Қызба  кезінде  байқалатын,  қорғаныш  реакциялары

 
145 
 
бейтарап майлар деподан артады. Бұлшық етте  қызыл баяу талшықтар деңгейінің 
саны  көбейіп,  неғұрлым  жоғары  болса  энергетикалық  алмасу    жылдамдайды. 
Қоңыр  май  ұлпасының      белсенділігі    артады.  Ұзақ  механизмінің  бейімделу 
мерзімі 3-4 аптаға ұзарады.   
 
 
 
 
 
 
 
Төмен температураға жедел бейімделу механизімі: 
 
 
1.Бірінші  деңгейі  -  бұл  дене  деңгейінің  терморегуляциясына  байланысты. 
Дене үсті аумақтарында перифериялық тамырларының тартылуы және ишемиясы  
байқалады.Жылу  беру  үдерісі  төмендейді.  Содан  кейін  жиырылғыштық 
термогенез үдерісі қосылады: 1 сатысы – алдымен бұлшық ет тонусын ұлғаяды, 2 - 
бұлшық  ет  дірілі  -  рефлекторлы  іске  қосылады,  бір  топ  бұлшық  еттердің 
изотоникалық  және  изометриялық    үйлесімі  қысқартылады,  көбінесе  жақтың 
немесе  мойын бұлшық еттері. 3- содан кейін еркін бұлшық еттерінің жиырылуы 
басталады.  Алайда,  осы  реакциялардың  тиімділігі  жоғары  емес,  өйткені  қан  - 
жұмыс істейтін бұлшық еттерінде көбейеді, бұл жылудың шашырауына әкеледі.  
 
2.Декомпенсация  сатысы.  Бұл    адамдарда  мас  күйінде  тез  туындайды, 
өйткені  алкоголь  перифериялық  қан  тамырларын  кеңейтеді  және  қозғалыс 
орталықтарына уытты әсер етеді. Оларқозғыштықты азайта отырып, компенсация  
кезеңін  баяулатады.Қанайналымының  белсенділігін  төмендетеді.  Салдану 
әсерінен  перифериялық  қан  тамырлары  кеңейеді,  миопаралитикалық  артериялық 
гиперемия  периферияда  веноздыға  айналады, сана  қабілеті  нашарлайды, бұлшық 
ет  қатаяды,  адам  ұйықтапқалады.  Күш  қайраттылығын  жоғалтады.  Сопақша 
мидың өмірлік орталықтарындағы жауапты рецепторлардың салдануы салдарынан 
өлімге ұшырайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Гипертермия.  Компенсация  сатысында  перифериялық  тамырлардың 
кеңейюі бірінші пайда болады. Артериялық гиперемия туындайды. Қоршаған орта 
температурасы дене температурасынан жоғары болғанда гиперемия тері есебінен 
өз  деңгейін  сақтайды.  Гипоксия  газ  алкалозына  әкеледі.  Жүрек-қан  тамырлары 

 
146 
 
жүйесінің және тыныс алу орталықтарының реттелуі нәтежиісінде жануар өлімге 
ұшырайды. 
Жыныстық мінезқылық 
Көбею  -  ең  маңызды  биологиялық  жүйе,  түрлердің  санын  ұлғайтуын 
қамтамасыз етеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жыныссыз  көбею.Жануарлар  әлемінде  бірқатар  көбею  тәсілдері  бар, 
мысалы,  тікелей  бөлінуі  немесе  бүршіктенуі  төменгі  омыртқасыздарға  тән, 
сондай-ақ  партеногенез,  тіпті  жоғары  омыртқалыларда  байқалады.  Әлбетте,  ең 
қарапайым және ең аз энергосыйымды жолы дарақтар санының жыныссыз көбеюі. 
Алайда,  эволюция үдеріснде жыныстық көбею күрделі.   
 
 
Жынысты  көбею.Конъюгация.  Жыныстық  көбею  жануарлар  эволюциялық 
баспалдақтың  ең  төменгі  сатысында  пайда  болады.  Қарапайым  біржасушалы 
микроағзалардың  пайда  болуы    -  инфузорий,  көбеюі  тікелей  бөлінуі  болсада,  
конъюгация  байқалады,  бұл    жыныстық  көбеюдің  аналогы  болып  саналады. 
Конъюгации  кезінде  екі  инфузория  бір  біріне  жабысып  өседі(өскінге  айналады), 
уақытша,  осылайша  тұқым  қуалайтын  ақпаратпен  алмасады.  Содан  соң 
инфузориялар бөлінеді,  кейін әрбіреуі өздігенен бөлінуін жалғастырады. 
 
Партеногенез.  Бірқатар  омыртқасыздарда,  сондай-ақ  көптеген  омыртқалы 
жануарларда    мұндай  құбылыс,    партеногенез  ретінде  байқалады,  бұл  кезде 
аналықтар  жұмыртқа  салу  немесе  тірідей  ұрпақ  туады    еркектің    қатысуынсыз. 
Осы  жұмыртқалардан  жарылып  шығатын    немесе  туып  пайда  болатын    тек 
ұрғашылары, әрі қызықі,себебі  бұл табиғатта жергілікті популяциясында  осыған 
ұқсас түрлер бар. Мұндай популяцияны жартас кесірткесін  Арменияда  табылған. 
Қалған жерлерде, өзінің мекенінде, бұл өте қарапайым түрдің көбеюі қарапайым 
түрде.Партеногенез  эксперименттік  жағдайында  тіпті  сүтқоректілерде  болуы 
мүмкін. Бұл үшін ұрықтанбаған  аналық жасушасын бөлінуін ынталандыруы үшін, 
бұны    іске  асыруға  түрлі  жолдармен  болады,  мысалы,  жай  ғана  микроинемен 

 
147 
 
жасайды.   
 
Гермафродитизм.  Бірқатар  омыртқасыз  жануарларда 
гермафродитизм  байқалады.  Әр  дарақта  аталық    мен  аналықтың    жыныс  бездері 
болады.  Ең  танымал    гермафродит  болып  табылатындары  жаңбыр  құрттары, 
сүліктер және көптеген ұлу түрлері . Алайда, осы дарақтардың өздері ұрық және 
сперматозоид  шығарса  да,  олар    бір  –  бірімен  қосылады  және  өзара  жыныстық 
жасушалармен  алмасады.  Ірі,  сауыты  жоқ  моллюскалар  аплизий  немесе  теңіз 
қояндары,  теңіз  жағалау  аймағында  мекендейтіндері,  ұрықтандыру  үрдісінде 
аталық және аналық рөлінде болады. 
Алайда,    жануарлар  -    гермафродиттер  
жыныс  жасушаларының  екі  түрінің    болуына  қарамастан,  олар  өздігінен 
ұрықтануына  өте  сирек  жүгінеді,  керісінше    әдетте  басқа  дарақпен    шағылысуға  
ұмтылады, соның ішінде жақсырағы туыстас емес дарақтармен.   
 
 
 
 
 
 
 
Жынысты  алмастыру.  Кейбір  жануарларда,  оның 
ішінде  бірқатар  балықтар,  жас  ұлғайған  сайын  жыныс  алмасуы  байқалады. 
Ихтиологтармен жақсы белгілі семсербасты –балықтары  ішінде мұндай құбылыс 
сирек емес,  жасы келген ұрғашысы аталыққа айналады. Бұл ретте олардыңқұйрық 
соңында  семсер  тәріздес  өскіні  өседі,  тек  аталыққа    тән  және  олар  аталыққа  сай 
жыныстық    мінезқұлығын  танытады,    табысты    ұрғашыларды  ұрықтандырады. 
Осыған ұқсас құбылыс Қара теңіз жағалау аймағында мекендейтін, шағын  теңіз 
балықтарында  юнкерлерде  байқалады.  Кейбір  балық  түрлерінде  кері  үдеріс: 
аталықтың аналыққа айналуы байқалады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жыныстық  және  жыныссыз    типтерінің    көбеюін  кезектестіру 
құбылысы  омыртқасыздарда, ішекқуыстыларда, құрттардың әр түрлі типтерінде, 
инетерілілерде    жынысты  және  жыныссыз  көбеюмен  қатар  жүріп  отырады. 
Көптеген  омыртқасыздарға  тән  жынысты    және  жыныссыз    ұрпақтарының 
кезектестіруі  байқалады.  Мысалы,  кораллді  полиптер,  өте  белсенді  өсетін 
,вегетативтік  есебінен  өсіп-өнуі  тез,  мерзімді  түрде  көп  мөлшерде  қозғалыстағы 
аталық  және аналық  жыныс жасушаларын шығарады. Ұрықтандыру судың терең 

 
148 
 
қабатында  жүреді.  Пайда  болған    зиготалардан  қозғалатын  дернәсілдер  дамиды, 
олар  қолайлы  субстраттарда  тұнады  және  кораллдардың    жаңа  колонияларына 
бастама  болады.Осыған  ұқсас  жолмен  барлық  тіркелген  нысандары  көбейеді: 
губкалар,  мшанки,  гидроидты  полиптер  және  т.  б.  Кейбір  түрлерде  кезектесу 
партеногенезі  қалыпты жыныстық көбейтуімен қатар байқалады.  
Некелік  мінезқылық  және  оның  функциялары.    Жануарлардың  қылық-
әрекетінің  көп  түрлері  бар,  оларды  ғылыми  негізде  түсіндіру,  сипаттау  және 
талдау үшін көптеген зоолог ғылымдар зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Екі түрлі 
жануардың  қылық-әрекеті  бірдей  болмайды.  Мысалы,  Зарянка  құсының  өлең 
айтуынан  қоректену  әдісі,  ұя  салуы,  қауіп-қатер  жағдайында  түрлі  қимылдарды  
қабылдауы,  некелік  ойындарын  танып  білуге  болады.  Сондайақ  түрлері  бір 
жануарлардың қылық-әрекет типтері де әртүрлі болады, мысалы: шағалалар суда 
сүңгіп  балық  ұстап,  не  ауру  құсты  өлтіріп,  не  шыбын-шіркей,  құртпен 
қоректенеді;  дегенмен  жануарлардың  қылық-әрекеті  шектеулі  болады  (шағала 
балықты сұңқар сияқты ұстай алмайды, ал зарянка ұяны печник құсы сияқты сала 
алмайды).  Жануарлар  жыныстық  қозуда  болса  да,  олар  серіктестерінің  күтіміне 
тәуелді.  Ұрғашының  шағылысуына  қарсылығын  жеңу  үшін    көп  уақыт  кетуі 
мүмкін.  Мәселен,  колюшка  балығының  иірімтәріздес  биіне,  аналықтың  көңілі 
әрдайым дереу түспейді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Дабылдардың  қайталануы  ұрғашысын  ұясында  екенін  білдіруі  үшін  қажет. 
Аналықтар    уылдырықты  шашу  үшін  оған  қолайлы орында  аталық  табуы  қажет. 
Ұрғашысы    ұяға  кіретін  болса,  уылдырық  шашу  Алайда,  егер  аналыққа  шыны 
ағашпен  ақырындап  тигізсен,  уылдырық  шашырайды,  себебі  аталықтың 
жанасуындай  бірдей.  Аталығы  және  шыны  таяқшасының  аналыққа  жанасуы 
бірнеше  рет  болуы  керек.  Көптеген  түрлерде  осындай  сигналдарды  қайталау  — 
ереже  болып  қалыптасқан.  Мысалы,  копуляции  шилоклювтердің  қызықты  іс  – 
әрекеті байқалады: аталығының қасында  ұрғашысы тұрып, асығысты, "ашулы"  өз 

 
149 
 
қауырсындарын  тазартады.  Біраз  уақыт  өткен  соң,  ұрғашысы  сәнденуін  тоқтап, 
көлденең созылады. Бұл сигнал, ол  шағылысуға дайын екенің білдіреді. Енді ғана 
аталығы оған қарай ұшады,  копуляция басталады. Кейде ол жауапты  бірден емес, 
біраз уақыттан кейін  жүзеге асырады.   
 
 
 
 
 
 
Өмір  бойы,  кез-келген  тірі  ағзаның  генетикалық  материалы  бірте-бірте 
тозады,  нәтижесінде  ағза  бірте-бірте  әлсірейді.  Көптеген  жоғары  сатыдағы 
жануарларда,  әсіресе  құрлықтағыларда,  ұрықтандыру  шағылысуды  немесе 
копуляцияны  талап  етеді.  Бұл  үшін  тек  синхронизация  ғана  емес,  сондай-ақ 
дарақтардың физикалық байланысы қажет. Одан жануарлардаң көпшілігі қашады. 
Қашу  –  бейімдеу,  ішінара  жыртқыштардан  қорғауды  қамтамасыз  етеді:  денені 
тиіпкеті немесе жанасуы, әдетте сені ұстап алды дегенді білдіреді. Сонымен қатар, 
жануарлардың  шағылысу    кезінде  (әсіресе,  ұрғашылары)  дәрменсіз  жағдайда 
орналасады. 
Басқа 
сөздермен 
айтқанда, 
некелік 
мінезқұлыққорғаныш 
реакцияларды жиі қамтиды.  Өйткені,  ұрғашысы  біраз  уақыт  жұмыртқаны  басып 
шығарады,  жиі,  тіпті  олардың  ұрықтандырудан  кейін,  дегенімен  көптеген 
түрлерде  ол  ұрпақтарын  асырап  бағуда  және  қорғауда  басты  рөл  атқарады,  ол 
неғұрлым  құнды  бөлігі  "түрік  капитал"құрайды.  Сонымен  қатар,  бір  аталығы 
шағылысуыға қабілетті бірнеше ұрғашыны ұрықтандырады. 
 
Құстардың  бисексуальді    мінезқылығы
. 
Бисексуальді    мінезқұлығы 
аномальды жыныстық қасиеті тән құстарда байқалады. Жыныстық мінезқұлықтың 
айырмашылықтарының  негізі  генетикалық  деңгейінде  гормондар  әсерінің 
әрекетінен  ғана  қалыптасады.Сонымен  қатар  ода  бір  аналық  жыныс  безі  мен  бір 
аталық  жұмыртқасы  бар.  Жаурауықты  бойлай  және  кесе-көлденең  толықтай 
зерттеген мамандардың қорытындысы бойынша, құстар мен сүтқоректілердің ми 
қызметіндегі  жыныстық  айырмашылықтарды  анықтайтын  гормондар  екенің 
бұрыннан қалыптасқан  теориясына қарсылық білдірді. 
"Біздің 
зерттеу 
есептемесі көрсеткендей, ми жасушаларының генетикалық жынысы ішінара көңіл-

 
150 
 
күй жұмысына жауапты, соның ішінде ол ерлер немесе әйелдер құрылымы болып 
саналады  ",деп,  айтқан    Лос-Анджелесте  Калифорнияның  Университетінде 
зерттеушілердің басшысы профессор Арт Арнольд.   
 
 
 
 
 
Олардың  зерттеу  нәтижелері  Ұлттық  Ғылым  Академиясында  ұсынылып, 
тыңдалды және есеп кітапша журналында аттас тақырыппен жарияланды. 
 
Жыныс  гормондары  аналықта    аналық  жыныс  безінен,  ал    аталықта 
жұмыртқадан  пайда  болып,  құс  ағзасындағы  көптеген  мүшелеріне  әсер  етеді, 
сүтқоректілерде  және  адамдарда  -  сыртқы  белгілері  жыныстық  диморфизмадан, 
ақыл-ой қабілетінің көріністеріне дейін байқалынады. 
 
 
 
 
Егер  мидың  жыныстық  мінезі    толығымен  гормондарға  байланысты  болса, 
онда  бастың  екі  жақ  миында  аталық  пен  аналық гендері бірдей  қамтылуы  керек, 
өйткені  екеуі де гормондық қоршаған ортаға бейім.   
 
 
  
 
Арнольд  пен  оның  әріптестері    жолақты  жаурауықты(Taeniopygia  guttata) 
зерттеген,    ол  жартылай  аналық  –  жартылай  аталықтан  пайда  болған  балапан. 
Олар оның миындағы гендердің байланысты  көріністерін зерттеген, сонымен қоса 
гонадасын(жыныс бездерін), бұлшық еттерін және қауырсындарын. 
 
Мидың оң жағындағы жасушалардың денесі генетикалық жағынан аталыққа 
тән,  ал  сол  жағы  –  ұрғашыға  тән  болды.  Олардың  нәтижелері  жыныс  гендері 
жасушалардың модификациясын гонададан (жыныс бездерін) тыс басқара алуына 
байланысты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бұл  зерттеу,  сондай-ақ  не  себебті  тек  жолақты  жаурауықтың  аталықтары 
ғана  күтім  кезінде  ән  айтатынын  анықтады.  Құстың  миындағы  клеткалық 
ядролардың шиеленісіп қалуы, «ән циклоны» деп аталатын критикалық атрибуты 
болып саналады, бұл құсты ән айтуға мәжбүрлейді.    
 
 
 
 
Әншілік  қабілетін  дамуы,  әлі  күнге  дейін  аталық  құстардың  миының 
эстрогендерді бөлу  кезінде пайда болады деп есептелінеді. Алайда, зерттеушілер 
тапты,  ән  айту  жасушалары  'аталық'  ми  бөлігінде  көп  болды,  'аналық'  жағынан 

 
151 
 
көрі.   
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
Ашылудың  маңыздылығы  ,  әлі  күнге  дейін  біз  білетіндей,  жасушалық 
ядролардың  (ән  ми  жасушалары)  өзгеруі,  гонадальды  гормондарға  байланысты. 
Бұл  зерттеу  көрсеткендей,    жергілікті  гендер  ән  жасушаларының  ядроларына 
тікелей байланысты.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бұл  нәтижелер  адамдардың  табиғи  жыныстық  ауытқуларына  түйінді  түрде 
мәліметтерін бере алады. Егер құстардан алынған нәтижелер, адамдардікінк ұқсас 
болса,  ми  жасушалары  XX  мен  XY  және  жасушаның  басқа  дене  жерлерінде 
табылатын  болса,  онда  сондай-ақ,  үздік,  Y  немесе  Х-хромосомалары  болады. 
Яғни,  мысалы,  жыныстық  ауытқулар,  белгілері  әйел  туылса,  өзін  еркек  болып 
сезінеді, ал туылғаны еркек болса, өзін әйел сезінеді, бұл бастапқыда генетикалық 
деңгейде  олардың  миы  жыныстыққа  қалыптасады.  Сүтқоректілер  мен  адамның 
жынысы  анықталады  X  немесе  Y  хромосомасомасымен;  әйелдердің  жинағы  XX 
хромосомалардан болса, ерлер хромосомалардың XY жинағы. Сондықтан, егер ми 
жасушалары ХХ жиынтығынан қалыптасса, ал жыныстық жасушалар мен дене XY 
жиынтығынан, онда бұл адам іштей өзін әйел сезінеді, немесе өз жынысына ұқсас 
тартылысына  иеленеді.  Мүмкін,  дәл  осында    адамдардың  аномальды  мінезіне  
лесбийлігіне  және гомосексуальдығына себебкер болады.  
 
 
 
 
Ал  әзірге  бұл  ауытқулылар  неге  мұра  арқылы  берілетіні  айқын  көрінісін 
табуда.      Өйткені  ата-аналарымен  қаланған  қабілеттерімен  қатар,  балаларға 
психикалық кемшіліктер, ауытқулар да қоса беріледі. 
 
 
 
 
Сонымен  қатар  жыныстық  ауытқулар  ми  жасушаларында  қаланған  болуы 
мүмкін, олар да мұраға берілуі мүмкін. Әзірге статистика бұны тек қана растайды. 
Жыныстардың  кездесуі,  күтім  көрсетуі  және  шағылысуы.  Қаңқыз 
қоңыздарының кейбір түрлерінде, мысалы сібір хармонияларында аталықтары мен 
ұрғашылары оңай ажыратылады: аталықтарының басы ақ, ұрғашыларының - қара 
ақ  дақтарымен.  Еуропалық  түрлерінің  аталығы  және  ұрғашысын  сыртқы 

 
152 
 
белгілерін  ажырату  қиын  немесе  тіпті  мүмкін  емес.  Бұл  үшін  оларды 
жансыздандыру  тура  келеді  және  ашады  немесе  шағылысу  кезін,  аталығы 
аналықтың үстінен орын алғанын күту керек.   
 
 
 
 
 
 
Егер  аталықтарын  және  ұрғашыларын  бірнеше  күнге  оқшаулауса  мөлдір 
шыны  аяқты  Петри  табақшасына  орналастыру  арқылы,  бірнеше  секунд  ішінде 
шағылысуын  көруге  мүмкін  болады.  Серіктесті  тану  бірден  дерлік  болады,  егер 
ересек  ұрғашысында  сексуалды  қарым-қатынасында  тәжірибесі  болса,  онда 
қандай-да  бір  ұзақ  "кездесіп"  талап  етілмейді.  Керісінше,  кездескен  кезде  дайын 
шағылысуға  аталық  пен  жас  ұрғашысы,  тағы  жас  ұрғашы  үшін  жантүршігерлік 
көрініс қойылады, қудалау, күрес, сайып келгенде пәктікті айыру. 
 
 
 
Cеріктесті таңдау.Биолог үшін, Adalia түрі ерекше, ол - полиморфты: бір 
жерде  мекендейтін  қоңыздар  әртүрлі  бояуды  құрайтын  біртұтас  қауымдастыққа 
жатады.  Табиғатта  адалидің  шағылысу  қалай  болып  жатқаның,  алғаш  рет  өткен 
ғасырдың  басында  Германияда  зерттелді,  ал  1961  жылы  кеңес  зоологы  және 
генетик Янис Янович Лусис ауқымды байқауларынан алған нәтижелерін Мәскеуде 
және  Ригада  жариялады.  Оның  деректері  жұптардың  кездейсоқ  пайда 
болмайдһтынын дәлелдейді.   
 
 
 
 
 
 
 
Мұндай  зерттеулерді  жүргізу  үшін  ең  жақсы  орын  –  Ялтаның  теңіз 
жағалауы. Жүздеген метр теңіздің жағасында созылып жатқан  бұталар тамариска, 
онда  маусым  айында  шуақты  күндері  көптеген  жұптар  құрылады.  Біздің  есепке 
сәйкес,  н  қызыл  және  қара  қоңыздардың  қатысуымен  мұнда  аралас  жұптар 
әлдеқайда  көбірек  туындайды,  48%-жағдайында  емес,  ал  62%  жағдайында 
күтіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бұдан  басқа,  тағы  бір  қызықты  нәтиже  алынған.  Біз  жұптардың  пайда 
болуын  тек  Ялтада  ғана  зерттеген  жоқпыз,  сондай-  ақ  Севастопольде,  мұнда 
поауляцияда    қара  қоңыздар  айтарлықтай  төмен  -  25%-ға.  Бұл  екі  қалада  жиі 
шағылысатын,  сирек  бояулы  қоңыздар:  Ялтада  -  қызылдар,  Севастопольде  - 

 
153 
 
қаралар. Басқаша айтқанда, аса сирек кездесетін түрлер үшін, осы қоғамдастыққа 
сырт келбеті үлкен табысқа жеткізді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Атылықтың  қажеттілігі.  Егер  бір  аталық    бірнеше  ондаған  аналықты 
ұрықтандыра алса, онда популяцияда қанша аталық керек деген сұрақ туындайды. 
Туу кезінде әдетте олар 50% құрайды, қоңыздарда, адамдарда сияқты жынысы Х 
және  Ү  жыныстық  хромосомаларымен  анықталады  және  осындай  хромосомды 
жүйе  1:1  жыныс  қатынасын  қамтамасыз  етеді.  Ресурстардың  молшылық  кезінде 
аталықтары  азық  үшін  аналықтармен  бәсекелеспейді  және  олардың  айтарлықтай 
көп болуы қоғамдастық үшін зиянды емес. Бірақ ресурстар шектеулі болған кезде, 
аталықтары барлық сатысында аналықтармен бәсекелеседі. Аталықтың жыныстық 
белсенділігі  жоғары  болуын  ескере  отырып,  болжауға  болады,    қолайсыз 
жағдайларда  олардың  үлесі  айтарлықтай  50%  -дан  аз  болар  еді,  мысалы  10%. 
Шынында  да  тағы  бір  фактор  ескеру  керек:  аталықтардың  аз  санында  олардың 
ықтималдығы  апаларымен  –  тәтелерімен    шағылысуы  күрт  артады,  ал  мұндай 
қанараласқан  некелердің  ұрпақтары  өмірге  қабілетсіз  келеді,бұл  екінүктелі 
қаңқыздардың көптеген тәжірбиелерінде көрсетілген болатын.    
 
 
 
Аталықтардың  оңтайлы  үлесі  қауымдастықта  ресурстардың  болуымен 
анықталады,  олардың  жыныстық  белсенділігі  және  туыстық  будандасуы  зиянды. 
Экологиялық талаптар анық түрде бірнеше факторларға тәуелді болып келеді. 
 
Жыныстардың  арақатынасы  қалай  реттеледі?  Басым  бөлігі  ұрғашы 
ұрпақтарында  аталығын  ұрғашысына  қалдырады,  бұл  сәйкес  хромосомалы  
жыныс  жүйесімен  анықталады.  Алайда,  1947  ж.  Лусистің  зерттеуі  бойынша, 
ұрғашылардың    бір  бөлігі  тек  ұрғашы  ұрпағын  шығарады.  Англияда  анықталған 
бактериялар риккетсиялар тобына жатады, олар кеңінен танымал (риккетсияларға 
қоздырғышы  адам  үшін  қорқынышты  бөртпе  сүзегі  жатады).  Қаңқыз 
қоңыздарының  риккетсиялары,  сондай  –  ақ    жылықандыларға,  соның  ішінде 
еркектер үшін зиянды емес.  1994  жылдан  бастап  адалийлерге  жүргізілген 

 
154 
 
жыныстық қатынасының зерттеуінде  Ресейде мүлдем күтпеген нәтиже берді - сол 
нәтиже,  яғни,    ұрпаққа  берілетін  таза  аналықтың  ұрпақтық  қабілеті  Англияда 
мүлдем  басқаша  бактерияларымен  шақырылады.  Андроцидтік  бактерияларымен 
жұқпалылары (аталық жынысыты жоятын)  осындай жыныстардың арақатынасын 
реттейтін  оңтайлы  тәсіл  болып  табылады.  Солтүстікте  адалийлердің  тіршілік 
жағдайлары  нашар  болғандықтан,  жұқпалы  ауруларға  шалдығуы  жиі  кездеседі 
және  ұрғашылардың  жыныс  қатынасы  басым.,  андроцидты  бактериялар  бірқатар 
басқа да жәндіктерде де болады.   
 
 
 
 
 
 
 
Зорлық  –  зобылық  көрсетумен  қаңқыз  қоңыздарыда  айналысады. 
Зертханалық  жағдайда  некрофилияны  жиі  байқауға  болады:  аталық    өлі 
ұрғашымен (ал кейде өлі аталықпен) шағылысады.   
 
 
 
Содомияны қаңқыз қоңыздарының табиғатынан сирек байқауға болады. Бір 
түрге жататын аталықтары басқа түрдің ұрғашыларымен шағылыса алады. Кейбір 
жағдайларда  осындай  күтім  кейде  қайғылы  нәтижеге  соқтырады  -  серіктестердің 
жыныс  нысандарында  сәйкессіздік  болуы  мүмкін,  сол  себебті  айырыла  алмайды 
бір  –  бірінен,  сондықтан  бір  –  бірін  жарақаттайды.  Түраралық    шағылысу  ұрпақ 
бермейді және аталық басқа түрдің аналығымен шағылысуы биологиялық мәнсіз, 
сондай – ақ зиянды болуы мүмкін.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 Қаңқыз қоңыздарында сыртқы сүйкімділігіне қарамастан, олар коннибализм 
(жыртқыштық)  қасиетіне  ие.  Әсіресе  ол  жұлдызқұрттарда  байқалады. 
Жұмыртқаларды өзі салған аналықта қорек етеді, егер азық таба алмаса. Осындай 
мінезқұлықты  қалай  пайымдау  керек?  Азық  жетіспеуінен  туындауы,  оның  ұрпақ 
үшін  табылмауы  да  мүмкін,  сондықтан  пайда  болған  ұрық  аштықтан  өледі.  Аш 
ұрғашыда  жұмыртқа  салу  мерзімі  кідірісті  болуы  мүмкін  және  ол  одан  оңтайлы 
жағдайды  болашық  ұрпақ  үшін  таба  алмас.  Осылайша,  аналықтық  коннибализмі 
(жыртқыштық)  көп  биолоиялық  мәнге  ие,  аталықтың  содомия  мен 
некрофилиясынан көрі.  

 
155 
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: