,  немесе  өзара  тиімді  катынастың  түріне
#  айналады.  Эволюция  барысында  осылайша  өзара  «райласып» 
жұмсарған  ие  мен  тоғышар  қатынасының  мысалы  ретінде  Африка 
киіктері 
мен  олардың  қанында  тоғышарлық  тіршілік  етепн 
трипаносома  атты  қарапайым 
(Ргоіоіоа
, 
Ғіа&еііаха)
  жэндікті  атауға 
болады.  Трипоносома  африкалық  киіктерғе  зиянды  әсер  көрсетпейді. 
Ал  це-це  маса  адамды  шаққанда  масаның  сілекейімен  жалғасып 
адамның  қанына  кірген  трипоносома  адамды  олімге  ұшырататын 
«ұйқы  ауруын»  қоздырады.  Ғалымдар  мұның  себебін  тарихи  ұзақ 
дәуірлер  бойында  трипоносома  киіктің  қанында  тіршілік  етіп 
келгендіктен 
киікпен 
трипоносоманың 
арасында 
антогонистік 
қайшылық 
біртіндеп 
жұмсарып 
акьфында 
босансыган. 
Ал 
трипаносома адамға тоғышарлык ете басгағанына соншама ұзак дәуір
өтпегендіктен  ие  мен  тоғышардың  арасында  өршіген  қайшылық  элі 
басылмауына 
байланысты 
деп 
шешеді. 
Бұдан 
қараганда 
тоғышарлардың  әсерінен  иенің  зардап  шегіп  апатка  ұшырауы  әдетте 
бұл  екі  агзаның  арасындағы  байланыс  табиғи  сұрыптаудың  ұзақ 
кезеңдерін  бірге  өткізбеуінін  салдарынан  олардың  қарым-  катынасы 
элі тұрақтанбағанына байланысты.
75

Тоғышар 
мен 
иенің  өзара  қатынасының  нәтижесінде  олардың 
эркайсысында  морфологиялық  жэне  физиологиялық  ерекшеліктер 
мен биологиялық ерекше сипаттар пайда болады:
Тоғышар  ие  ағзаның  денесінің  ішкі  (эндопаразит)  немесе 
сыртқы  мүшелеріне  орналасып  (эктопаразит)  табиғи  сыртқы  ортадан 
ажырайтындықтан 
көбінесе 
олардың 
дене 
құрылысында 
морфологиялық  қарапайымдану  (регрессия)  жүріледі.  Мысалы,  иенің 
денесінің 
ішкі 
мүшелерінде 
тіршілік 
етуіне 
байланысты 
эндапаразитгердің 
сезім 
мүшелері 
жойылады. 
Үнемі 
бекініп 
қозғалыссыз  болуына  баиланысты  қозғалыс  мүшелері,  дайын  жэне 
сүйык  жүмсақ  заттармен  қоректенуіне  байланысты  ас  қорыту  жүйесі 
қарапайымданады 
немесе 
түгелдей 
жойылады. 
Эктопаразит 
жәндіктердің 
қанаты 
жойылады 
(М: 
төсек-орын 
қандаласы). 
Балықтың  денесіне  жабысып  тоғышарлық  тіршілік  ететін  ларнеа 
дейтін  ескек  аяқты  шаянның  ересегінің  дене  пішінінің  өзгеруі 
соншалық  оны  шаян  деп  тану  мүмкін  емес:  денесінің  бунақтары 
жойылып  қүрггарға  үқсас  үзын  тұлғадан  қүралған,  басының  орнына 
балыкгың  денесіне  бекінуге  арналған  көп  тармақты  өскіндер  пайда 
болған  (11-сурет).  Оның  шаян  екеиің  тек  одан  т\тан  дернэсілдеріне 
қарап  қана  тануға  болады.  Дернэсілдерінің  пішіні  мен  қүрылысы 
шаяндарға тэн сипатынан өзгермеген.
*  
»  I  
*  
9   Ш   •  
(  
Й
*
Ш^я:  2   ш  'к
 
■
'
11-сурет.  Ескекаякты  лернея  шаяны:  1  -  науплиус дернэсіл;  2  -  
дамуының кейіяіреккі  кезеңі;  3  — жүмыртқа түтіктері  дамыған  ересек 
үрғашы шаян
76

Паразиттердің  қан  айналым,  жүйке  жүйелерінің  қүрылымы  да 
қарапайымданып,  атқаратын  міндеті  босаңсиды.  Сонымен  қатар  ие 
агзаның  денесшін  қарсылық  әрекетгерінен  қорғануға  арналған  бір 
шама  ерекшеліісгер  қалыптасады.  Ие  ағзаның  ас  қорыту  жүйесінде 
тіршілік  ететін  тоғьппарларда  иенің  ас  корытатын  ферменттерінің 
әсерінен  корғануға  бейімделіп  денесінің  сырты  кутикула,  хитин, 
известленғен  қауаршақ  тірізді  берік  жэне  қатты  жамылғылармен 
капталады. Даму барысында бір иеден  екінші иеғе ауысу  аркылы  өсіп 
жетілетін  тоғышарлардың  жүмыртқа,  дернәсілдері  бір  иеден  сьфтқы 
ортаға шықкан  соң  келесі  ие  ағзаны  іздеп тауып,  оның денесіне  кіріп 
жайғасу  оңай  іске  аспайды.  Олар  осы  кезде  өте  көп  шығынға 
үшырайды.  Жалпы  кандай  да  бір  түр  немесе  популяция  жойылып 
кетпеуі  үшін  оның  өсімі  өлімінен  артык  болуға  тиіс.  Жоғарыда 
айтылғандай  тоғышарлардың  өлімі  көп  болғандьпсган  олардың
өсімталдыға  да  өте  жоғары.  Мысалы,  сиыр  таспа  қүрты  тэуліғіне 
900000-1300000  жүмыртқа  туып,  сиырдың  жапасымен  бірғе  сьфтқы 
ортаға  шығарады  (Карузина,  1967),  адам  аскаридасы  жылына  50 
миллионнан  астам  жүмыртқа  табады.  Осынша  көп  жүмыртқалық 
(аналык)  жасушаны  өндіріп  дамыту  үшін  тоғышарлар  энергияны  көп 
қажеттенеді.  Энергияны  ие  ағзаның  дайын  үлпасымен  қоректену 
арқылы  камтамасыз  етеді.  Сондыктан  ие  ағзаның  денесінде  тіршілік 
ететін  тоғышарлар  энергиянын  да  қоректік  заттын  да  тапшылыіътна
•  үшырамайды.  Жиі-жиі  туу  жэне  бір  ретте  коп  үрпақ  тауып 
популяңияның 
өсімталдығын 
сақтау 
міндетіне 
байланысты 
тоғышарлардьщ  жыныс  мүіпелері  күпггі  дамиды  жэне  көбінесе  кос
жынысты болады.
Өзінің  иесін  міндетті  түрде  өлтіріп  тынатын  тогышарлықтың
түрі де  кездеседі.  Мүндай  тогышарлық әсіресе жүмырткасы  басқа бір 
жәндіктің 
жүмырткасында 
немесе 
дернэсілінде 
тогышарлық 
тіршілікпен  дамып  жетілетін  жэндіктерде  жиі  кездеседі.  Мысалы, 
теленомус,  апантелес 
(12-сурет)
  афелинус,  трихограмма 
(13-сурет), 
аммофила 
(14-сурет),
  т.б.  көптеген  жаргаққанатты  жэндіктердің 
тоғышарлық  тіриіілігінің  салдарынан  олардың  ие  ағзалары  өлімге 
үшьфайды.  Мүндай  тогышар  жэндіктер  п а р а з и т о и д т а р   деп
аталады.
77

12-сурет.  Теленомус  шөп  қандаласының  жұмыртқасына  өзінің 
жұмыртқасын туып паразиттік тіршілік етеді  [Н.В.  Бондаренко (1978) 
бойыша]
1
 *  
«
13-сурет. Трихограмма жұмьіртқасын көбелектің жұмыртқасына 
салып жатқан кезі  [Г.М. Длусскии (1969)бойынша]
Тоғышар  мен  ие  арасындағы  эр  түрлі  қарым-қатынастың 
түрлерін 
салыстырудын 
нәтижесінде 
тоғышарлық 
тіршілік 
(паразитизм)  қалай  шыққанына  көз  жеткізуге  болады.  Қысқаша 
қорытып 
айтқанда: 
паразитизм 
алғаш 
синойкиялык 
жэне 
комменсалдық  тіршіліктің  түрінен  басталады.  Одан  эрі  қарай 
синойкиялы немесе комменсалды тіршілік етуші екі түрлі ағзаның бірі 
уақытша  эктопаразиттік  тіршілікке  ауыса  бастайды.  Уақытша 
эктопаразиггар  бара-бара  түракггы  эктопаразиттікке  жэне  одан  эрі 
эндопаразиттік  тіршілікке  ауысуы  арқылы  нағыз  паразиттік  тіршілік 
пайда болғанын байқаймыз.
Тоғышар  мен  ие  ағзаның  арасындағы  қарым-қатынастың
саны
Жануарлардың  түраралық  қарьт 
мазмұны  2
-кестеде
 карастьгоылды
78

кесте
(Ю. Одумнан, С.И. Колесниковтың (2003) сілтемесі бойынша)
Қарым-катынас
Бейтараптық 
қатынас 
(нейтрализм)
Өзара тура 
эсерлесу 
бәсекелестігі 
Қажетті табиғи 
қорлар үшін 
бәсекелесу
Қатынасуы 
Г 
түрлер 
1
бірінші
екінші
0
0 
|
Аменсализм
Жатыпішерлік
+
Қарым - катьш асты ң жалпы
сипаты
Екі түрдің кай-қайсысы бір-
етпеиді
Екі түр бір-біріне тікелей 
қысым көрсетеді
*
Екі түрдің екеуіне де 
қажетті кандай бір табиғи 
қордың немесе қажетті 
фактордың тапшылығы 
кезінде екі түрдің жануары 
бір-біріне жанама түрде 
қысым көрсетеді 
_
Бір түрдің жануары екінші 
түрдің жануарына кысым 
көрсетеді, бірақ өзі екінші 
түрдін тарабынан колайсыз 
эсеоге ұшырамайды 
__
6
і
Өзара тиімділік 
(мутуализм)
+ 
1 
+
ГТІ
Қарапайм 
бірлестік 
(протокооперац 
ия)
+ 
+
Бірге тіршілік еткен екі 
түрдің (популяцияның) 
біреуі осы бірлескен 
тіршіліктен пайда табады 
екіншісіне бұл бірлестіктін 
пайдасы да зияны да жоқ
Екі түрдің (популяцияның) 
екеуіне де пайдалы және 
қажетті бұлжымастай тығы 
қарым-қатынастыц түрі
Екі түрдщ (популяцияның) 
жануарларының екеуіне де
пайдалы, бірак
айырылмастай тығыз
байланысты карым-қатынас 
емес
79

8
Жыртқыштық
қарым-қатынас
--------------------------- ---
Жыртқыш ағза әдетге 
жемтік ағзадан үлкен немесе
күшті. Жемтік ағзаның 
өсімталдығы жырткыштан
артық
9
Тоғышарлық
қарым-қатынас
(паразитизм)
+
Тоғыштар эдетте иеден кіші 
жэне өсімтал
Ескерту:  (0) -  айтарлықтай эсер-ықпал жасамайтьшын білдіреді; 
(+)-  түрге  немесе  популяцияга  пайдалы  ықпал  жасайтынын;  (-)  -  
түрдің немесе популядияның тіршілігін  бәсеңцететін тиімсіз ықпадцы

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: