Жануарлар этологиясы

 
89 
 
етеді.    Мысалы,  иттерге  суды  немесе  сұйық  азықты  тұрып,  құйрығын  түсіріп 
қойып    жалап  ішу  тән.  Қатты  азықтарды  ол  тістейді  және  шайнайды  және  бұл 
жерде  оған  жатып  тамақтану  тән,  алдыңғы  аяқтарымен  азықты  ұстап,  тістерімен 
оларды кішкене бөліктерге бөледі. Мінезқылықтың 
түрлерін 
бейімделген 
эффектілер  бойынша  классификациялайды.  Жыныстық,  ата-аналық,  азықтық, 
қорғаныштық,  зерттеулік,  басымдылық  және  т.б.  Мінезқылықтүрін  ажыратады. 
 
Эволюцияның  әр  түрлі  этаптарында  мынадай  туа  біткен  бейімделушілік 
реакцияларын  байқауға  болады:  таксистер,  рефлекстер  және  инстинкттер.  Жүре 
пайда болған формаларына үйрену мен ойлау жатады. 
 
 
 
Таксистер  –  қарапайымдылар  мен  көпжасушалылардың  ағза  мен  сыртқы 
ортамен  ара  қатынасын  анықтайтын    мінезқылықтыңқарапайым  формалары.   
Эволюцияның  келесі  сатыларында  таксистердің  рөлі  төмендейді  және  олар 
бейімделудің  жетілген  механизмдерімен  алмастырылады.    Таксистер  өздерімен  
қоршаған  ортаның  кейбір  факторларына  деген  ориентациясын  көрсетеді. 
Қарапайым жағдайларда таксистер ағзаның бейімделуі стимулға деген қарапайым 
туа біткен жауабы болатын  ориентация немесе іс – қимыл болып табылады. Басқа 
жағдайларда таксис тек күрделі мінезқұлықтыңэлементі ғана бола алады. 
 
 
Рефлексте мінезқылықтың бейімделгіштігінің бір түрі болып табылады. Бұл 
жерде  ол  жануарлар  әлеміндегі  бейімделудің  негізгі  түрлерінің  бірі  ретінде 
шартсыз рефлекторлы реакция болып қарастырылады.  
 
 
 
Инстинкт  –  туа  біткен  мінезқұлықтыңжоғарғы  сатыдағы  формасы.  Бұл 
белгілі  бір  әсерлерге  жауап  қайтаратын  тұқым  қуалайтын  реакциялардың 
комплексі  болып  табылады.  Инстинктивті  мінезқылық  және  басқа да  формалары 
секілді, белгілі бір бейімделушілік  бағыты болады – тиісті жануардың түріне сай 
сақтау мен дамыту мақсатында керекті жағдайларды қалыптастыруға бағытталған.  
Жоғарғы сатыдағы жануарлардың мінезқылқында туа біткен элементтерін байқау 
және  мінезқылыққа  үйретудің  әсер  еткенін  байқау  қиынға  соғады.    Мысалы, 

 
90 
 
мысықтарда  тышқандарды  аулау  инстинктивті  реакция  болып  табылады,  бірақ 
көбінесе  мысықтардың  тышқан  аулап  үйренуі  үшін,  ересек  мысықтардың 
аулағанын көруі керек.  Таза мінезқылықтық акт өмірінде бірақ рет болуы мүмкін, 
кейін оған көптеген шартты рефлекстер қабаттасуы мүмкін. 
 
 
 
 
Үйрену – әрбір индивидумда өзіндік таңба қалдыратын өмірлік тәжірибелер 
және  өткен  тәжірибелерге  сүйеніп  жануарлардың  жаңа  реакцияларды 
қалыптастыруы,  бейімделушілігі  төмен  реакцияларды  түрлік  өзгертулерге 
бағытталған үрдіс.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Үйренудің  бірнеше  түрлері  бар,  туа  біткен  қарапайым  мінезқылықтық 
модификациялардан  адамдардың  ой  әрекеті  байқалатын  күрделі  үрдістерге  дейін 
қамтиды.     
 
 
 
 
Ойда сақтау – импринтинг 
 Ең  алғашқы ойда  сақтау  туралы  мәліметтерді    Лоренц  айтқан (1935,  1937). 
Ойда  сақтау  жануарлардың  өмірінің  белгілі  бір  кезеңінде  сыртқы  орта 
обьектісімен  қалыптасқан байланысты орнатумен сипатталады.  Бұл байланыс кез 
келген  қозғалғыш  обьектінің  артынан  еру,  сол  обьектіге  жақындау,  онымен 
қатынасқа  түсу,  жанасу,  жалау,  төмен  ырғақты  дыбыстар  шығару  (қанағаттану 
дыбысы), жоғарғы тонды (дисстресс – реакциялар) шығару арқылы білінеді. Бұған 
мысал  ретінде  жаңа  туылған  қозының  мінезқылқын  келтіруге  болады.  Егер  сол 
уақытта  оны  енесінен  айырып,  алдына  тұрып  кейін  кетіп  қалса,  қозы  адамның 
артынан жүреді.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ойда  сақтау  обьектісі  ретінде  өмірінің  кезеңдерінде  көрінетін  басқа  заттар 
мен құбылыстар болуы мүмкін: Қауіпті заттар, жағымсыз дыбыстар және т.б.  К. 
Лоренцтің  (1971)  ойынша,  Түбірінде  импринтинг  шартты  рефлекстен 
айырмашылығы  бар,  ол  ойда  сақталған  обьектіге  реакциясы  ұзаққа  сақталады 
және  тез  есте  сақталады,  өмірінің  дамуының  белгілі  бір  «критикалық»  кезеңінде 

 
91 
 
пайда  болады  және  жойылмады.      Бірақ  кейінгі  зерттеулерге  сүйенсек,  бұл 
айырмашылықтары  абсолютті  емес.  Импринтинг  жануарлардың  мінезқылқын 
қалыптастыруда  үлкен  маңызы  бар,  осыған  орай  маңызды  обьектілер  мен 
құбылыстар  тез  әрі  нақты  есте  сақталады.    Импринтингтің  құбылыстарының 
механизмін  саралауда  ортақ  ой  –  пікірлер  жоқ.  А.Г.  Понугачева  (1973) 
импринтингті  ескі  жадының  бір  формасы  ретінде  қарастырған.    Л.Г.  Воронин 
(1969)  импринтингті  суммациялық  рефлекстерге  жатқызады  –  сенсибилизация 
үрдістерінің  негізінде  құрылған    үйренудің  ең  қарапайым  формасы. 
Импринтингтің  құбылысында  әлі  де  анық  емес  және    олардың  шешімі  маңызды 
нәтижелерді беретін сұрақтар бар.   
 
 
 
 
 
 
Еліктеу  –  бұл  да  үйренудің  бір  формасы.  Жануарлардың  еліктеулері  жиі 
байқалады. Кейде еліктеу импринтингке жақын  – еру рефлекстерінде  автоматты 
реакциялар  түрінде  өтеді.  Жылқыларды  вагонға  орналастыру  барысында, 
кейбіреулері  қарсылық  көрсетіп  вагонға  кірмейді.  Бірақ  осы  жылқының  көзіне 
ешқандай қарсылықсыз вагонға кірген жылқыны көрсетсе, ол дереу тынышталып  
артынан еріп кіреді. Есте сақтайтын жайт, пайдалы рефлекстермен қоса жануарлар 
еліктеу арқылы өздерінде әр трлі жағымсыз іс – әрекеттер өңдеуі мүмкін.    
 
Үйренудің түріне «и н с а й т» жатады. В. Торптың анықтамасы бойынша, 
инсайт – жаңа реакциялардың ешқандай сынама мен қателіксіз дұрыс орындауы. 
Жануарлардың  қаруларды  қолдануын  инсайтқа  мысал  ретінде  келтіруге  болады. 
Инсайтты бейнелі ойға қабілеттілігінің сипаттамасы ретінде қарастыруға болады. 
 
Ойлау  –  мінезқылықтың  жоғарғы  формасы,  адамдардың  мінезқылқындағы 
үстемдігі  бар  түрлердің  бірі.  Физиологтар  мен  этологтар  арқылы  жоғарғы 
сатыдағы  жануарлардың  элементарлы  талқылағыш    қызметтерінің  бар  екендігі 
дәлелденген. Бұл жерде инсайт мысал бола алады. Кейде нәтижесіз әрекеттерінен 
кейін  және  пайда  болған  іркілістен  кейін,  кенет  жануар  Мінезқылық  тактикасын 
өзгертіп тапсырманы орындайды.Демек, жануардың миында  алдында орындалған 

 
92 
 
әрекеттерін  саралап,  одан  кейін  жасалатын  іс  –  әрекеттеріне  өзгеріс  енгізеді.  Біз 
мұндай  жағдайды  бақыладық.  Мықты  сырықтардан  жасалған    биік  қоршаулары 
бар  орманға  қашырды  жіберіледі.  Қоршаудан  секіріп  өту  үшін  бірнеше  рет 
жасалған  нәтижесіз  әрекеттерден  кейін  қашыр  тынышталады.  Бірақ  біраз  уақыт 
өткен  соң  ол  қоршауды  бойлай  жатып және басын,  денесін,  құйрығы  қимылдата 
отырып қоршаудың келесі жағына өтті; тұрып, қағып – сілкініп, жүгіріп кетті. 
 
Жоғарғы сатыдағы жануарларда бар және эволюциялық тұрғыдан дамитын  
талқылаушылық  қызметінің  элементтері  болады.  Бұл  жануарлардың  күрделі 
тапсырмаларды орындауларында дәлелденеді.   
 
 
 
 
 
Жүре пайда болған мінезқұлықтыңқарастырылған формалары – үйрену және 
ойлау  –  эволюцияның  жоғарғы  сатыларында  дамиды.    Үйрену  сүтқоректі 
жануарларда  үстемді  бола  бастайды.  Мінезқылықтары  үйрену  барысында    туа 
біткен және жүре пайда болған реакциялармен анықталады.  Осы реакциялардың 
механизмдерін  оқып  үйрену  жөніндегі  сұрақтар,  жоғарғы  жүйке  жүйесінің  
туындауын онтогенезде де, эволюциялық тұрғыда да қарастырады. 
 
Жануарлардың мінезқылығының қалыптасуы 
Жылқыларды, ірі қара мен ұсақ малдарда, шошқаларда жас төлдері жетілген 
болыр  туатыны  соншалықты,  енесінің  соңынан  тіпті  ұзақ  қашықтыққа  да  еріп 
жүре  алады.  Олардың  табиғи  жағдайда  дамуы  күнделікті  жайылымдарды 
ауыстырып отыратын табында немесе үйірде өтеді.    
 
 
 
 
Бұл  жануарлардың  эмбриональды  дамуы  жаңа  туылған  төлге  шартсыз 
ориентирлік  рефлекстердің  көмегімен  кез  келген  жағдайларда  аман  қалуға 
мүмкіндік  береді.  Латентті  үйрену  –  бұл  ұқсас  немесе  тепе  –  тең  тәжірибелік 
жағдайларда  бұрын  болған    жануарлардың  жадында  сақталатын  таңба  (  мысалы, 
лабиринттегә  егеуқұйрық).  Еліктеудің  негізінде  құстардың  түрлік  «әндерін» 
жаттап  алуы  құрылған.  Ауыл  шаруашылық  жануарларының  төлдері  еліктеу 

 
93 
 
арқылы  оған  қажетті  іс  –  әрекеттерді,  мысалы  жайылу  қабілеті,  үйреніп  алады.
 
Импринтинг  (ойда  сақтау)  –  шартты  рефлекторлы  үйренуге  ұқсас  келетін 
үйренудің ерекше формасы, бірақ бұл индивидуалды емес түрлік сипаттамаларға 
бағытталған.  Постэмбриональды  дамудың  тек  алғашқы  сатыларында  ғана 
қалыптасады,    қысқа  мерзімді  кезеңдерде  ұзақтығымен  және  тұрақтылығымен 
сипатталады. Мысал ретінде жаңа төлдердің ( немесе балапандардың) кез келген 
алдындағы тірі немесе жансыз обьектілердің соңына еруін (мысалы, адам немесе 
құстың  макеті)  қарастыруға  болады.  Бәлкім,  импринтинг  келесі  өмірінде  жақын 
туыстарын  танып  білуде  және  туыстық  шағылысуды  болдырмау  мақсатында 
қолданылуы мүмкін.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жүре  пайда  болған  мінезқылықтың  жоғарғы  дәрежесі  -    бұл  түсінуге 
(инсайт) негізделген Мінезқұлықтүрі. Бұл тек жоғары дамыған омыртқалылардың 
өкілі  –  приматтарда  ғана  кездеседі.    Мұндай  мінезқылықтың  формасы  заттарды 
дайындау  және  пайдалану  арқылы  жүзеге  асатын  жоспарлы  іс  –  әрекеттермен 
көрінеді.  Табиғи  жағдайларда  қалыптасатын  шартты  рефлекстердің  күрделілігі 
ағзаға жеке стимулдар емес, оларды топтарының әсер етуімен түсіндіріледі.  Егер 
бірнеше рет стимулдар бірдей реттілікпен әсер ететін болса, онда шартты немесе 
шартсыз  реакциялар  да  бекітілген  реттілікті  қалыптастырады.  Олар  соншалықты 
мықты болуы мүмкін, өйткені жеке рефлекстер тек өзінің шартты стимулына ғана 
емес, алдыңғы стимулмен шақырылған реакцияға да жауап қайтаруы мүмкін. Бұл 
жерде дара пайда болған тәжірибелер жаңа шартты рефлекстердің және үйренудің 
ассоциативті  емес  формаларының  қосындысы  еместігі  айтылады.  Рефлекстер 
жоғарғы  тәртіптің  әдебиеттерде  тізбекті  шартты  рефлекстер,  динамикалық 
стереотиптер және т.б. функционалды жүйелерін қалыптастырады. 
 
Үйрену,  инстинкт  сияқты,    сараптау  негізінде  мінезқылықтың  бейімделуін 
(адаптация)  қамтамасыз  етеді.  Бірінші  жағдайда  бұл  үрдіс  түрдің  тарихы 

 
94 
 
аралығында  өтеді,  ал  екіншісінде  –  түршелердің  тарихы  аралығында  (О. 
Меннинг). 
Мінезқылықтың түрлері мен классификациясының негізі 
Зоотехниялық әдебиеттерде кездесетін «бихевиор» түсінігің  мәні ағылшын 
тілінен  аударғанда  behaviour  –  Мінезқылық  дегенді  білдіреді.  Ал  (бихевиоризм( 
түсінігі ( ағылшынша behaviourism) психологиядағы зерттеулік бағыттардың бірін 
қамтиды,  ХХ  ғасырдан  бері  ғылыми  термин  болып  қолданылып  келе  жатқан, 
бастамасын  Уотсон  ғалымы  ашқан.  Бихевиоризмді  зерттеу  нысаны  ретінде 
бақылауға  жататын  жануарлар  мен  адамдардың  мінез  –  құлқы  алынған,  яғни 
сыртқы 
тітіркендіргіштерге 
бағытталған 
реакциялардың 
жиынтығы.  
Интроспекция  әдісін  жоққа  шығарып,  бұл  бағыт  обьективті  зерттеу  әдістерін 
негізге  алды.  Интроспекция  –  өзін  –  өзі  бақылау  әдісі,  ХІХ  ғасырдың  соңғы 
жағында тәжірибелі  психологияда кеңінен қолданылған.   
 
 
 
Бихевиоризм  жануарлардың  мінезқылқының  заңдылықтарын  эмпирикалық 
зерттеудің  дамуына,  олардың  әдеттерін  білуге  және  антропоморфизмнен  бас 
тартуға ықпал етті. Бұл зертеулердің  бағыты: а) Зоопсихологтар, Лёб, Йеркс және 
Торндайкпен дамытылған, зерттеудің әдістері мен мақсаты; б) Павловтың  шартты 
рефлекстер  теориясы;  в)  Бехтеревтің  рефлексологиясының  ықпалы  арқылы 
қалыптасты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жеке түрге немесе топқа жататын жануарлардың мінезқылқын бақылаумен 
этология  ғылымыайналысады  (грек  тілінен  ethos  –  әдет,  мінез  және  logos  – 
ғылым).  Садовскийдің  (1973)  пікірінше,  этология  –  зерттеу  нысаны  ретінде 
«қоршаған  ортаның  тітіркендіргіштеріне  ағзаның  жауап  қайтаруының  күрделі 
формаларының  заңдылықтарын  үйрену  және  орнату»  болып  табылатын  ғылым. 
Этологияны  сипаттық,  яғни  жеке  әдеттерді  сипаттаумен  айналысатын  және 
тәжірибелік,  жануарлардың  әр  түріне  және  тұқымына  сай  әдеттерді  қамтамасыз 
ететін  факторлардың  анализімен,  сезімдік  ағзалардың  жұмыс  істеуінің,  жүйке 

 
95 
 
жүйесінің функцияларының дұрыстығын зерттеумен айналысады. 
 
 
Хейфец  (1969)  жануарлардың  мінез  –  құлқының  тоғыз  негізгі  формасын 
жіктеген  
1.
 
Азықты  қолдану  арқылы  жүзеге  астаын  Мінезқұлықнемесе  азықтық 
Мінезқылық (ingestive       behaviour). Ол азықты немесе белгілі бір  өсімдікті 
пайдалану  кезінде  және  физикалық  жағдайында,  азықтану  кезіндегі 
бәсекелестікте,  тәбеттің  әр  түрлі  болуында  байқалады.  Жайылымдағы 
азықтық  Мінезқылық  белгілі  бір  түрге  жататын  өсімдіктерді  таңдауы  және 
жетілгендігі, шөпті тістеу жиілігі, жайылым мен күйіс қайтару уақыты және 
қолданылатын  шөптіңтиімділігі  мен  судың  мөлшері  арқылы  сипатталады. 
Бұл  мінезқылықтың  формасы  жас  төлдердің  дамуы  мен  өсуіне,  азықтануы 
мен  етінің  сапасына,  жануарларды  пайдаланудың  барлық  бағыттарына 
ықпал етеді.  
2.
 
Бөліп  шығаратын  функциялармен  байланысты  мінезқылық,  немесе  бөліп 
шығарушы (eliminate   behaviour).   Дефекация актісінің және зәр шығарудың 
жиілігімен, экскременттердің санымен  сипатталады. 
3.
 
Ұрғашы  және  еркек  малдардың  жыныстық  мінезқылқы  (sexual    behaviour).  
Бұл шағылыстыру кезінде белгілі бір қалыпты қабылдау кезінде, жыныстық 
белсенділікте  және  де  шартты  және  шартсыз  жыныстық  рефлекстердің 
бұзылуы кезінде байқалады. 
4.
 
Қамқорлық  Мінезқылық  (care-giving;  epemelitic  behaviour).  Ұрпақтарын 
қорғауда,  тәрбиелеуде,  ему  актінің  ұзақтығы  мен  жиілігі  кезінде,  тәжірибе 
беруде, адамдар берген азықты табу мен қолдану арқылы сипатталады. 
5.
 
Табындық Мінезқылық (care-soliciting    behaviour). Табындағы иерархиямен,  
табынға тән жалпы мінезқылықпен және ойын, серуен, демалыс, ұйқы және 
белсенділік  арқылы  сипатталады.  Үстемдік  ету  мен  бағыну  қарым  – 
қатынасы  саны  жағынан  оптимальды  жануарлар  тобында,  әсіресе  ірі  қара 

 
96 
 
мал, қой және ешкілердің табындарында көрінеді. Демек, осы жануарлардың 
табындарының жиі ұшыраспауын бақылау керек, себебі бұзылған иерархия 
тек  1-2  аптадан  кейін  ғана  өз  қалпына  келе  алады  және  азық  қабылдау 
кезінде  тыныштықтың  бұзылуы  қнімділігін  төмендетеді.  Мұндай 
жағдайларда сауын сиырларының сүтінің мөлшері 10% төмендейді. 
6.
 
Бәсекелестік  Мінезқылық  (agonistic  behaviour).    Бұл  табынның  мүшелеріне 
шабуыл  жасағанда,  жыныстық  жетілген  және  бірдей  жынысты,  өзіне 
көсемдікті алу немесе жоғарғы дәреже алу  мақсатында көрінеді. 
7.
 
Аллеломиметикалық  (еліктеуіш)  мінезқылық  поведение  (allelomimetic   
behaviour).  Бұл әсіресе жас төлдермен, табынның ересек жануарларының іс 
–  әрекеттерін  қайталау.  Мысалға,  анасымен  шақырылған  балапан,  оның  не 
істеп  жатқанын  және  қалай  істеп  жатқанын  бақылап,  кейін  соны  өзі 
қайталайды  (тұмсығына  бидай  алады).  Тағы  мысал  ретінде  жылқылардың 
тістерінің  бқзылуын  тудыратын  тістеленуді  еліктей  арқылы  қайталауды 
айтуға болады. 
8.
 
Өзін  –  өзі  сақтаумен  байланысқан  Мінезқылық  (shelter-seeking  behaviour).   
Бұл оған шабуыл жасау  және қашу кезінде, қауіпсіз жерлерді паналау мен 
табынның әлеуметтік иерархиясына табынуымен сипатталады. 
9.
 
Зерттеулік Мінезқылық (investigatory   behaviour).   Бұл таныс емес түрлерге 
немесе  обьектілерге  ақырындап  жақындауымен  сипатталады;  жануар  оны 
қарайды,  иіскейді,  жақындайды  және  т.б.  және  нәтижесінде  алынған 
мәліметтер  бойынша  обьектіден  қашады  немесе  келіп  тұрады,  тіпті 
қызығушылығын жоғалтуы да мүмкін.    
 
 
Генотиппен  немесе  сыртқы  ортаның  әсерімен  анықталатын  кез  келген 
қасиет  сандық  белгі  деп  аталады.  Генетикалық  негізі  мен  сыртқы  ортамен 
байланыс  орнатқан  жануарлардың  әдеттері  осыған  ұқсас  болып  келеді.  Мұндай 
белгілердің  типіне  жатқызылған  генотип  ағзаның  ұрықтық  даму  сатысында 

 
97 
 
дамиды.    Демек,  мінезқылықтың  типтері  сыртқы  ортаның  әсеріне  байланысты 
ажыратылады және жетіледі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Жабайы 
жануарлардың 
түрлерінің 
мінезқылқы 
олардың 
доместикациясының  мүмкіндікерін  айқындады:  Адамдар  үйге  бейімдеу  кезінде, 
тек  кейбіреулері  ғана  бейімделді.  Мысалы,  жаайы  жануарлардың  табындық 
өмірімен  қоса  жүйкелік  қозуы  үйге  бейімдеудің  негізгі  критерийлерінің  бірі 
болды.  Самбраус  (1968)  үй  жануарларының  ерте  кездегі  этологиялық  белгілерін 
(адамдарға  бағынуы,  момындығы)    өмір  бойы  сақтап  жүреді  деген  тұжырым 
жасады, ал жабайы жануарларда бұл белгілер уақыт өте жойылады. Үйге үйретуге 
байланысты  жануарлардың  әрекет  қабілеттілігі  өзгереді.    Мысалы,  олар 
спецификалық  талдамалығында    жыныстық  қозу  жағдайында ұрғашыға  ұқсатып, 
тұлыпқа тиісті актіні орындайды.  Адамдармен жасалған жасанды іріктеу күрделі 
жағдайларда  үй  жануарларының  бейімделушілік  қасиеттерінің  төмендеуіне  әкеп 
соқты.Сыртқы  ортаның  алуан  түрлілігі  (азықтандыру,  микроклимат,  аурулары) 
және  мутациялар,  әсіресе,  алынған  индивидумдар  (мутанттар)  өсірудің  қолайлы 
жағдайларына түссе, үй жануарларының мінезқылқын қалыптастыруда әсер ететін 
факторлар  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  бұл  жерде  маңызды  рөл  адамда 
болады,  жануарлардың  өнімділігін  арттыру  үшін  қатаң  іріктеу  жүргізеді.
 
Өнеркәсіптік  негізде  шаруашылықты  интенсивті  түрде  жүргізу  ескі 
Мінезқұлықформаларына  жаңа  түрлерін  салу  нәтижесінде  мінезқылықтық 
модификациясын  тудырады.  Бұл  бір  жастағы,  жыныстағы  және  шектелген 
аумақтағы өнімділігінде, азықтандыру тәртібінде және көп пайдалану барысында, 
жануарлардың  үлкен  топтарын  ұстауда  шарасыз  болып  табылады.    Сондықтан 
этологиялық  зерттеулерге  жаңа  технологияларды  пайдаланып  жануарлардың 
өнімділігін  арттыру  мақсатында  бағытталған  іс  –  шаралар  жиынтығы  кіруі  тиіс.  
Этолог – мамандар жануарларды ұстау әдістерін анықтай алуы керек, ғимараттың 

 
98 
 
құралдарының  қателіктерін  түзетуі  керек  және  стрессті  құбылыстар  мен  зат 
алмасу үрдісінің бұзылуларында жоюдың жолдарын таба білуі керек. 
Мінезқылығына генетикалық негіздері 
Жануардың  мінезқылығы  шартсыз  рефлекспен  (жұту,  ұя  салу,  жұмыртқа 
басу, ұрпақтарды азықтандыру) немесе шартты рефлекспен (ізденіс және жем жеу, 
белгілі 
бір 
уақытта 
жайылымда 
жүргендерді 
қайтару) 
анықталады.
 
Мінезқылық  шартсыз  рефлекстің  жекелеген,  генетикалық  негізі  бар 
функция, яғни ата-аналарынан мұраланған филогенез үрдісінен қалыптасқан, бірге 
жүретін  мутация  және  табиғи  іріктеу.  Бұл  шартталған  генетикалық  әдеттер, 
сондай-ақ  өз  көрінісін  жануарлар  жалған  іс-әрекеттерінен  байқауға  болады, 
мысалы, жасанды инкубациялық жұмыртқаларды басу.     
 
 
 
 
 
Шартты  рефлекстерден  туындайтын  мінезқылық,  ұрпақтан  ұрпаққа 
берілмейді.  Мысалы,  балапандар  жем  бөлшектерін  шоқып  жейді,  бұл  өте  ерте 
пайда  болатын  шартты  рефлекс  болып  саналатын  мінезқылық.  Кейін,  басқа  да 
балапандар,  оларға  еліктеп  тұмсығымен  жем  қоспаларын  жей  бастайды.  Жұтып 
қою  туа біткен шартсыз рефлекс болып табылады.    
 
 
 
 
 
Фуллер  (Хейфецу,  1962)  Грант  және  Янг  зерттеулердің  нәтижелерін 
келтіреді,  олар  көрсеткендей,  жыныстық  белсенділігінің  деңгейі,  шартталған 
генетикалық  белгісіне  сай  екені  айтады.  Осының  дәлелі  ретінде  олар  теңіз 
шошқалары  күшті  және  әлсіз  жыныстық  құштарлықпен  алған,  піштіруден  және 
андрогенді гормонның енгізуден   кейін жыныстық белсенділігі піштіруден бұрын 
бірдей болып табылған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мутация  мутанттың  мінезқылығына  және  оның  ұрпақтарына  әсер  етеді. 
Неғұрлым геннің саны көп болса солғұрлым мутацияның бегілері аз болады және 
мутанты гендерінің анықтайтын белгілер практикалық маңызға ие болуы мүмкін.  
 
Порциг  және  т.б.  мінезқылықты  зертеулер  зерттеушілер  оның  нәтижелерін 
талдап, Садовниковой-Кольцево қортындыларына сүйене отырып, жануарлардың 

 
99 
 
мінезқұлығы  үш  негізгі  гендермен  жүзеге  асатынын  дәлелдеді:  белсенділік, 
қорқыныш,  жабайылық.  1921  ж.  Вайзе  жабайы  зебуның  (Азия  мен  Африкада 
өсетін  өркешті  бұқа)  басым  белгісі  ретінде  қатты  қозғыштық  көрінісінен  табады 
екенін  дәлелдеді.  Шнейдер  көрсеткендей  (1932)  бизонның  мінезқылығын,  Хзебу 
бизонның шатысына мұраланған.    
 
 
 
 
 
 
Уильям  және  т.б.  (  1963)  шошқа  шартты  рефелекс  жауаптар  оңай  сатып 
алуды  басым  мәлімдеді.  Осы  белгілерді  анықтауында,  гендердің  бірнеше  жұп 
қатысады.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Готчевский  (1919)  қоянның  дефекацииясы  бірнеше  гендердің  бағытталған 
іс-қимыл нәтижесінен болып табылатының тапты.    
 
 
 
 
Тағы  бір  зерттеуші  -  Hancock  ( 1950  , 1954)  күні бойы  жайылымда  азығын 
жеген  малының  генетикалық  шартты  айырмашылықтарды  және  су  тұтыну  мен 
дефекация жиілігін  ұзақтығын тапқан.   
 
 
 
 
 
Бонсма және Роуз (1953) жайылымда таңдалған, жеген шөптің генетикалық 
шартты дифферециалық екені дәлелдеді.  
 
 
 
 
 
 
Брамби  (1959)  джерсейски  және  фризский  мал  тұқымдарында  жыныстық 
айрмашылығы бар екені айтты. Сондай-ақ әр түрлі бұзаулардың түрлерінде сүтті 
тұтынудың  айырмашылығы  белгілі.  Мак-фи,  ак-Брайд  және  Джеймс  (1964)  Хге-
рефорд  браманмен  ұрпақ  алынған  будандастырудан,  бұл  түрі  үлкен  агрессивтік 
және өзара алаңдаушылықты көрсетті.      
 
 
 
 
Зерттеулер  бойынша  табында  жүрген  жануарлардың  мінезқылығы 
алеуметтік  жағдайына  (агерессивтілігі,  қақтығыстарға  ұмтылу  немесе  олардан 
қашу,  сондай-ақ  төбелес  кезінде  өзін  көрсету)  байланысты  тұқым  қуалайтын 
фактормен шартталған. Сегельдің зертеуі бойынша ақ тауық және сұр плимутрок 
тұқымдасының  жныстық  құштарлығы  елеулі  айырмашылықта  болғанын 
анықтады.  Вуд  және  Гаш  (1960)  үй  тауықтарды  екі  топқа  бөлді:  көп  және  аз  ак-
тивті.  Көп  активті  тауықтардың  жыныстық  жетілуі  аз  активті  тауықтардан 

 
100 
 
қарағанда  бұрын  пайда  болды.  Бұл  айырмашылықтар  үшінші  ұппағына  дейің 
сақталған.  Лагерлеф  (1951)  жыныстық  айырмашылықты  қарқынды  аң  аулау 
көріністе орнатты. Жақсы көріністер сиырлардың симменталь, телемарский, швед 
тау-кен тұқымында, ал әлсіз — швед қызыл-малында байқалған. Дональд пен Ан-
дерсінің  айтуынша  қара  малда  қызыл  мен  ақ  малға  қарағанда  аң  аулау  көрінісі 
күштірек дамыған.  Генетикалық ақпарат беруді қамтамасыз ететін белгілер, өсім 
және  дамыту  ағза  үрдісінде  жүзеге  асырылуда.  Ішкі  және  сыртқы  ортадан  келіп 
түскен тітіркену реакциясы  мінезқұлығында басты нысан болып табылады.  Олар 
арнайы  рецепторларымен  импульс  ретінде  орталық  нерв  жүйесіне  синтезделіп 
жіберіледі. Жануардың мінезқұлығына жауап беретін  белгілі бір тітіркендігіш бо-
лып  табылады.    Ағзаде  импульстар  ортаға  тартқыш  (сезім)  және  ортадан  тепкіш 
(қимыл)  жүйке  талшығы  арқылы  жіберіледі.  Бұл  талшықтар  рефлекторлық  доға 
құрамына  кіріп,  тиісті  жүйке  жасушаларың  құрайды.  Бүкіл  үрдіс  тітір-
кендіргішпен әкеленетін қолданыстағы құрылымына кіретін доға – рецептор. Ре-
цептордан жүйке жол арқылы қозу орталық орындаушы рефлексіне дейін жетеді. 
Өз  кезегінде,  ол  белгілі  бір  жолдарын  қосып,  «эффектор»  жұмыс  органына  им-
пульс жібереді (рефлекторлық доғаның шығу құрылымы).  
 
 
 
Даму  шамасына  қарай  жануардың  жүйке  жүйесі  күделенеді,  сондай-ақ 
қоршаған ортаға әрекетті нашарлайды. Жем ізденумен айналысатын және аш жа-
нуарлар  басқаша  өздерінді  ұстайды.  Бұл  үлгілер  жануардың  әртүрлі 
физиологиялық  қажеттіліктерінен  және  сараланған  мінезқұлығынан  туындайды.
 
Жоғарғы  жыныстық  орталығы  гипоталамус  облысында,  ал  эрекция 
орталығы  жұлынның  бел-сегізкөзінде  орналасқан.  Дене  температурасының 
реттелуі жылу берумен бірге гипоталамуста орналасқан. Гипоталамуста сондай-ақ 
қанықтыру және аштық орталықтары оқшауланған.   
 
 
 
 
 
Жануардың  эмоцианалды  мінезқұлығы  иіс  сезумен  бірге,  сондай-ақ 
гипоталамуспен  және  ретикуллы  формациямен  реттеледі.  Жоғары  дәрежеде 

 
101 
 
жануарларды  оқу  үрдісінде  бас  ми  жартышарлары,  яғни,  оның  қабығы 
бағынышты. Соңғысы анализатор рөлін атқарады, сондықтан , бұл қоршаған орта 
жағдайларына сәйкес жануарлардың мінез-құлқын реттейтін шартты рефлекстерді 
дамытып,  оның  синтезін  жүргізеді.  Мысалы,  асқазан-ішек  жолдарының 
толтыруына  қарамастан,  аштық  орталығының    тітіркенуі  жануардың  ашкөз  жем 
тамақтануына   туғызады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жануарлардың мінез-құлқын реттейтін механизмдері, туа біткен (қарапайым 
туа  біткен  рефлекстер  және  мінезқұлықтық)  және  жүре  пайда  болған  (жаттау 
реакциясы). Олардың орталықтары орталық жүйке жүйесінің төменгі және жоғары 
бөліктерінде  орналасқан.  Мысал  ретінде,  туа  біткен  мінезқұлығынареакциясы 
жөтел болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бұл 
көріністер 
күрделі 
туа 
біткен 
 
мінезден 
қарапайым 
мінезқұлықреакцияларына  рефлекторлы  нысандар  кешеніне  жинақталады  да, 
жауап ретінде бірнеше тітіркендіргіш комбинациялары пайда болады.   
 
Жекелеген  жүйке  орталықтарының  қозу  нәтижесі  түйсік  деп  аталады,  осы 
жануарлар түрлеріне тән кешенді, генетикалық негізделген, мінез-құлқы. 
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: