Жануарлар этологиясы

 
189 
 
әрекеті.  Мінез  –  құлықтық  бейімделуі  Л.В  Крушинскидің(1977)  көз  қарасы 
бойынша, 3 негізгі механизмында құралады: инстинктті, оқыту механтзмінде және 
ойлайтын  іс  –  әрекетте(ақыл  -  ой).  Соңғысы  оқытуға  қарама  –  қайшы  келсе  де, 
дарақта жалпы мінезі түрінде, жеке даму бейімделуінде нысаналы қарастырылады. 
Мінез  –  құлықтың  актін  құрастыруына  қатысатын,  1  –  суретте  негізгі  элементті 
бөлшектердің  сызбалық  байланысы  көрсетілген.  Бөлшектердің  бірігуінің 
нәтижесінде мінез – құлықтың акты толықтай құрастырылады.  Актты  унитарлы 
реакция ретінде қарастыруға болады. Егер филогенетикалық дамуының бастапқы 
кезеңдерінде  мінез  –  құлығын  инстинкт  әсерінен  қалыптастырылса,  онда  жүйке 
жүйесінің  күрделене  түсуінен,  үлкен  рөлді  әр  түрлі  оқыту  формалары    атқара 
бастайды. Бірақ арықарай мидің дифференциялдығы, қарапайым іс –әрекеттерінің 
оқытуын үлкен рөлін атқаруына қамтамасыз етеді.    
 
 
 
 
 
Қарапайым ойлау іс – әрекетінің сипаттамасына, жануардың қабілеттерінде 
қарапайым эмпирикалық заңдарын ұғып алуы тән, заттар мен қоршаған ортаның 
құбылыстарын  байланыстырады,  сондай  –  ақ  жаңа  жағдайлар  кезінде  осы 
заңдарды қолдануы. 
 
 
 
 
 
 
 
Егеуқұйрықтарды  зейінділікке  тестілеуі.Ақ  егеуқұйрықтың    алдында 
күрделі  тапсырма  тұр  –  үстіңгі  сөреден  ірімшікті  алуы  керек, ол  үшін өте  қысқа 
баспалдақты қолданады, осы  арқылы бірден нысанаға  жетуі  тиіс.  Төменгі  сөреге 
жеткен  соң,  егеуқұйрық баспалдақты жоғары  қарай  көтереді, астыға  қарай  қарап 
және  тексереді,  берік  тұр  ма  екенін.  Кейін  егеуқұйрық  үстіңгі  сөреге  мініп  және 
ірімшікті алады. Басқа жағдайда, егеуқұйрық ірімшікке қарсы тұрған сөреге мініп 
кетеді.  Жануар  себеті  бар  жіпті  тауып  алып,  өзіне  тартады.  Тербетілген  себет, 
егеуқұйрықты ірімшігі бар сөреге жеткізеді және жануар марапатын алады.   
 
Өзіндік  бақылау.  Бізде  Мурзик  атты  марғау  болатын,  қарындасым  онымен 
жаттығатын. Ол екі орындықты орнатты және арасына (орындық арқасына) 2,5 – 3 
см  ағашты  қоятын.  Мурзик  орындыққа,  кейін  орнатылған  ағашқа  мініп,  осының 

 
190 
 
бойымен  өтіп  болған  соң,  марапатын  алды,  сосын  бәрі  қайтадан  басталатын. 
Марғау «Вискоса» иісіне жүрді – азықтану инстинкті, ағаш бойымен жүруі – бұл 
үйренуі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мысықтар үйге үйренеді деп айтылады, бірақ мен ойлаймын, бұл дәо олай 
емес  екенін,  -  олар  адамға  үйренеді.  Біздің  Мурзик  бізді  қарсы  алатын,  біз 
мектептен үйге  келе  жтқанда  –  бізге  қарсы  жүгіретін.  Бұл,  әрине  инстинкт  емес, 
бұл  үйрену.  Біз  үйден  шыққанда,  Мурзикті  әжетханада  қамап  қоятынбыз,  ол  біз 
болмағанда  бірдеме  бүлдіріп  қоймасын  деп.  Бұл  оған  ұнамаған  еді,  біздің  кетіп 
баратынымызды  көріп,  диванның  асытна  жасырынып  қалатын(үйренуі).  Осы 
құбылыстар  жайлы  біздің  танымыз  өте  аз.  Сонда  да  біз,  бір  жағынан  көп 
жануарлардың  мінез  –құлығы  туа  біткеннен  бастап  жақсы  бағдарланғанын,  ал 
екінші  жағынан,  сыртқы  ортадан  жие  әр  түрлі  «нақтылы  нұсқауы»  қажет  екенін 
шамалы түсіне бастадық. Осы жайлы үлкен сақтықпен айту керек, себебі әлі күнге 
дейін  жалпы  қанағаттанарлық  терминологиясы  жоқ.  Әсіресе  «туа  біткен»  сөзіне 
қатысты  –  оны  қолдануы    түсінбестікке  соқтырды,  себебі  әр  адамдар  оған  түрлі 
мағына береді.  «Туа  біткен»  сөзіне  қандай  мағына  бермесек  те,  кез  келген 
жағдайда  біз  оның  ішкі  мінез  –  құлықтың  бағадарламасын  білмейміз,    егер 
жануарды тек сыртқы сынауларға ғана ұшыратсақ.    
 
 
 
 
 
Сырттан  мінезін  бақылайтын  себептерін  анықтауға  болады,  тек 
жануарларды  әртүрлі  сыртқы  жағдайларда  өсірсе.  Дәл  осылай  ішкі 
бақылауыштарды да анықтауға болады, тек ағзаның ішкі ортасына ену барсында. 
Соңғысының тәжірбиесі әзірге кең масштабта орындалмайды, бірақ бір мысалын 
осы  жайлы  анығырақ  айтуына  лайықты.  Егер  бақаның  арқасын  қасыса,  дәл  сол 
жерді, тура іс – қыймылмен бақа жауап ретінде жүзеге асырады. Құрсағына тиіп 
қалсаңыз,  бақа  құрсағын  қасыйды.  Бұның  пайда  болуы,  сезімтал  жүйкелердің 
арқасында жүзеге асыралады, олар бақаға қай жері сыртқы әсерлерден тітіркенеді 
екенін хабарлайды. Егер жануардың ерте даму кезеңінде   - жүйкелері, жұлыннан 

 
191 
 
тарағаны терімен байланыстырмай тұрып, орындарымен ауыстырылды – арқаның 
терінсінің  бөлшегі  құрсаққа  аустырылса,  кейінірек  біз  ерекше,  күтпеген  нәрсені 
көреміз.  Тері  мен  жүйкенің  байланысы  орнатылғаннен  кейін,  бақанының 
ауыстырылған арқасындағы құрсақ бөлшегін қыдықтаймыз – ал ол жауап ретінде 
құрсағын,  және,  керісінше  құрсағына  ауыстырылған  арқа  терісін  тисек,  арқасын 
қасый бастайды.             
Осы  нәтижелі  тәжірбие,  және  сипаттамасы  таңғаларлық  болады.  Алдымен 
ауыстырылған  бөлшектердің  трансплантациядан  кейін  жақсы  дамыйды  екенін 
айтып  кеткен  жөң.  Дегенімен,  арқадан  алынған  терісі,  құрсақ  ортасында  қою 
жасылды, ал құрсақтан алынған терісі арқа жасыл фонында, өзінің ақ түсін сақтап 
қалады. 
Бұл 
ауыстырылған 
бөлшектері 
бастапқы 
өзінің 
химиялық 
табиғаттылығын сақтап қалатының дәлелдейді.   
 
 
 
 
 
Басқа  сөздермен  айтқанда,  орын  емес,  ал  терінің  химиялық  участкісі, 
орнатылған жүйке жүйесі мәңгілікке  оның жұмысын анықтайды.        
 
Сонымен, біз ішкі бағдарламасын дәлелдейтін тәжірбиесімен таныстық: тері 
белгілі  бағдарламаны,  өзінің  сезімтал  жүйкесімен  анықтайды.  Бұның  қалай 
болатыны,  әлі  күнге  беймәлім,  бірақ  факт  қалуда.  Себебі,  бұл  сыртқы  әсерден 
емес, ал ішкі процесстеріне араласуымен дәлелденді.         
 
 
 
Әзірге біз ішкі бағындыру мінез – құлығы жайлы ештеңе білмейміз, және де: 
сыртық  ортадан  қабылдаған  тәжірбиесіде  қалай  әсер  ететінің  –  күрделі  мәселесі 
жайлы  да  білетініміз  аз.  Ғалымдар  бізге  қалай  оқыту  мінездің  қалыптастыруына 
әсер  ететінің,  сырларын  ашатын  өз  тұжырымдарын  тексеруде.  Бұны  анықтауда, 
көп  күш  жұмсалуда.  Осының  бәрі  мінез  –  құлық  ғылымын  күрделендіреді, 
сондықтан ол әлі балалы түсініктен шыққан жоқ.  
 
 
Дегенмен бізге бір – нәрсе белгілі. Біз бұрыннан білеміз, мысалы, көптеген 
мінез – құлықтың формаларын толықтай туа біткен немесе толықтай жүре пайда 
болған  деп  айта  алмаймыз,  олар  өз  бойында  осы  немесе  өзге  комбинациясын 

 
192 
 
білдіреді. Көрейік қалай тиін орман жаңғағын кеміреді екенін. Тәжірбиесі бар тиін 
жаңғақты  осал  жерінен,  терең  емес  қабыршағынан  бастап  кеміреді.  Тәжірбиесіз 
тиін  болса  жаңғақтын  барық  жерін,  қайта  –  қайта  жаңа  жерлерден  кеміре 
бастайды,  осылай  көп  уақыты  мен  энергиясын  басқа  жұмсайды.  Ұзын  сөздің 
қысқасы,  тиінде  ішкі  іс  –  әрекеттері  бағдарланған,  яғни  жаңғақты  жеңл  жаруы 
үшін, бірақ бұл үшін ол өз тәжірбиесінде үйренуі тиіс.  
 
 
 
Жануарлардың  өмірінде  «сыншыл  кезеңдері»  болады,  яғни  олар  белгілі 
жағдайда  осы  немесе  өзге  заттарына  үйренуіне  дайын  болады,  басқа 
жағдайларынан  көрі.  Әрине, біздің  мақсатымызға кіреді,  қалай  сыншыл  кезеңнің 
басталуы мен аяқталатының жүзеге асырылуын анықтау.   
 
 
Жануарларды өз ортасында зерттеген кезінде, бізге оқытуыға дайын екенін 
түп тамырлы факторларын анықтауына мүмкіндік берді. Азық іздеп жүрген түкті 
ара  балды  гүлді  анықтаған  соң,  ол  міндетті  түрде  қысқа  аймақтық  шолуды 
жасайды,  себебі  ол  келесі  рет  балды  қай  жерде  таба  алатының  білуі  үшін. 
Таңғалдыратын  осы  факт,  әр  түрде  осындай  мінез  ең  жақсы  түрде  оның 
мұқтаждықтарына бейімделіп қалыптасатыны.  
 
 
 
 
 
Сонымен, біз мінез қалай қалыптасатынын анықтаған кезінде, қалыптасқан 
мінезді  анықтаған  кезіндегідей,  біздің  алдымызда  сол  мәселе  туандайды:  біз  тек 
дамуды реттейтін механизмдердің маңызын ғана емес, сондай  – ақ, бұл реттеуші 
факторлар  қалай  түрлердің  ерекше  өмірлік  қажеттіліктеріне  жауап  береді  екенін 
анықтау. Табиғат немесе тәрбие – осы бірінші дәределік мәселе, немесе оған қалай 
қараймыз,    осыған  байланысты  кейінге  қалдыруға  болмайтын  көп  мәселелердің 
сұрақтарының шешілуі тәуелді.    
 
 
 
 
 
 
Ойындар 
Бұл тағы бір аймақ, бұда балалрдың мінез – құлығы туа біткен бағдарманың 
қатты  қысымында.  Жас  жануарлар  өте  көп  –  өз  араларында,  ата  –  аналарымен, 

 
193 
 
басқа  түрдің  балаларымен,  заттармен  ойнайды.  Тіпті  жалғыз  басты  тұратын 
түрлері де – мысалы, аюлар немесе жабайы мысықтар,  - бала кезінде өте көпшіл 
және  ойнақы.  Этологтар  бұрыннан  ойын  мінез  –  құлығын  зерттеп  келеді,  бірақ 
онда әлі бәрі де беймәлім. Ойын – тек уақытты пайдылы өткізуі ғана емес, содай – 
ақ  өмір  қуанышы.  Балаларды  достарымен,  заттарымен  ойнауымен  айыруы  және 
өзі  ойнауынада  шектеу  қоятын,  арнаулы  зерттеулері  өте  көп.  Олар  қорқақ  және 
агрессивті,  басқа  дарақтармен  байланысуында  өздерін  көрсете  алмайтындай 
болып өседі. Оларға жұп құруы, тобырда өмір сүру, ұрпақтарға бас көз болу  өте 
қыйын.  Этологтар ойында жаттығуларды көреді, туа біткен бағдарланған мінез – 
құлықтың  орындалуын  тексерісі  –  басқа  дараққа  қалай  жақындау,  жыныстық 
серіктестігімен  қалай  әрекеттесу,  балаларымен,  аңшылдық  нысаналарымен, 
жыртқыштан қалай қашып құтылу, қалай төбелесу, қалай жеңу және қалай орын 
беру,  қалай  қазу,  құру,  жасыру.  Ойында  жеке  ара  –  қашықтығын  бұзуға, 
серіктестігімен  байланысқа  түсуге,  күресуге  болады.  Қысқасы,  өз  тәжірбиесінде, 
басқа дарақ не екенің, одан не күтуге болатынын және онымен өзінді қалай ұстау 
керегін білу. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Көпшілік  ұжымдық  ойындарда  –  үш  басты  нұсқалық  бөліндісі  болады: 
«жыртқыш - құрбан» (біреуі қашады, екіншісі қуады, іздейді, аулайды), «некелік 
серіктестер» (танысу ойналыстырады, күтімі, ұяны салу, іңді) және «ата – аналары 
-  балалары»  (біреуі  екіншісін  тамақтандырып  жатқанын,  жылытып  жатқанын, 
тасып  жүргенін,  тазалап  жатқанын  тірін  жасайды).  Ойында  міндетті  рөл 
ауыстыруы  болады.  Басында  біреуі  жыртқышты,  ал  екіншісі  құрбанын  ойнайды, 
кейін  керісінше!  Жас  дарақ  тек  болашақта  керекті  іс  –  әрекеттерді  тексере 
қоймайды,  сондай  –  ақ  серіктесі  немесе  аңшылық  нысанының,  яғни  жауының 
әркеттерін бақылауға алады. 
 
Жануарлардың мінезқылығын бағалау әдістері 

 
194 
 
Жануарлардың  мінезқылығы  зерттеуінің  қажеттілігінің  байланысы,  себебі 
мінездің  реакциясы  бұл  тиімді  бейімделудің  механизмісі,  ол  бірінші  болып 
қоршаған  ортаның  өзгеруіне  жауап  қайтарады.  Жануарлардың  ағзасы 
эволюциялық  баспалдақта  қаншалықты  жоғары  тұрса,  соншалықты  күрделі 
бейімделу реакциясымен, ол қоршаған орта жағдайына жауап қайтарады. 
 
Жануардың мінез-құлығының хронометражы- күні бойы немесе тәулік бойы 
жануардың  уақыттық  әрекеттерін  өлшеу.  Жануардың  барлық  мінез-құлығын 
шартты түрде пайдаланушы және дабылды әрекеттеріне бөлуге болады. 
 
Пайдаланушы 
әрекеттері 
– 
бұл 
өзіндік 
жүйелерін 
сақталуына 
бағытталған(тамақ,  сағыз,  ұйқы,  жатуы,  тұрысы  және  т.б.  ).  Қолайлы 
қозғалыстары  -  бұл  жануардың  өз  денесіне  деген  әр  түрлі  әрекеттері,  мысалы, 
қасынуы, жалануы. 
 
Дабылды 
– 
қоршаған 
ортамен 
байланысуына 
бағытталған 
әрекеттері(меңіреуі, қорылдауы, сүзуі, қорқытуы және т.б. ) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Өндірістік мал шаруашылығындағы 
этологиялық бақылаулар келесі 
міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
 
Тәжірибелік 
жануарлардың 
өмірлік 
құбылыстарының 
түсіндірілуі және 
ағзаның 
адаптациялық 
ерекшеліктерінің 
анықтамасы 
Жүйелердің 
биологиялық 
тиімділігін 
бағалаудың әр 
түрлі 
жағыдайларында 
жануарлар мінез – 
құлығын зерттеу 
Этологиялық 
 реакциялармен 
қатар ұрпақтарын 
бағалау ретінде 
өмірлік 
құбылыстарды 
ұрпақтандыру 
көрсеткіштері 
бойынша асыл 
тұқымды 
жануарларды 
мақсаттық 
таңдауды жүргізу  
 
Жануарлардың 
өнімділік сапасы мен 
ағзаның прогнозды 
адаптациялық 
функционалды 
жүйесімен қатар 
және ІЖӘ 
типтерімен 
жануарлар мінез – 

 
195 
 
 
 
 
 
 
 
Этологиялық  жағдайлары:  жануардың  туғаннан  бастап  ет  комбинаттарына 
тапсыруына 
дейін, 
тобырды 
әр 
түрлі 
қауымдастықта 
және 
түрлі 
микроклиматтында,   технологиялық және басқа тіршілік жағдайларда жануардың 
тіршілік әрекеттерінің көріністерін алуға мүмкіндік береді. 
Жануарды тәулік бойы бақылауында, мінездің ырғақты реакциялары туралы 
толық мағлұматтарын алуға мүмкіндік береді.   
 
 
 
 
Қарапайым  және  кең  тараған  жолы  нәтижелерді  тіркеудің  әдісі  болып 
протокол  толтыру  немесе  этограммды  бақылауы  табылады.  Протокол  толтыруы 
уақыт көрсетуден басталады (жыл, ай, күн, сағат),  зерттеу жүргізілетін орны мен 
бастың  сипаттамасы  (тұқымы,  жасы,  жынысы,  тірі  салмағы).  Мал  орнатылған 
жағдайын көрсету керек, тураған аумағын, еденнің немен төселгенін, фронтальді 
азықпен  қамтамасыздығын,  және  т.б.  сондай  -  ақ  бөлменің  микроклимат 
жағдайын,  оның  температуралы-ылғалдық  және  газды  режимін,  жарықтылығын. 
Осы  көрсеткіштері  едәуір  дәрежеде  шошқаның  мінез-құлығын  анықтайды.
 
Бірнеше жануарлардың бақылауы үшін басқа топ дарақтарында, тәжірибелік 
жануарларды  белгілеу  қажет,  әдетте  оны  бояумен  жасайды  (сия,  ніл,  фуксин), 
торайдын  денесіне  боялады  және  нақты  анықтауына  басқа  дарақтарынан 
мүмкіндік  береді.  жұмсалған  уақыттындағы  тіркелулер  нәтижесінде,  жануар 
қанша  уақыт  тәулік  ішінде  қозғалды,  жатты,  тұрды,  азық  қабылдады  және  т.б. 
анықтауға болады.  
 
 
 
 
 
 
 
Алынған  мәліметтерді  өңдеу  көп  еңбекті  жұмыс,  тәжірибені  және 
зерттеушіден шыдамдылықты талап етеді.  
 
 
 
 
 

 
196 
 
 
Әр  жануардан  немесе  топтан  алынған  нәтижелері  қорытынды  кестеге 
енгізіледі.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жануардың  мінез-құлығын  бақылауында,  зерттеуші  еңбегінің  өтімділігін 
арттыру  үшін,  өлшем  бірлігі  ретінде  5-  минутты  интервалын  қолдауына  болады. 
Белгілі  уақытында,  әр  5  мин  шошқаның  әрекеттері  тіркеледі.  Мінез-құлық  актін 
қысқартып  жазуында,  ақпарат  протоколға  енгізіледі,  кейін  өңделіп,  қорытынды 
кестеге ауыстырылады. Жануардың қызметтік әрекеттерін зерттеуі әр 5 мин сайын 
бір  мезгілде  40-50  торайды  бақылауына  мүмкіндік  береді,  бірақ  осындай  әдістің 
дәлдігінде  рұқсат етілген шамада қателігі болады.    
 
 
Жануардың  мінез-құлығын  салыстырмалы  бағасын  өткізуге  болады,  тек 
тыныш  күйі  (+)  және  қозғалысы  (-),  оларды  5  мин  интервалнда  (+)  және  (-) 
белгілерімен көрсетеді. Зерттеулер толық тәулік бойы, сондай  - ақ бірнеше сағат 
ішінде жасалады. Тыныш күйі ретінде қозғалыссыз тұруы, жатуы және отыруы, ал 
қозғалмалы  белсенділігіне  барлық  қозғалыстары,  ойын,  төбелесу,  ізденісі  және 
азықтануы(егер азықтану кезіндегі бөлек бақылауы болмаса) жатады.   
Осылай, (+) немесе (-) санын бекіте отырып бақылау кезеңде,  қозғалыс пен 
демалысқа жұмсалған уақытын анықтап қоймай, сондай - ақ жануардың қызметтік 
күйінің  коэффициенттін  анықтауға  болады.  Этологиялық  зерттеулердің 
қорытынды нәтижелері шынайы болуы мүмкін, егер бақылау үлкен мал басында 
жасалынса  және  бірнеше  рет  қайталанса.  Қаншалықты  жануар  бақылауда  көп 
болса, соншалықты шынайы нәтижелер алынады.  
Неғұрлым  егжей-тегжейлі  мінезқылық  элементтерін  әліппесі  В.  И. 
Великжанның екінші кестесінде көрсетілген.   
 
 
 
 
 
Шошқалардың  жеке  стоноктарында  мінезқылықтарын  бағалауға  В.  И. 
Великжанинмен,  Е.  А.  Иоффенмен  фоторегистратор  құрастырылды.  Осы 
мақсатпен,  станоктың  бүйір  қабырғаларында  бір  –  біріне  қарама  –  қарсы 
жарықтандырғыштарды  және  фоторегистратор  –  қабылдағышын  орнатылады. 

 
197 
 
Жатқан  шошқа  ұрғашысы  фоторезисторге  сәуленің  түсуіне  кедергі  болмайды. 
Тұрған  кезде,  ол  оны  жауып  тастайды  және  дабыл  фоторезистордан  тіркейтін 
құрылғысына түседі.   
Әр станокка жануардың тұрған саны (п), тұру кезіндегі уақыты (taкmue) және 
жалпы  бақылау  уаықыты  тіркеледі  (жалпы).  Тәжірбиеде  қабылданған  мінез  – 
құлығын көзбен көріп бақылауы 15 минуттында бір рет немесе 5 минуттында бір 
тет  жүргізіледі.  Фоторегистор  жануардың  күйін  минутына  бір  рет  бекітеді. 
Белсенді  қозғалыс  индексін  taкmue  және  жалпыдан  түскен  ақпараттарынан 
шығарады.   
Популяциялық  қарым-қатынастардың  анықтауын  өткенде,  негізгі  назар 
аударатыны  жануарлардың  қозу  реакцияларына,  олар  қоршаған  орта 
жағдайындағы биологиялық бейімдеу механизмдеріне байланысты. 
Жануарлардың  мінезқылығын  бақылау  хаттамсы  (В.  И.  Великжанов 
бойынша, 1979) 
 
 
Бақылау уақыты 
 
 
Жануарлардың  реттік  және  түгендеу 
нөмірлері 
Ескертулер 
(қақтығыстар, 
секірістері, 
итермелеуі) 
 
 
1 
Ескертулер 
(соғылуылар, 
секірістері, 
итермелеуі) 
... 
п 
 
 
 
 
1802 
2315 
 
п 
 
 
8:05 
0 
Лл 
 
 
 
8:10 
 
 
 
 
 
8:16 
 
 
 
 
 

 
198 
 
8:20 
Лл 
Ст 
 
 
 
8:25 
 
 
 
 
 
8:30 
 
 
 
 
 
8:35 
 
 
 
 
 
8:40 
Д 
д 
 
 
1-2 
8:45 
 
Др 
 
 
5-6 
8:50 
 
 
 
 
• 
8:55 
Лл 
- 
 
 
 
9:00 
 
 
 
 
 
9:05 
 
 
 
 
 
10:00 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
10:06 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
бір күн ішінде 
 
 
 
 
 
 
Шошқанының  агрессиясы  тәулік  ішіндегі  төбелесудің,  шабуылдың, 
итермелеудің және ығыстырулардың негізгі көрсеткіштерінде бағаланады. Сондай 
– ақ бағытталған агрессияны да тіркейді, яғни жануарда қозудың туындау себебін 
анықтау үшін. Топта көшбашының және рангты тәртібін анықтауы үшін, жеңген 
саны және жеңіліс көрсеткіштері негізінде құрастырылады. Рангты дәреже сатысы 
доминантты  индексі  бойынша  орнатылады,  ол  болса  белгілі  жағдайларында 
жалпы мінездің агрессиялық көрсеткіштерінде жеңу санында анықталады.   
 
Кейін  есептеулер  уақыт  негізінде  жеке  мінезқылық  актілер  ұсынылады, 
ықпалдастыруға  мүмкіндік  сандық  бағалау  мінезқылық  мүддесі  үшін  қызметтік 
белсенділігімен  қызметтік  жай-күйі,  жалпы  жануарлар  мінезқылқын  бақылау 

 
199 
 
уақыты  алынады,  олар  болса  абсолютті  шамасының  уақыты  қатынасымен 
анықталады,  
Қызметтік белсенділіктің иедексін анықтау формауласының көрінісі: 
К=∆Т/Т 
∆Т — белгілі бір мінез - құлықтың акт уақыты; Т — жалпы бақылау уақыты.  
 
Жануар мінезқылығы элементтерінің әліппесі (В.И.Великжанин бойынша) 
п/п 
Белгілері 
Мүшелері, 
ағзалары, 
жағыдайлары 
Әрекеттері 
1 
В 
су 
ішеді 
2 
д 
дауыс 
мөңірейді, қорылдайды 
3 
қ 
қозғалысы 
қозғалысы 
4 
а 
азық 
жеу 
5 
с 
сағыз 
шайнайды 
6 
т 
тістер 
тістермен кеміреді 
7 
ж 
жүрісі 
тура жүреді 
8 
б 
байланыс 
бірденемен байланысады 
9 
с 
солжақтылығы 
сол  жағында  «С»      жатады,сол  жаққа 
жүреді 
10 
с 
сүт бөлуі 
сауу 
11 
ә 
әрекетсіздігі 
ештеме істемеу 
12 
о 
оңжақтылығы 
оң жақ бүйірінде жатады 
13 
м 
мүйіздері 
сүзу 
14 
т 
түс 
ұйықтау 
15 
ж 
жүрісі 
жүреді, қозғалады 
16 
қ 
қасыну 
қышыйды 
17 
іж 
ішінде жату 
— 
18 
т 
тіл 
Тілмен жалайды 
19 
жқ 
жайлы қозғалысы 
 

 
200 
 
20 
дқ 
дабылды қозғалысы 
 
21 
о 
отыру 
 
22 
к 
күйі 
 
23 
нб 
нәжіс бөледі 
 
24 
нб 
несеп бөлу 
 
25 
қ 
құйрық 
 
26 
қш 
құрғақ шөп 
 
27 
пд 
пішендеме 
 
28 
сл 
сүрлем 
 
29 
тж 
тамыр жеміс 
 
30 
қж 
қоспа жем 
 
31 
тст 
торайларды 
сүтпен 
тамақтандыру 
торайларды 
сүтпен 
ұрғашысы 
тамақтандырады 
32 
ш 
шөп 
 
33 
қжж 
қоспа жемді жеуі 
 
 
Биіктігі  әрдайм  биік  немесе  тең  болады,  онда  ТЖ  ешқалай  Ш  үлкен  бола 
алмайды.  Ең  маңызды  көрсеткіші  болып  жекелеген  ортаның  жай-күйінің 
факторлардың  әсерінің,  жануарлардың  денсаулығына,  малдардың    реакциясы 
топқа жаңа дарақтардың еңгізілуін, қозғалыс белсенділік индексі болып табылады. 
Жайлы  жағдайының  бұзылуы  жануардың  тобырында  әрқашан  белсенді 
қозғалыстың арттыруына соқтырады, және жоғары дәрежеде ол жас дарақтарында 
білінеді. Сондықтан жануардың мінез – құлық қасиетін үш түрге бөлуге болады: 1 
– активті; 2 – бірқалыпты; 3 – пассивті. Мінезқылықты көзбен қарап бақылауы – 
өте еңбекті көп қажет ететін және білігі адамдар санын қажет етеді. Осы себепті 
этологиялық  тәжірбие  зерттеулерінде  жие  әр  түрлі  құралдар  мен  құрылғыларды 
қолданады,  олар  еңбекті  жеңілдетеді    және  нәтижелердің  шынайы  қабылдауын 
арттырады.  Бұл, ең алдымен, бейне -, фотоқұрылғылары және бейнетаспа жазуын 
қолдануы. Жануардың мінезқылық динамиксын түсіріп алуына мүмкіндік береді, 

 
201 
 
сонмен қатар, ағзаның қызметтің күйін бекітеді (дене температурасын, тыныс алу 
жиелігін, т.б.) белгілі мінезқылық  раекцияның кезеңдерінде байқалады. Тиімдісі 
болып  теле  -,  радиометриялық  әдістері  мен  құралдары  болып  саналады,  олар 
жануардан  белгілі  арақашықтағындағы  дабылды  жеткузіне  мүмкіндік  береді, 
осылайша  бақылаушының  қадағалауы  дануарды  мазасыздырмайды.  Жеткізгіш 
құралы  ыңғайлылығымен  ерекшеленеді,  жануардың  денесіне  немесе  ағзаның 
ішіне  еңгізілуі  мүмкін, биопотенциялдардың  тіркелуі  арақашықтықта жануардың 
жүрек  қызметі  мен  бөлек  бұлшық  еттерінің  жұмысын  бақылауына  мүмкіндік 
береді. 
Сымсыз  телеметрия    және  сым  арқылы  тартылған  телеметриялары  бар. 
Ағзаның қай түрін бақылауы керек екендігіне де ажыратылады(үрейі, ушуларына 
температураға, агрессивті мніезқылығына), біріншеден жүректің ырғақтылығында 
белгіліленеді осы құбылыстардың барлықтары. Сондықтан да жүректі анықтауда 
басты  мағынасына  ие.  Алайда  шошқаларда  адамдардың  сияқты  жүрек  соғысын 
онай тексеруі мұлдем мүмкін емес. Жануар тамырын анықтауында мазасызданып 
және  қозғала  береді,  ал  егер  бекітсек  жануар  үрейленіп  және  дарақтарға  тері 
әсерін  тигізеді,  осы  себептен  осындай  анықталу  жолы  шынайы  дұрыс  нәтижені 
алып  бермейді.  Сымсыз  телеметриялық  өткізгіштің  ерекшелігінің  себебі,  пайда 
болған  электрикалық  байланыстары,  жазатын  құралына  келңп  түседі.  Осындай 
жолмен  тыныс  алудың  жиелігі  мен  жүрек  жұмысының  электрокардиограммасын 
алуға болады. 
Шошқалардың  иінез  құлығын  зертте  кезінде  мінезқылықтың  акт  түрлерін 
анықтауына  мүмкіндік  береді.  Алайда  қазіргі  уақытта  нақты  ауылшаруашылық 
жануарлардың  мінез  –  құлықтың  актілерінің  тіркелген  жіктеулері  жоқ.  Шошқа 
шаруашылығында дұрысы мінезқылықтың мына түрлерін бөліп қарастырған жөн: 
азықтық,  қорғаныш,  топтық,  жыныстық,  аналық  және  жайлы.    Бірақ  өнімділік 
жағдайында  түрдің  жіктелуі,  түрдің  ерекшелігі,  өнімділігі  мен  күтім  жағдайын, 

 
202 
 
ескере отырып қажеттілігі туандайды. Сондықтан түрдің бағалауы кезінде арнайы 
шартты  рефрлектролы  үйретілген  жануарлары  қажет  емес,  ал  туа  біткен  және 
жүре  пайда  болған  шарттысыз  реакциялылары,  олар  нақты  технологиялық 
жағдайында  тобырдың,  және  жоғыр  жүйке  қызметінің  (ЖЖҚ)  типологиясының 
шынайы  көрінісін  көрсетеді.  Әртүрлі  сыртқы  және  ішкі  тітіркендіргіштерге  ағза 
қозудың  белгілі  дәрежедегі  көрсеткішімен  жауабын  қайтарады,    бұының 
мағынасында біз жүйке жүйенің қызметтік дәрежесінің көрінісі ретінде түсінеміз. 
Жануардың белсенділігі ЖЖҚ қозуымен қызметтік күйі көрінетені болғандықтан, 
алайда кең мағынасында «белсенділік» дарақтардың тек сыртқы қозғалыс актілері 
ғана  көрсетілмейді,  сондай  –  ақ  жалпы  ағзаның  күйі,  оның  клинико-
физиологиялық  және  морфо-биохимиялық  дәрежесі  мен  өнімділігі  көрсетілетін 
болады.  Осыған  байланысты  Н.С.  Сафронов  үш  негізгі  белсенділік  түрін  көрді, 
олар  көбінде  мінез-  құлықтың  түрлерін  анықтайды:  1-сі  қозғалысты,  жануардың 
қозғалысты  сипаты  мен  қарқындылығын  анықтайды  (жүрісі,  агрессивті  жабуы 
және  төбелесі);  2-сі  жануардың  азықтық  реакциясын  бейнелейді  (  азықты  іздеу 
мен  қабылау  уақыты,  азықты  жеген  көлемі,  нәжіс  шығару  кезіндегі  мінез  – 
құлықтың ерекшелігі); 3-сі жануардың өсу қарқындалығы мен дамуы, сондай – ақ 
мал  басының  өнімділігі.    Егер  бөлек  жануарларға  анықталған  белсенділіктің 
түрлеріне  жатқызатын  болсақ,  онда  азықтануы  мен  дарақтардың  күтіміндегі 
жағдайындағы  нақты  мінезқылық  түрін  сипаттап  беруіне  мүмкіндік  болады. 
Осындай жағдайда мінезқылықтың негізгі қасиеттері бойынша активті, біркелкіліг 
және пассивті болып бөлінеді.    
Жануардың  ЖЖҚ  күйі  мінезқылық  пен  мал  басының  өнімділігінде 
белгіленеді,  онда  барынша  жүйке  қызметінің  түрінің  перспиктивалы  анықтаулы 
көрінісі  болады.  Алайда  классикалық  әдісі,  жануардың  бойын  қозғалыс 
азықтыіздеудің  рефлекстерін  сіңіру  жұмысы,  өте  еңбекті  көп  қажетсінетін  және 
бір  жануарға  5  тен  –  8  күнге  дейін  уақытты  жұмсауын  керек  етеді.  Полтаволық 

 
203 
 
шошқа шаруашылығының ҒЗИ ғалымдары жетілген әдісті ұсынды, оның негізінде 
И.П. Павловтың жүйке процестерінің қасиеттері туралы зерттеулері жатты: күші, 
тепе  –  теңдігі  (қозу  мен  тежеу)  және  қозғалысы.  Жануардың  ЖЖҚ  түрінің 
көрсеткіші ретінде, жүйке жүйесіне жасанды электрлік тоқ импульсімен, дыбысты 
және жарық тітіркендіргіштерімен әсер ету кезінде, жүрек – қан тамыр жүйесінің 
рекциялары қолданады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Күштің  жүйке  жүйелік  сандық  бағалауы  үшін  тітіркендіргішті  қолданады, 
тітіркендіргіш  және  тежеудің  жүйке  жүйесінде  пульстің  жиелілігін  өзгертіп 
отырады.  Біркелкі жүйке  жүйесінің  сандық бағасын,  тітіркендіргіш  пен  тежеулік 
жүйке жүйесіне пульс жиелігінің өзгеру қатынасында тексеріледі. Қозғалыс жүйке 
жүйесінің  айырмашылығын  уақыт  аралығында  есептейді,  яғни  тыныш  күйінен 
бастап  әсер  еткен  тітіркендіргіштердің  (дыбыс,  жарық)  әсерінен  пайда  болған 
қозғалысын.  Кейін салыстырмалы кестеге тіркеледі. Жануарлардың 
жүйке 
жүйесінің  түрі  бойынша  сұрыптауында  кедергі  болып  жүрген  қазіргі  уақытта, 
әрқайсысының  қабілетіне  байланысты  нақты  тесттердің  шығарылуы  және  де 
соның  ішінен  сандық  өлшемдерді  бөліп  алуы  болып  келеді.  Осы  өлшемдерді 
анықтауындағы  туындаған  кедергілерді  өту  үшін  басқа  жолдарыды  табу  керек. 
Осындай  жолдардың  бірі  болып  тітіркендіргіштердің  әсерінен  жүрек  –  қан 
тамырларының  жұмысын бақылауы  болып  табылады, осымен  анықтауға  болады, 
қандай жүйе басымырағын тежеулі әлде қозулысы ме екенін.      
 
 
 
 
Құрылғы,  жануардың  денесіндегі  5-6  қабырға  арасында  бекітіледі, 
осымен  тыныш  күйінде  жүрек  жиілігінің  ырғақтығының  қысқартылуы  (пульс) 
өлшенеді, кейін иықжаурын мүшелегінде орналасқан тітіркендіргіш электродына, 
электрлік  тоғы  шектеулі  көлеміндегі  импульстері  түседі,  сонымен  қатар 
тітіркедіргіш шегі мен рефлекс уақытын өлшейді. Импульстерді тыныш күйіндегі 
3 мин ішіндегі реобазамен, дыбыс және жарық тітіркендіргіштерімен өзгергіштігін 
бекітіп  отырады,  ол  болса  ағазаның  -  қозу  дәрежесімен,  ал  5  мин  ішіндегі  әсер 

 
204 
 
еткен  тітіркендіргішке  импульстің  өзгеруінен  туындаған  қозуды  -  тежеу 
дәрежесімен сипатталады. Жүйке жүйесі түрінің бір қасиетін, күш жүйке жүйесін 
(қозу мен тежеу) сандық бағалауы матиматикалық түрде, формуламен көрсетілуі 
мүмкін:      
С= КПр (Рор/∆Рр + ∆Рм/Ром-Рор) 
С — жүйке жүйесінің күші; К — пропор¬цияның коэффициенті, ОЖЖ – нің 
жұмысын  ССС-  тің  қызметімен  байланыстырады;  ПР  —  тоқ  тіртіркендіргішінің 
шектеулігі;  РОр  —  тітіркендіргіштің  алдындағы  пульс  күйі;  ∆РР  — 
тітіркендіргіштік  әсер  еткеннен  кейні  пульс;  АРт  —  тежеу  кезіндегі  пульстің 
өзгеруі; Рот — тежеу адындағы пульс. 
Жануардағы тежеу немесе қозу жүйелері біркелкілі болмайды және күшпен 
әртүрлі болып келеді. Егер дұрыс тепе – теңдігі сақталынбаса, онда мал күйзеліске 
ұшырайды, жүйкесі тозады және де өлімге соқтырады. Сондықтан ұсынылған әдіс 
бойынша  тепе  –  теңдікті  сақтауы,  бірден  бір  мағызды  жүйке  жүйесінің  қасиеті 
болып келеді, қозу мен тежеу қатынастарының байланыстарында анықталады:   
У=К1 х Рр(Рот-Рор)/∆Рт х ∆Рр 
 У – жүйке жүйесінің тепе - теңдігі; К – пропорцияның коэффициенті, ОЖЖ 
– нің жұмысын ССС- тің қызметімен байланыстырады;  
Жүйке  торшаларына  тән  үшінші  қасиеті,  ол  қозғалғыштығы  –  жүйке 
жүйесінің қабілеттіне сай, қозғаушы үдерісіне байланысты өз әрекетінде жылдам 
немесе  баяуға  ауысуы,  тежеуші  үрдісіне  немесе  керісінше.  Қозғалғыш  жүйесін 
анықтауында,  жануардың  тыныш  күйіндегі  және  тітіркендіргіш  әсерінен 
туындаған  күйінің,  уақыт  аралығында  реакцияға  жауап  айырмашылығын 
пайдаланады: 
П = К2 х t0/tp-t0 

 
205 
 
П — жүйке жүйесінің қозғалғыштығы; К2 —пропорцияның коэффици¬енті; 
t0  —  тыныш  күйіндегі  жауап  беру  уақыты;  tp  —тітіркендіргіш  әсерінен  жауап 
беру уақыты. 
Осы  коэффициенттерді  К,  Кх  и  К2  пайдалана  отырып,  белігілі  мал  түріне 
немесе жануар тұқымдастығына салыстырмалы талдау жүргізуге болады. Ол үшін 
бұрынан белгілі жоғарғы жүйке жұмысының нәтижелерін алып және сол бойынша 
кесте құрастырылады.   
Құрал  арқылы  анықталған,  көлемді  ақпараттырының  көрсеткішін 
талдауында,  сынамалық  жануарлырды  екі  топқа  бөлуге  болады:  біркелкілі 
(тыныш)  және  мазан  (мазасызданатын),  басында  сұрыпталған,  мысалы, 
азықтабатын  әдісі  байынша,  кейбір  арнайы  жауарлардың  қажетті  сатистикалық 
ақпараттары  жиналынды.  Ағзаның  физиологиялық  қалпына  қарамастан,  жүйке 
жүйенің  ерекшеліктерінің  көрсеткіштері  әртүрлі,  бірақ  белгілі  жүйке  жүйенің 
түріне тән болады, яғни әр жануардың тобына ОЖЖ түріне тән белгілері болады. 
Анықталған  ВНД  тип  түрлері  мал  басының  өнімділігін  объективті  түрде,  мал 
тобында  лайықты  жүйке  жүйесінің  түрін  бөлуге  және  шошқа  шаруашылығының 
технологиясы жағдайында көбейтуге мүмкіндігін береді.  
Осы  тәсіл  жануарлардың  түрлерін  ОЖЖ  бойынша  бөліну  процесін  жүзеге 
асыруға мүмкіндік береді, бірақ оның белгілі бір жағымсыз жақтары: 
•  ОЖЖ  қызметін  сандық  бағалауы  салыстырмалы  тар  мәселеде  шешіледі, 
өйткені  бұл  кезде  зерттелетін  және  бағаланатын  бірі  ғана  жоғары  жүйке 
қызметінің қасиеті — күш жүйке жүйесі. Басқа сөздермен, әдіс пен құрылымына 
шектеулі қызмет қабілеттері тән және ОЖЖ қажетті тиісті шығындар дұрыстығын 
анықталуы керек; 
•  жануардың  осы  немесе  басқа  топтарға  жататының  ОЖЖ  түріне  тән 
автоматты  шешім  қабылдауының  болмауы,  салыстырмалы  кестені  қолдануына 
қажеттілігін  тудырады.  Соңғылары  алдын  ала  өлшеу  және  тіркеудің  бастапқы 

 
206 
 
кейін  жанама  деректер  туралы,  ағзаның  сыртқы  тітіркену  реакциялар  бойынша 
ұйымдастырылған  тиісті  бағдарламасын  және  кейіннен  есептеу  екіншілік 
параметрлерін  (қолмен  немесе  есептеу  блоктарын  микропроцессор)  бойынша 
алынған  формульды  тәуелділігінде,  олар  содан  кейін  белгілі  бір  интервалды 
мәндерімен  анықтау  үшін  ОЖЖ  салыстырылады,  олар  айқындалса  бақылау 
топтарында  жануарлар  верифицирды  (сол  немесе  басқа  тәсілмен)  типі  ОЖЖ 
анықталады. 
• ОЖЖ бағалауын қарастырылатын жолы ұзарады және жануарды қалаулы 
сұрыптау жүйесі қыйындайды және де жалпы толыққанды талаптарды шешпейді, 
операторға  тек  тиісті  есептік  деректерін  ұсынады,  сол  бойынша  ОЖЖ  түрі 
кестемен анықталады; 
•  мұндай  әдіспен  өлшеу  және  есептеу  бастапқы  және  қайталама 
көрсеткіштерін  бағалау  үшін  ОЖЖ-ны  жүзеге  асыратын  құрылғысына,  кейбір 
кемшіліктері  тән  болады:  ОЖЖ  сипаттайтын,  құрылымында  және  оның  сапасын 
арттыру  қажет  болған  жағдайда,  күрделілігінің  санын  кеңейтуіне  талданатын 
параметрлердің  әмбебаптандыруының  болмауы,  бұл  әсіресе,  базалық  блок 
қайталама (демалыс) көрсеткішіне қатысты болады, операторлары автоматты емес 
(қолмен) әдісімен ОЖЖ  түпкілікті бағалауы үшін пайдаланады. 
ОЖЖ  түрін  бағалауындағы,  сыналған  жануарларға  қолданған  әдістермен 
және  құрылғыларының  көрсетілген  кемшіліктерінің  көбін  шешу,  дәрежесін 
арттыру  үшін,  оның  бағалауына  көп  өлшемді  жануарлардың  жағдайлары  туралы 
ақпаратты  өңдеуге  түбегейлі  басқа  көзқарасы принциптерінің  теориясы  негізінде 
бейнелерді тануы ұсынылады. 
Қорытындындылау негізінде ұсынылып отырған көп өлшемді ақпарат өңдеу 
әдісінінің, келесі ерекшеліктері айта кетейік: 

 
207 
 
1)  қолдану  мүмкінді  жағдайында  нашар  ресімделуі  және  түрдің  толық 
сипаттамасын  (ОЖЖ  типтерін)  әр  түрлі  формада  тапсырмасының,  олардың 
ақпараттық белгілерінің жан-жақтылығының жеткіліктігі; 
2)  әдісі  қандай  да  бір  "нақты"  немесе  аппроксимирді  формульды 
тәуелділіктердің  жүйке  қызметінің  негізгі  қасиеттерін  (күш,  тыныш  немесе 
қозғалысы)  жанама  параметрлерінің,  содан  кейін  яғни  тиісті  шамалар  және 
салыстыруға тиісті кестелер осы демалыс мәндері ОЖЖ жататын сол немесе өзге 
түрлерін талап етпейді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ақпараттың  қорына  сүйене  отырып  ОЖЖ  түрлері  бағаланатын 
шекараларын  тек  қана  ажырытап  бөліп  алуы  да  жеткілікті,  кейін  зерттелетін 
түрлердің  интегралын  вектор  арқылы  бағаланады.  Көп  көлемді  ақпаратты 
диалогты режимінде арнайы үйретілген дисплей көмегімен өңдеуінің ерекшелігі, 
бір  уақытта  нысаналарды  және  олардың  түрлерінің  бейнелеуінде.  Бұл  ОЖЖ 
типтері  бөлінетін  бағалау  кезінде  немесе  басқа  да  әр  түрлі  жануарлардың 
ағзасының  функционалдық  күйін  анықтауда,  айтарлықтай  жеңілдету  және 
әмбебаптандыру  техникалық  іске  асыратын  осындай  құрылғылардың  түрлі 
мәселелерді шешуіне әкеледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Біз,  сондай-ақ,  жануардың  электрлік  тітіркендіргішіне  жауап  реакциясын 
нақтылығын  тіркейтін  құралын  әзірледік.  Құралдың  жүйелігінің  ерешелігі, 
электрлік  импульс  әсерін,  жануар  ағзасына  ешқандай  патологиялық  өзгерістер 
туындатпай, дозаның қатаң  тәртібін сақтауға мүмкіндік береді.  Айтылған әдісті 
қолданса  жоғары  дәлдікпен  жануардың  тітіркендіргішке  жауаптылығын  тіркеуге 
мүмкіндік береді, сондай – ақ жүйке жүйенің күйін анықтау кезінде қателіктердің 
болуын болдырмайды.   
 
 
 
 
 
Шошқаның  қозғалыс  белсенділігін  анықтауы  үшін  біз  құрал  ойлап  таптық. 
Ол  белгілі  уақыт  ішінде  жануардың  қозғаласын  тіркеуге  мүмкіндік  береді. 
Құрылғының  жұмыс  істеу  тәртібі,  импульс  жарықтарының  денеден  шашыранып 

 
208 
 
және оны фотодиодпен қабылдайды, регистратор мен жарық таблосының жанасуы 
кезінде белгіленеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жұмыс  алдында  жануар  арқасына  шағылдырғыш  бекітіледі,  ол  бокстың  әр 
жері  нүктесінен  оған  түскен  жарықты  шағылдыруы  тиіс.  Жануардың  боксқа 
орналастырады,  тек  тынышталғаннан  кейін  боктың  үстінде  орналасқан  жарық 
шашқыш  көзін  қосады.  Жарық  саулелері  жануардың  кез  келген  тұрысында 
шағылдырғыш 
пластинасынан 
фотодиодқа 
түседі. 
Күшейгеннен 
және 
қалыптасқаннан кейін дабылдары санақ – шешуші құралына беріледі, онда арнайы 
бағдарламада  өңделеді  және  сәйкес  өңделгеннен  кейін,  яғни  бақылау  барысында 
және қозғалыс белсенділігінің индексі, нақты жануардың ауысуының түрі ретінде 
ақпараты  түседі.    Зерттеу  үшін  жануардың  мінез  –  құлықтың  актілерін  тіркеуі  5 
мин-тік интервалымен 8 сағат ішінде, таңғы және түскі азықтандыруын қосқанда 
жүргізілді.  Мінез  – құлық  элементтерін  есептеу  негізінде  уақыт демалысқа,  азық 
қабылдауы және суына, қозғалысына арнап бөлінді.   
 
 
 
 
 
 
Негізгі 
ережеге 
сәйкес 
В.И. 
Великжановтың 
әзірленген 
тұжырымдамасы  жүйелі  интеграцияның  туралы  тезисі  болып  табылады.  Әр 
жануардың ақпаратын жинауын, кеңістігінде бөлінген және уақыт технологиялық 
процестері  бойынша,  жергілікті  контурларын  бақылауын,  тіркеуі  және  барлық 
кіші деңгейдегі бірыңғай интеграцияланған жүйесін біріктіруін қамтамасыз етеді. 
Бұл жүйенің негізінде жатқан, сапалы басқару құрылымының моделі, осы арқылы 
жануардан кері байланысы оның барлық өмірқамтамасыздығын жүзеге асырады. 
 
Жалпы стратегиясы АСУ ТП құру нысанының сипаты, жануарды өсіру және 
азықтандыруы. Ол негізгі талап пайдалануы бойынша генетикалық әлеуетін ретке 
келтіріп    және  технологиялық  процестерді  басқаруын  оңтайландырады.  Екінші 
деңгейі,  өндіруді  жүргізу  бойынша  технологиялық  процестерді  басқаруын 
көздейді.  Үшінші  деңгейде,  диспетчерлік  басқару  мақсаттары  қалыптасады. 
Төртінші  деңгейде,  жедел  технологиялық  процестерді  мақсаттарын  басқаруы 

 
209 
 
белгіленеді.  Басқару  мақсаттары  цех  ағындарының  деректер  желісін  бесінші 
деңгейде  анықталады.  Алтыншы  деңгейі,  басқару  мақсаттары  белгілі  бір 
технологиялық операцияларды орындау үшін қалыптастырады, олардың деректер 
ағыны берілуі жетінші деңгейде. Соңғы қадамын әзірлеуінде, нақты тұжырымдама 
мақсаттарын  бірлі-жарым  объектілерінің  технологиялық  процестер  мен 
операциялар  басқару  болып  табылады.  Мұнда  басқару  нысаны  ретінде  бөлек 
жануарлар, машиналары және жұмыс мүшелері болып табылады.  
 
 
 
 
ВНИИРГЖ  ден  алынған  жалпы  мағлұматтары  барлық  мінез  –  құлықтын 
түрлерін  3  күрделі  деңгейіне  бөлінеді:  қарапайым,  пайдаланушы  іс  –  әрекеттері, 
күрделі  мінез  –  құлық  түрлері,  кіріктірілген  мінез  –  құлық  қасиеті.  Орнатылды, 
алғашқы  екеуі  де  жоғары  түрленгіштікпен  сипатталады,  олар  жүзеге  асырушы 
шартты-рефлекторлық  қызметі  және  бейімдеу  жүйелері  туралы  куәландырады. 
Мінез  –  құлықтың  интегралды  қасиеті  генетикалық  маркер  ретінде,  этологиялық 
мінез  –  құлықтың  деңгейінде  механизмін  жүзеге  асырады.  Қазіргі  уақытта  өзара 
мінез-құлықтың  және  өніміділікті  белгілері  ауыл  шаруашылығы  жануарларында 
теориялық  негізделген  және  эксперименттік  расталды.  Өнімділіктің  бағытына 
қарай,  бұл  байланысы  оң,  сондай  –  ақ  теріс  бола  алады.  Өзара  мінез-құлықтың 
елеулі  мәні  байланысын  және  өнімділік  белгілерін  орнату  үшін,  мінез-құлықтың 
жеке ерекшеліктері ескеу керек. 
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: