Жануарлар этологиясы

 
178 
 
 
Іздестірушілік  -  зерттеу  мінез-құлығы  ретінде,  қоршаған  орта  туралы 
маңызды  кезеңін  игеруін  куәландырады,  оның  қалыпты  тіршілік  әрекеті  үшін, 
үздіксіз келіп түскен сыртқы ортаның заттары мен энергиясы ғана емес, сондай-ақ 
ақпарат та талап етіледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Мұндай  мінезқұлықтүрлері,  туа  біткен  биологиялық  қажеттілікте  негізделе 
отырып, едәуір шамада әр жануардың жеке тәжірибесі арқасында іске асырылада. 
 
Өзінен-өзі зерттеулік мінез-құлығы  –шартты құрал  – саймандар рефлексіне 
негіз ретінде қызмет ете алды.  Мысалы, егеуқұйрықтар  лабиринттен шығуының 
үйренуі  жаңа  аймақты  зерттеу  үшін,  ал  иттер  мен  маймылдар  көрші  бөлменің 
есігін ашу  үшін,  тетік басуды үйренеді.  Кейбір  ғалымдардың ойынша, бағдарлау 
мен  жаңа  бөлмені    және  ішіндегі  тексеруі,  кезінде  перцептивті  оқытуын 
қалыптастыруында шешуші рөл атқарады. 
 
 
 
 
 
 
 
Егер қандай да бір  бостандығын шектейтін, эволюция ерекше даму үрдісін 
меңгермегенде,  онда  түрлі  биологиялық  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мүмкін 
болмас еді. Бұл жалпыға мәлім факт ғылыми талдауын алмас еді, егер оған И. П. 
Павлов  арнайы  назар  аудармағанда,  оны  бостандық  рефлексі  деп  атады.  И.П. 
Павлов  бостандық  рефлексіне,  қарама  –  қарсы  болжамын  «туабіткен  құлдыққа 
бойсұну  рефлексі»  деген  түсінікті  берді  және  оның    түрді  сақтау  үшін 
биологиялық  маңыздылығын  да  атап  өтті:  әлсіздің  дене  тұрысының  пассивтілі, 
әрине, мықты агрессивті реакцияның құлдырауына әкеледі. 
 
 
 
 
И.П.  Павловтың  бас  бостандық  рефлексі  туралы  идеясы  В.П. 
Протопоповтың  (1950)  жұмыстарында  дамыды.  Ол  "стимульдыкедергілі  жағдай" 
әдісін  құрастырды,    онда  ынталандыру  жолында  (мысалы,  азық-түлік  қармақ 
ретінде)  бірталай  кедергілер,  тор  ішіндегі  жабық  есіктері  түрінде  кездеседе. 
Жануарлар алдын ала үйретілмей, осы кедергіні өту реакцияларын жүзеге асырды: 
еркін  түрде  құрылған  қармаққа  жол  ашпағанша  тістерімен  кеміреді,  торды 
алақандарымен жұлқыйды, саңылауларға барынша сығылысады.(1).  Дербес  топ 

 
179 
 
қажеттіліктеріне,  яғни  мінезқұлықнысандарына,  оларды  қанағаттандыруға 
тәжірибенің  жеткіліктігі  мен  іскерлігі  талап  етіледі,  олар  болашақта 
жануарлардың  өз  бетінше  ересек  өмірде  өмір  сүруі  үшін  қажет.  Мұндай 
мінезқұлықнысандарына еліктеуді және ойынды жатқызады. 
 
Еліктеушілік  Мінезқылық(еліктеушілік)  бір  ұрпақтан  еікніші  ұрпаққа 
тәжірбие  алмасуын  қаитамасыз  етеді,  негізінде  «дабылды  (генетикалық  емес) 
тұқым  қуалаушылық»  (М.Е.  Лобашев,  1967).  Соның  барысында  еліктеушілікті 
бөліп  алуы  керек,  олар  инстинкті  мінез  құлығына  жатады,  оның  белгісі  бір 
жануардың  іс  –  әрекеті  екінші  жануарға  себепші  болады.«Егер  бір  жануар 
тобырдағы,  бірдемені  көріп  және  содан  шошып  кетсе,  қашуға  жөнеледі,  ал 
тобырдын қалған мүшелері, бар қауіпті көрмей, бірден солай қашуға юас салады, 
осыны  біз  инстинкті  еліктеушілік  мінез  –  құлығын  байқамыз...  Былай  айтқанда 
үрей,  еліктеушіліктің  мысалы  бола  алады.(11)  Ойыншыл  белсенділік  толықтай 
генетикалық  бағдарланған  түрлік  белгі  болады,  энергиялық  эквиваленттің 
сипаттамасы.  Ойын  жүйесін  орындап  жатқан  кезде,  жануар  керекті  стереотипті 
мінез  құлығын  шынықтырады,  қоршаған  орта  жайлы  мағлұматтарын 
толықтырады,  оны  құрдастарымен  жүзеге  асырады,  олар  ересек  өмір  кезеңінде 
керек болады, олармен топтық мінез – құлықтарын игере түседі.  
 
 
 
 
 
 
 
Негізгі 
мінезқұлықтыңтүрін 
сипаттамасының 
қорытындысына  келетін  болсақ,    И.П.  Павловтың  сөздерін  келтіруге  болады: 
«Ешқандай  күмән  жоқ,  бұл  жануарлардың  туа  біткен  реакциялар  қорының 
жүйесін зерттеу барысында, біз өзімізді  дамытуға да қабілетіне қарай жеке өзін-
өзімізді басқаруымызға, өте терең түсінікпен ықпалын жасайды» 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жеке 
оқыту 
түрлері.Генетикалық 
детерминирленген  мінезқұлықтыңтүрі,  генофондтағы  бұрынғы  ұрпықтардың 
тәжірбиесімен сіңген бейнесі, өзгермелі ортада дарақтардың белсенді өмір сүруін 
қалыптастыру  үшін  қажеттілікті  болмайды.  Неғұрлым  төмен  диапазондағы 

 
180 
 
ортаның  факторладың  тербелістер  байқалынса,  соңшалықты  жоғары  дәрежеде 
жануардың мінез құлығы бұрынғы ұрпақтардың тәжірбиелеріне сене алады, оның 
генотипінде жазылған.  Балапан  жарыққа  энергияның  көптеп  жұмасаған  себебіне 
шығады – мойын көп рет созыңқаратып және түбінде жұмыртқаның қабырғасынан 
өзіне  жол  тесіп  шығады.  Осы  мақсатқа  жұмсылатын,  бұл  арнайы  бұлшық  еттер, 
өзін  өызметін  орындаған  соң,  көп  ұзамай  тозып  қалады.    Алғаш  уақытта  балап 
жұмыртқада  қозғалмай  отырады,  ал  ата  –  аналары  қорғайды  қасында  болып. 
Бірнеше сағаттан кейін ол құрғақтанып, ал қауырсындары  үлпілдеп тұрады. Дәл 
осы сағатта бастап ата – анасының жұмыртқаға иілген кезде, ол нәзікпен олардың 
тұмсығын  шоқылайды.  Бұл  жиі  –  жиі  қайталана  бастайды,  осы  шоқулылар 
қайталанулардан  кейін  дәлдіктеу  бола  бастайды.  Содан  кейін  жауап  ретінде,  ата 
анасы  оған  тамақты  қоюлатып  береді.  Балапан  оны  қоюлатып  берген  құстың 
тұмсығынан  алып  және  жұта  бастайды.  Келесі  сағаттада  ол  тұруға  тырысады. 
Бастапқыда бұл іс – әркеттері  тайсалақты, бірақ кейін ол аяқтарында жақсы тұра 
бастайды.    
 
Толыққанды  өмірге  басқаннан  кейін,  балапан  өзінің 
қауырсындарын жөңге келтіруге тырысады.  Оның бірінші күні аяқталмай тұрып, 
ол  бірнеше  епсіз  қадам  жасауға  жағдайы  бар,  ал  еікнші  күні  ұяны  тастап  кетеді. 
Егер  тобырға  бір  жыртқыш  тап  салса,  ересек  құстар  дабылды  айғалауларымен 
ауада  әбігер  болады,  балапан  жасырынады.  Бірнеше  күнен  кейін,  бұл  дабылды 
айғалуы  ересек  шағаланың,  ода  күрделі  реакцияны  тудырады  –  бастапқыда  ол 
ұяны  қалдырады,  бір  жасырынатын  жерге  қашады,  сол  жерге  барғаннан  кейін, 
жасырынады.  Тағы  бірнеше  уақыт  өткенен  кейін,  әр  балапан  қауіп  төнген  кезде, 
белгі  бір  орындарында  жасырынады.  Бір  жеті  уақыт  аралығында,  жас  шағала 
қанаттарын жая бастайды. Екіншінің сонын дейін – таныс еместі көрген кезде айға 
бастайды, біраздан кейін оған тап бере бастайды. 
 
 
 
 
 
 
 

 
181 
 
Біршама уақыттан соң балапан өз бетінше азық іздей бастайды. Басында ол 
әр  түрлі  заттарды  шоқый  бастайды,  кейін  жеуге  келмейтінді  қалдыра  бастайды 
және  шеуге  келетінді  ғана  жұта  бастайды.  Қанаттардың  жаюы,  болшақта  ұшуға 
болжамы,  сенімдірек  бола  бастайды  және  5  –  7  апталық  жасында  жас  шағала 
ұшуға  қабілетті.  Бірақ  оның  қонуы  әлі  де  ерсіз  болады,  бұның  жел  күші  мен 
бағыттамауын  ескере  отырмауы  кезінде.  Алғашқы  2  -3  мүмкіндігі  қатты  жел 
барысында  қонуы,  алайда,  сүрінулерімен  аяқталады.  Шағала  бірінше  рет  суды 
көрген кезде, оған тұмсығын сүіңгейді, кейде бірден іше бастайды. Бірақ бірінші 
уақытта  құс  «ішу»  тырысады,  әр  бір  жарқыраған  беткейден.    Дегенмен  ол  көп 
кешікпей  суды  таный  бастай.  Ішуді  аяқтаған  соң,  шаға  жиі,  жерде  тұра  және 
тұмсығының  шетін  суға    бастырғаннан  кейін,  іс  әрекеттер  жасай  бастайды, 
жалдауды еліктейін, ал бірнеше күнен кейін шынай жалдай бастайды.   
 
 
Міне  жануарларда  мінезқұлықтың  қалай  құрылатының  бір  мысалы.  Кейбір 
іс  –  әрекеттері  бірден  қанағатты  жасала  бастайды,  ал  кейді  тіпті  жақсы, 
қалғандары бірте – бірте дамыйды. Алғаш күннен бастап бірінші мінез  құлықты 
сіздер  туа  біткен  деп  ойлап  қаларсыз,  ал  екіншінің  үйренуі  мен  дамуы    екінші 
типтегі  біртендеп  үйренуге  жатқызарсыз.  Шағаланың  балапаны  жасырған  кезде, 
алғаш естіген ата – анасының дабылды дауысынан, оның мінез құлығы туа біткен 
болып  келер,  үйретілусіз  пайда  болды.  Мүмкін,  бұл  солай  болады.  Бірақ,  басқа 
жағынан,  жұмыртқадан  шықпай  тұрып,  балапан  бұл  дауысты  бұрында, 
жұмыртқадан  шыұпай  тұрып  естуі  мүмкін  мүмкін.  Әуреге  бой  алдырған  та  – 
аналары  уақытша  ұяны  тастап  кетуден,  бұл  айғалаулар  оларда  суықпен  
ассоцияцияланған.    Сондықтан  таң  қаларлық  жайт  емес,  бастыпқыда  балапан 
«жасырынып» қалуы, бұл төмендеген температураға деген жауабы және тек кейін 
ғана бұл іс -әрекет оларда ересек шағаланың дабылымен ассоцияланады. 
 
Демек,  оқыту  кезінде  жануарлардың  оптимальды  реакцияларын  сүрлеуі 
болады, бірақ оқытудың өзіндік үрдісі, міндетті өлшеуден жасырын, тек мінездің 

 
182 
 
нәтижелерінің арқасыныда ғана бағалануы мүмкін. Басқа сөздермен айтқанда, біз 
тек, жануар үйретілген кездегі іс  - әрекетін бағалаймыз. Мүмкін, біркелкі жалпы 
оқыту  заңдылығы  болмайтын  да  шығар,  ал  бұл  тірі  ағзалардың  маңызды 
қабілеттері дамуы қажет онто -  және филогенетикалық қатынаста, себебі мінезге 
оның бейімділік сипатын қамтамасыз ету үшін.   
 
 
 
 
 
Оқыту түрлерін жіктеу.  Оқыту тек физиологтардың ғана емес, сондай – 
ақ  зоопсихологтардың,  этологтардың,  бихевиористардың  пәні  болып  табылады. 
Осыдан  необычайная  пестрота  көзқарастар,  қарама-қайшылық  жекелеген 
мектептердің, қиын салыстырмалы әдістемелік тәсілдер. 
1. Жас  ағзалар жеткілікті, тұрақты сыртқы ынталар жиынымен қамтамасыз 
етілген,  соның  орталарында  оларға  өз  бетімен  тіршілік  еткен  кезде  әр  кезеңде 
сенімді  болуы  керек.  Оқыту  осы  кезеңде  қоғамдық  емес,  облигатты  мінез 
сипатына ие және міндетті сыртқы дабылдардың немесе ағзалық іс – әректтеріне 
сәйкестікті қажет етпейді және тағы басқасын – ынталандырма – тәуелділік болып 
табылады.   
2.  Онтогенездің  кеш  кезеңдерінде,  ағзаның  пісіп  –  жетілуіне  шамасында 
мінез  –құлығы  бірте-  бірте  белсенді  сипатына  ие  болады.  Айтарлықтай  сыртқы 
факторлардың  спекторы  кеңейеді,  осы  немесе  өзге  сигналдық  ассоциалды 
биологиялық 
реакцияның 
ағзалары 
біртұтастық 
мағыналығына 
тәуелді.(ассоцияативтік,  факультативті  оқыту).  Қоршаған  ортаны  пассивті 
қабылдаудан  көрі,  ағза  активті  бейімділік  жүйесіне  ауысады,  осы  кезде  өзіне 
керекті қызметтік құрастырушыны қабылдайды, осы және өзге де мінез актілерін 
туындатады.  Оқыту  осы  кезеңде  тәуелді  –  әсер  сипатына  ие,  яғни  ағзаның 
қоршаған ортамен байланыс кезіңде анықталады. 
3.  Оқытудың  жоғарғы  формасы,  жүйке  жүйесі  жоғарыдамыған  ересек 
жануарларына    тән,  қоршаған  ортасын  концептуальды  жоспарда  құрастыра 
бастайды,    басқа  сөздермен,  қоршаған  отаның  біртұтастығын  қалыптастыру. 

 
183 
 
Осындай  когнитивті  оқыту  формалары  ортаның  структуралы  қызметін 
құрастыруға  негізделген,  яғни  бөлек  компоненттердің  арасындағы  байланыс 
зағдарын табу үшін. Әрине, осындай оқыту формасы алғашқы екеуінен негізделеді 
және  олардың  прогрессивті  дамуының    жасты  және  филогенетикалық  жоспарда 
қарастырылуы керек.  
 
Қауымдастық емес мінезқылығы 
Суммационды  реакция.  Суммация  феномені  орталық  жүйке  жүйесінде 
ертеден  ақ  белгілі  және  клеткалық  ,  ұйымдастық  деңгейінде  де  зерттелген.  Осы 
құбылыс негізінде сенсибилизация жатыр – жүйке ұлпаларының сезімталдығының 
жоғарлауы,  тітіркендіргіш  агенттеріне  және  фасилитация  –  белгілі  раекцияға 
қозудың  әлсіреуі.  Ғалымдардың  зерттеулерімен  қарапайымдыларда  және  төменгі 
омыртқасыздарда байқалатын, шартты рефлекстеріне ұқсас: белгіленген қозғалыс 
маршруттарын  меңгеруі,  дағдылардың  жиынтығы  белгілі  бір  кеңестік 
орындарында, жеуге жарамды және жарамсз азықтарды ажыратуы, индифферентті 
тітіркендіргіштерге жауап ретінде қорғаныш реакцияларының жүзеге асырылуы. 
 
Алайда  терең  анализ  жасаған  кезде  анықталды,  бұл  дағдылар  барлық 
суммацияның реакциясына ие:  
1) олар ұзақ уақыт сақтала алмайды және жойылуға ұшырылған;  
2)  олардың  тітіркендіргішін  шақыратыны  арнайы  дабылдық  біліммен 
иемделмеген;  
3)жойылудан кейін олар қайтадан қалпына келмейді;  
4) олардың жойылуы бұл  қирау, ал уақытша тежелу емес.       
Үйрену.  Суммационды  реакцияға  қарама  –  қарсы,  ол  үйрену  -  тұрақты 
әлсіруі,  көп  тітіркендіргіштің  әсерінен  бір  биологиялық  мағыналы  агентпен 
қосарланбауы  (азықтық,  қорғаныштық,  сексуальды  және  т.б.)  тек  нығаюмен 

 
184 
 
асырылады.  Үйрену  құбылысы  жануарлар  дүниесінде  кең  таралған,  бірклеткалы 
ағзалардан бастап.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Кейінгі  зерттеулерде  үйрену  әр  түрлі  рефректорлық  жүйелерде  болатын, 
шаршауы  болмайтыны  және  ынталанудың  спецификасына  тәуелді,  тітіркенудің 
күші  және  ағзаның  жағдайы  анықталған.  Үйренудің  ұзақ  мерзімді  және  қысқа 
мерзімді  процесстері  ажыратылады,  оларды  әр  түрлі  заттарды  анықтау  үшін 
модель ретінде қолданады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
Ең  таралған  формасы  үйренудің  жануарлар  әлемінде  бағытталған  рефлексі 
болып  табылады,  оны  шақырған  қайталанған  тітіркендіргіштігіне  бірте  –  бірте 
төмендеуі.  Тітіркендіргіштері,  жануарға  ешқандай  тура  биологиялық  мағынасы 
болмайтын,  бірте  –  бірте  ағзаның  жауапты  реакциясын  жойып  алады.  Осындай 
бейімдеушілік  мінездің  фомасы,  тітіркендіргішке  жауап  қайтармауы  үйретілген 
негізінде  (негативті  оқытуы),  үйрену  механизмінде  (немесе  төмендуі,  Павлов 
бойынша)  бағытталған  рефлексте  негізделеді.  Зерттеулер  көрсетті  бағытталған 
рефлекстің  әмбебаптық  рөлін,  тітіркендіргіштің  кез  келген  түрі  анализден 
басталатынын  анықтаған.  Сондықтан  бағытталған  рефлекстің  туындауының 
негізгі факторы жаңашылдық болып табылады. 
 
 
 
 
 
Егер ынта мен із түйіссе, онда бағыттаушылық реакциясы болмайды. Соның 
ішінде,  егер  ынта  мен  есте  сақталған  із  бұрын  қалған  ақпараттарымен  сәйкес 
келмесе,  онда  бағытталған  реакциясы  туындап  және  жітілі  болады, 
келіспеушілікте бейнеленген.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Еске  түсіріңіздерші,  сіздің  сүйкімді  күшігіңіз,  қалай  сықырыққа  жүгіруге 
үйренгенін.  Бірақ,  осындай  сыртқы  бейімделуі  жасырын  ішкі  түрөзгеріштік 
механизмінде негізделген. Сіздер ойлауынша, күшік жай ғана сізге жүгіріп келді 
деп  үйренгенін.  Рас  мәнінде  ол  сізге  ынтаға  жауап  ретінде  келді,  бұрында  ода 
ешқандай ұқсас мінез – құлығын тудармаған.    
 
 
 
 
 
Бәлкім,  ең  оңай  жағдайы  –  жануардың  осы  немесе  өзге  сыртқы 

 
185 
 
ынталуларына 
үйренуі. 
Мысалы, 
қырғауылдардың, 
тауықтардың, 
күркетауықтардың балапандары есейе келе қозғалатын заттарға қарым – қатынасы 
өзгереді,  бастарының  төбесіндегі  ауадағы  заттарына.  Алғашында  балапан  ұқсас 
заттарды  көрген  кезде  жасырынады  немесе  тығылады.  Осы  іс  –  әрекеттердің 
мағынасы  анық  –  қауырсынды  жартқыштардан  қорғану  үшін.  Бірақ,  балапанның 
бірнеше  жасырынғаннан  кейін,  реакциясы  әдсірейді:  жалпы  барлықтарының 
алдындағы  үрейі,  бастын  үстінен  ұшып  кететінен,  жоғалады.  Басқа  сөздермен 
айтқанда, сыртқы ынталарға бірте – бірте қабылдағышы төмендейді. Бұл процесс, 
әдетте  «үйрену»  деп  аталады,  өте  пайдалы:  егер  балапан  әр  ұшқан  құсқа  бола 
жасырын жүре берсе, онда ол өз уақытының көбін босқа өткізер еді.    
 
 
Сонда  балапанның  есейе  берген  кезде,  ол  кезгелкен  құсты  бастын  үстенде 
ұшып  жүргенін,елемейтінің  білдіре  ме?  Міне  осы  ғой,  олай  болмайтынан,  бұл 
керемет  және  қызықты  үйренудің  ерекшелігі.  Жас  құс  тек,  ол  жие  көретін 
нысаналарына ғана үйренеді, - ән салатын құстарға, ағаштан түскен жапарықтары. 
 
Енді  үрей  реакциясын  балапандарға,    тек  жаңа  немесе  ерекше  көрінетін 
заттар ғана туғызады.   
 
 
 
 
 
 
Павловтың  итіде,  мысығы  да  бірдеме  жасауды  үйренді.  Бұл  позитивті 
процесс.  Оң  оқытуды  көрген  кезде,  сырттай  негативке  ұқсас  келетіні,  онда 
бақылаушы біртүрлі абдырайды. Тәжірбие кезінде колюшканы тимеуге үйренетін, 
шортан жайлы не айтуға болады? Бұл процесс позитивті әлде негативті ме? Жас 
тәжірбиесіз шортан қайта – қайта тырысады, осы кішкентай өткір балықты ұстап 
алуға,  бірақ  уақыт  өте  келе  түсінеді,  өткір  тікенектері  бұны  істеуге  бермейтінін. 
Бірнеше  нәтижесіз  мүмкіндіктерінен  шортан,  клюшкаға  назар  аударуын  қояды. 
Дегенмен  бұл  үйренуге  ұқсас  көрінеді,  алайда  біздің  көз  алдымызда  бұл  мүлдем 
басқа  құбылыс.  Шортан  колюшкаға  үйренбейді,  тәжірбие  жүзінде  нысанды 
объективті  фактпен  танысады:  кішкентай  тікенекті  балық  жеуге  жарамсыз,  одан 
аулақ  жүру  керек  екенін.  Жыртқыштардың  өмірлік  тәжірбие  арқасында  үйренуі 

 
186 
 
қабілеттілігіне  байланысты,  ұсақ  жануарлардың  көбін  ұсталмайтын  деп 
ажыратады.  Міне,  осы  себептен  кейбір  құрт  –  құмырсқалар  сақтандырғыш 
бояуларын көрсетеді, оның себебі иесі улы екенін немесе ол дәмі жағымсыз, алде 
жай  ғана  қатты  қорғанышпен  қорғағаның  белгісі  екенің  дәлелдейді.  Құстар 
осындай жәндітермен алғаш кездескеннен кейін, екінші рет жолуғуынан алсытауы 
керек  екенің үйретеді.  Осының бәрі үйренумен;  жануарлар  тек осын немесе өзге 
ынталандыруларға бейімсіз болады, бірақ түп тамырында оған қарым – қатынасын 
өзгертеді.   
 
 
К.  Лоренц  (1937)  импринтинг  біртума  теориясын  ұсынды.  Жас  құстар,  өз 
түрінің  ересек  мүшелерін  инстинктивті  емес,  ал  импринтинг  көмегімен  таныйды 
деп  есептеді.  Соңғысы,  туа  біткен  қабілеті,  бірден  жарылып  шыққан  кейін  көз 
алдына түсетін қозғалыстағы нысананың негізінде орындалады.   
 
Жақында  өткен  зерттеулер  (Э.  Кэндел,  1980;  Б.И.  Котляр,  1986) 
сенситизация  мен  үйренудің  арасындағы  тығыз  байланысын  бекітті,  олар  екі 
тәуелсіз  процессі  ретінде  қарастырылған.  Көп  рет  тітіркендіргіштікті  қолдану 
барысында    алғашқы  жауаптық  күшею  (сенситизация),  кейінірек  жалғасуында 
оның басыңқылығы (үйренуі) белгіленген. Бұл екі процес әр түрлі нейрондарымен 
қамтамасыз етілетіні тұжырымдалынған.  
 
 
 
Импринтинг  (есте  қалу).Жеке  бейімдеушілік  форма  арасында,  ерте 
постнатальды  даму  деңгейінде  ерекше  орын  алады,  өмірлік  маңыз 
байланыстарымен  ұяда,  тобырда,  топта  немесе  отбасыда,  ата  –  ана  айналасымен 
орнатылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жүре  пайда  болған  тәжірбиені  сақтап  қалуын  анықтау  үшін,  балапанның 
ересек  үйректің  муляженың  артынан  жүрген  реакциясынан  байқауға  болады.  
Осындай  оқыту  түрі  «  есте  қалған  байланыс»  деп  аталады.  Есту  тітіркендіргішті 
айта кететін болсақ, болжам бойынша, олардың импринтирлігі ертеден орын алуы 
мүмкін, яғни туылуына немесе жарылып шықпағанына дейін(А.Д. Слоним, 1976). 

 
187 
 
Импринттердің қасиеттеріне көптеген жануарлар мен жәндіктер, сондай – ақ жаңа 
туған  балалар  ие.  Импринтинг  ұзақ  уақытты  бейнелі  жадтың  мысалы  ретінде 
қызмет  ете  алады  (И.С.Бериташвили  бойынша),  биологиялық  нығаюынсыз  бір 
реттен - ақ тітіркендіргіштің әсерінен туындайды. Импринтингті анықтау жолында 
жас  ағзаның  жеке  тәжірбиесімен  және  туа  біткен  қабілетін,  оның  жадының 
механизмінде  тез  бекітілуін  іске  асырады.  Импринтирдің  нейробиологиялық 
механизмдері,  есте  сақтаудың  бір  формасы  ретінде,  енді  ғана  зерттуі 
басталды.(Г.Хорн, 1988). 
 
 
 
 
 
 
Еліктеу. Импринтинг мысалдарын зерделеу кезінде – ақ, басып шығарушы 
құстарда  еліктеу  реакциялырының  бекітлуін  байқауға  болатын  еді.  Елуіктеу 
нәтижесінде  жануар,  тура  үздіксіз  басқа  өз  түріне  жататын  жануарларының  іс  – 
қыймылдарын  бақылай  отырып,  ұқсас  іс  әрекетін  жасайды.  Осылар  бір  мезгілде 
барлық  тобырдың  мүшелердің  кетуіне  немесе  жыртқыштан  қашуына,  азық 
іздеуінде, дем алуына және т.б.  қазғаушы факторы болып табылады. Жануардың 
еліктеу  жолымен  үйренуі  қарым  –  қатынас  негізінде  мінез  –  құлықты 
қалыптастырады,  ол  түрдің  таптаурын  шеңберіне  сыйымды.  Әсіресе  бұл  жас 
жануарларға  тән,  олар  ата  –  анасының  мінез  -    құлықтарына  еліктеу  жолымен 
үйренеді.  Осындай  еліктеушілік  оқытуды  –  облигатты  деп    ғылыми  атауы  ие. 
 
Осындай ұқсасты біз ән құстарында кездестіреміз, олар дұрыс ән салады тек 
сол  жағдайда,  егер  өзінің  түрене  жататын  басқа  дарақтарын  ән  салуын  естіген 
болса.  Жас  шымшық,  қолда  өссе  және  ешқашан  басқа  құстардың  ән  салуын 
естімесе,  онда  солай  әнді  ешқашан  дұрыс  айта  алмайды.  Оның  қабілеті  осы 
жағдайда,  тек  бірдеме  «анық  емес»  сайрауына  ғана  жетеді.  Егер  үш  апта 
уақытында,  осы  кезде  ән  салуы  қалыптасады,  жас  шымшық  тәжірбиелі,  қарт 
құстың әнін естісе, онда ода да жақсы, оның түріне тән әні қалыптасады. Дауысты 
еліктеу  кейбір  құстың  түрлерінде  үлкен  жетістікке  жетеді.  Үнділік  скворец 
майнасы – осындайда шынайы чемпион.  
 
 
 
 
 

 
188 
 
Бір  неміс  ғалымы  суықторғаймен  таңғаларлық  тәжірбие  өткізді.  Жас 
аталықты  шымшықтың  аналығы  асырап  өсірді.  Басқа  түрдің  айналасында  өскен 
суықторғай,  соншалықты  дәлме  –  дәл  олардың  әнін  игеріп  алды,  ол  ән  айтқан 
кезде  шымшықтың  әнінен  еш  кем  түспеді.  Кейін  осы  аталық  өз  түрінің 
аналығымен,  жас  суықторғай  балапандарын  өсіріп  шығарады,  соның  ішінде  екі 
аталығы  толықтай  әкесінің  шымшықты  әнін  қабылдады.  Солардың  біреуін  басқа 
орынға  алып  кетті.  Онда  оған  өз  түрінің  аналығын  орналастырды.  Екі  жыл  өтті, 
осы жұптың бір ұрпағы, аталығы, қайтадан орнына жіберілді. Таңқаларлық жағдай 
болды, алғашқы суықторғайдың немересе шымшықтың дәлме  –дәл әнін еліктеді, 
бұны оның атасы төрт жыл бұрын үйренген еді!.   
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: