Жапырағы мен жемісін асқынған асқазан

273

піскенде тостағанша жапырақшасымен бірге түседі. 

титов К-і (A. tіtovіі), тарбағатай К-і (A. tarbagataіcum) 

және линчевский К-і (A. lіnczevskіі) – К-тің өте сирек 

кездесетін,  жылдан-жылға  таралу  аймағы  азайып 

бара жатқан түрлері. Сондықтан олар қорғауға алы-

нып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген. 

КЕНБАЙ  МҰНАЙ-ГАЗ  КЕНІ,  Атырау  обл.  қы-

зылқоға ауд-ндағы Доссор кентінен шығысқа қарай 

90  км  жерде  орналасқан.  Кен  орнының  құрылымы 

1981  ж.  сейсмик.  барлау  және  құрылымдық  бұрғы-

лау  нәтижесінде  анықталған.  Ортаңғы  триас  кезеңі 

қабатындағы  6  өнімді  қабаттың  үшеуі  мұнайлы, 

қалғаны  мұнайлы-газды.  өнімді  қабаттар  1050  –  

1386 м тереңдікте жатыр. мұнайға қаныққан қабат- 

тардың  қалыңд.  1,2  –  16,6  м,  газды  қабат  1,2  –  

11,0  м.  өнімді  қабаттар  терригендік  жыныстардан 

түзілген,  коллекторы  кеуекті.  мұнайдың  тығызд. 

0,807  –  0,973  г/см

3

,  құрамындағы  күкірттің  мөлш.  

0,36 – 0,76%, парафин 0,7 – 0,81%, шайыр 4,16 – 34%, 

асфальтен 0,08 – 11,48%. Кен орны игеруге дайын. 

КЕНДАРА – қарқаралы таулы алқабындағы аңғар. 

қарағанды обл. қарқаралы ауд-нда. Солт.-батысын-

да  шаңкөз,  Сұлтансу,  оңт.-шығысында  Көктөбе, 

Бұғылы, қарқаралы тауларының аралығын ала орна-

ласқан. Ұз. 20 – 22 км-ге, ені 50 м-ден 2 – 3 км-ге де-

йін  жетеді.  қоңыр  топырағында  жатаған,  бидайық, 

бүлдірген,  шабындық  қазоты,  қызыл  тал,  қызыл 

бояу, қайыңтал өседі.

КЕНДІ АЛТАЙ – Алтайдың батыс бөлігінің тари-

хи-геогр.  атауы.  Негізгі  бөлігі  шығыс  қазақстан 

обл-нда және шағын бөлігі Ресей федерациясының 

Алтай  Республикасы  жерінде  орналасқан.  К.  А-да 

дүние жүзіндегі аса ірі полиметалл кендері, олардан 

өндірілетін  кентастарды  өңдейтін  кен  және  метал-

лургия  кәсіпорындары  шоғырланған.  Геогр.  тұрғы-

дан  чарыш  және  ертіс  өзендерінің  аралығындағы 

аймақ, үбі, Колыван, қалба жоталары кіреді. текто-

ник. тұрғыдан екі жағынан жер қыртысының терең 

жарылымдары – ертіс және Солт.-шығыс жаншылу 

белдемдерімен  шектеледі.  К.  А.  зайсан  геосинкли-

нальдық  жүйесіндегі  біртұтас  геотектоник.  құры-

лым ретінде герцин тектогенезінде қалыптасқан. Ол 

төм.  палеозойда  оқшауланып,  ортаңғы  палеозойда 

(девон – төм. тас көмір) геосинклинальдық режимде, 

ал жоғ. палеозойда жас платформа түрінде дамыған. 

Бұлар негізінен девон мен төм. тас көмірдің карбо-

натты  терригендік  және  қышқыл,  аздап  негіз  құ-

рамды жанартаутекті жыныстардан құралған. Олар-

дың ішінде жоғ. палеозойдың гранитоид интрузив-

тері кең тараған. К. А-дың негізгі өндірістік кендері 

терригендік липорит-дацитті қабаттарда шоғырлан-

ған. Кен денелері қабат, шток, бұрыс пішінді. Олар 

бүтіндей және сеппелі кентастардан тұрады. Негізгі 

минералдары  пирит,  сфалерит,  галенит,  халькопи-

рит, қосымша солғын кентас, саф алтын, күміс, тел-

луриттер, т.б. кездеседі. Негізгі желілі минералдары: 

кварц,  серицит,  хлорит,  барит  және  карбонаттар. 

өндірістік маңызы бар кен орындары солт.-батыс ба-

ғытта тектоник. опырылым, жаншылу белдемдерін 

бойлай екі жолақ құра орналасқан. ертіс жаншылу 

белдеміндегі  кен  орындары  мыс-қорғасын-мырыш-

ты  (Орлов,  золотушинск,  Николаев,  Белоусов,  Бе-

резов,  т.б.),  ал  Солт.-шығыс  жаншылу  белдеміндегі 

кен  орындары  қорғасын-мырышты  (Рубцов,  Степ-

КЕЛТЕСОР  –  тобыл  алабындағы  ағынсыз  тұзды 

көл.  Солт.  қазақстан  обл.  мағжан  жұмабаев  ауд. 

екатериновка  а-ның  шығысында  10  км  жерде  ор-

наласқан. Аум. 12,2 км

2

, ұз. 10,5 км, енді жері 2 км 

шамасында. жағалау бойының ұз. 19,2 км. жағалауы 

жайпақ. қар суымен толысып, көктемде ғана деңгейі 

көтеріледі. Суы кермек татиды, шаруашылыққа пай-

даланбайды. Көл түбі лайлы.

КЕЛІНТӨБЕ  КАНАЛЫ  –  қызылорда  обл. 

жаңақорған  ауд-ндағы  канал.  1966  ж.  пайдалануға 

берілген. жалпы ұз. 86,4 км. Секундына 202 м

3

-ге де-

йін  су  өткізеді.  Канал  бойындағы  су  құрылымының 

саны 20. жаңақорғанның бас каналының тармағы бо-

лып есептелетін К. к. күріш, мақта дақылдарын суғару, 

суландыру үшін пайдаланылады. 

КЕМПІРСАЙ КЕНДІ АЛАБЫ – Ақтөбе обл. Орал 

тауының  оңт-нде  Орт.  Орал  көтерілімі  ауқымында 

орналасқан аса ірі хромит, никель, кобальт кен орын-

дары шоғырланған алап. Хромит кен қоры жағынан 

дүние жүзі бойынша 2-орында. 1920 – 36 ж. ашыл-

ған.  Алап  меридиан  бағытында  88  км-ге  созылған, 

кенді  бөлігінің  ені  солт-ндегі  1  км-ден  оңт-ндегі 

50  км-ге  дейін  өзгереді,  аум.  1200  км

2

.  Кемпірсай 

ультрабазит  алабында  барлығы  160  кен  орында-

ры,  кен  білінімдері  мен  минералданған  орындар 

анықталған.  К.  к.  а-нда  палеозой  және  прекемб-

рий  тау  жыныстары  созылыңқы  көтерілім  түзеді, 

ол  Орал  тауы  антиклинорийінің  оңт-тегі  жалғасы 

болып  табылады.  Кен  денелері,  негізінен,  антикли-

наль  қанаттарында  орналасқан.  Кен  орындарының 

барлығы кен түзілуден кейін тектоник. қозғалыс сал-

дарынан блоктарға жіктелген. тектоник. құбылыстар 

лықсымалар мен қаусырмалар, кейде ығыспалар мен 

бастырмалар түрінде білінеді. интрузив аумағында 

қазақстанның  негізгі  шикізат  базасы  саналатын 

Кемпірсай  никель-кобальтты  кендері  орналасқан. 

Басты кен минералдары – жасыл және сарғыш жасыл 

түсті  нонтронит  пен  гарниерит,  қосымша  минерал-

дар – керолит, асболан, никельді хлорит, гетит, гид-

рогетит, т.б. Кен денелерінің қалыңд. 1 – 2 м-ден 21 – 

26 м-ге дейін. Кен орындары ашық тәсілмен игеруге 

ыңғайлы. Хим. құрамы мен технол. қасиеті бойынша 

кен орнында 3 кентас типі ажыратылады: 1) темірлі 

серпентиниттер 42,1%; 2) магнийлі серпентиниттер 

47,6%; 3) кремнийлі серпентиниттер 10,3%.

КЕМПІРШӨП  (Acanthоlіmon)  –  қорғасыншөптер 

тұқымдасына жататын аласа бұталы не бұташықты 

өсімдік.  90-ға  жуық  түрі  белгілі.  қазақстанда  қа-

ратау,  Кетпен  (Ұзынқара)  жотасында,  талас  Алата-

уында,  мойынқұмда,  Бетпақдалада,  тарбағатайда, 

Күнгей,  жетісу  (жоңғар),  Іле  Алатауларында,  шу-

Іле  тауларында  кездеседі.  тасты,  тастақты,  тұзды 

саздақты  жерлер  мен  тау  беткейлерінде  өсетін  14 

түрі бар, оның 6 түрі – эндемик. К-тің биікт. 7 – 40 см. 

Сабағын орай орналасқан жапырақтары ұзынша, үш 

қырлы, жұмырлау не жалпақ үшкір болып келеді. Ірі, 

қызыл, қызғылт, қара қошқыл, сирек ақ түсті гүлдері 

бір  не  көпгүлді  масақ  не  қалқанша  гүлшоғырына 

топталған. тостағанша жапырақтары ойық шұңқыр 

тәрізді,  күлтесі  тостағаншасынан  ұзындау.  Аталы- 

ғы – жіпшелі, аналығының мойны бос, жалаң бола-

ды. тұқымынан көбейеді. мамыр – тамыз айларын-

да гүлдеп, маусым – қыркүйекте жемістенеді. жемісі 

ұзынша  келген,  ашылатын  қақпақшасы  болады, 

Кенді

274

көмір  (Кендірлік  шоғыры),  жоғ.  пермь  (Аққалқан 

шоғыры)  және  жоғ.  триас  (толағай  шоғыры) 

кезеңдері  түзілімдерімен  байланысты.  жанғыш 

тақтатастар  Кендірлік,  қараүңгір  және  тараншы 

(Сайқан)  шоғырларында  пайда  болған.  Кендірлік 

шоғырында бір көмір (қалыңд. 2,1 – 2,7 м) және екі 

жанғыш  тақтатас  қабаттары  анықталған.  Аққалқан 

шоғырында  50  шақты  көмір  қабаттары  (жиынтық 

қалыңд.  19  м)  анықталған,  олардың  ірілерінің  қа-

лыңд. 0,6 – 1,6 м-ден 5,1 м-ге дейін. толағай шоғыры 

синклинальдың  орт.  бөлігін  толтырады,  оның  құ-

рамында  48  қоңыр  көмір  қабаты  бар,  олардың  16-

сының қалыңд. 0,6 – 7,2 м. тас көмірдің күлділігі жо-

ғары (45%-ға дейін), күкірті аз (0,4 – 0,9%). жанғыш 

массасының  жылу  бөлгіштігі  7,7  мың  ккал/кг-ға 

дейін.  толағай  шоғырының  көмірі  қоңыр,  күлділігі 

10 – 55%, күкірті аз. тас көмірдің 1800 м тереңдікке 

дейінгі  қоры  587  млн.  т,  қоңыр  көмір  1033  млн.  т 

(600  м  тереңдікке  дейін).  жанғыш  тақтатастардың 

жалпы қоры 4075 млн. т, оның ішінде 708 млн. т-сы 

баланстық. қазір кен орнындағы шағын ашық кені-

штерде жергілікті тұтынушылардың қажетін өтейтін 

мөлшерде отын өндірілуде. 

КЕНДІРЛІҚИЯСАЙ  –  Каспий  т-нің  шығыс  жа-

ғалауындағы  шөлді  үстірт.  маңғыстау  обл.  қа-

рақия  ауд-нда  орналасқан.  маңғыстау  түбегі  мен 

қарабұғазкөл шығанағы аралығында, оңт.-батыстан 

солт.-шығысқа қарай 135 – 140 км-ге созылып жатыр, 

енді жері 90 км. үстірт теңіз деңгейінен 100 – 120 м 

биіктікте, абс. биікт. 170 м. өн бойында ойдым-ой-

дым қазаншұңқырлар (Базыгүрлі-жазыгүрлі) кезде-

седі. К. негізінен плейстоцен дәуірінің сармат кезеңі 

әктасынан түзілген, шөлдік денудациядан мүжілген 

аласа  таулар  мен  төбелер  понт  және  меотис  әктас-

тарынан  құралады.  тұрақты  ағынды  өзендері  жоқ. 

шөлдің сұр, сортаңды қоңыр топырағында көкбуын 

және сораң өседі. 

КЕНДІРЛІСОР  –  қарынжарық  ойысындағы  сор 

алқабы.  маңғыстау  обл.  қарақия  ауд-нда  орналас-

қан. Солт-тен оңт-ке қарай бойлық бағытта 66 км-ге 

созылған, енді жері 13 км. Сор теңіз деңгейінен 30 – 

35 м төмен жатыр. тұзды қабыршақтардың қалыңд. 

9 м. Батысын қарынжарық құмы, қалған бөліктерін 

Батыс үстірт кемері қоршаған. Сайлы-жыралы жай-

пауытты келген қиыр солт.-батысында Айтманащы 

құдығы, орт. батыс бөлігінде Сарыбұлақ бұлағы ор-

наласқан.  Сор  алқабы  шаруашылыққа  пайдалануға 

тиімсіз.

Кендірлі

ное,  талов,  Среднее,  зареченск,  зырянов,  т.б.).  Бұл 

кендерден, сондай-ақ алтын, күміс өндіріледі. К. А. 

өлкесіндегі кен орындардан алынатын шикізат негі-

зінде қазақстанның ірі кен-металлургия кәсіпорын-

дары  («қазмырыш»,  «қазақмыс»  корпорациялары, 

т.б.) жұмыс істейді. 

КЕНДІРЛІ – тентексор көлінің солт.-шығысындағы 

тұзды  тұйық  көл.  қостанай  обл.  таран  ауд.  Стре-

тинка  қонысының  маңында  орналасқан.  торғай  өз. 

алабында. теңіз деңгейінен 190 м биіктікте. Аум. 8,3 

км

2

, ұз. 3,9 км, енді жері 2,7 км, жағалау бойының ұз. 

12,6 км. маңында матай, Кісікелді, үлкен мойылтау 

көлдері бар. қарашаның аяғында суы қатып, сәуірде 

ериді. жауын-шашын және жер асты суларымен то-

лысады. Суы ащы, жазда мал суарылады. 

КЕНДІРЛІ – Каспий т-нің оңт.-шығысындағы шы- 

ғанақ. маңғыстау обл. қарақия ауд-нда орналасқан. 

құрлыққа 22 км шамасында еніп жатыр. Батыс бө-

лігінде  Кендірлі  құмқайырымен  ұштасады.  шы- 

ғанақтың  теңізге  шығар  жеріндегі  ұз.  3  км.  Орта-

ша  тереңд.  3,5  м.  Солт.  жағалауға  жақын  бөлікте-

рінде су асты жартастары су бетіне шығып жатыр. 

шығанақтың  теңізге  шығатын  жерінде  сүйірлі 

келген порсу мүйісі орналасқан. жағалауында нео- 

геннің  құм  шөгінділері  түзілген.  Кезінде  форт-

Александровск – Красноводск аралық байланыс бе- 

кеті  және  балықшы  ауылдарының  мекені  болған. 

Сонымен қатар жаугершілік кезеңнен қалған 7 қыз 

мұнарасының қирандысы сақталған. 

КЕНДІРЛІК  –  жоғ.  ертіс  алабында, шығыс  қазақ-

стан обл. зайсан ауд-ндағы өзен. Ұз. 95 км, су жина-

латын алабы 5330 км

2

. Негізінен қар, жаңбыр сулары-

мен  толығады.  тарбағатайдың  шығысындағы  Сауыр 

тауының солт. беткейінен бастау алып, зайсан көліне 

(Бұқтырма бөгені) құяды. жоғ. ағысында арнасы тар 

шатқалды болып келсе, Кендірлік а-нан төмен арнасы 

кеңейіп, жайылмасы ұлғаяды. Сағасындағы көп жыл-

дық орташа су ағымы 9,8 м

3

/с шамасында. өзен суы 

егін (12 мың га) суғаруға пайдаланады.

КЕНДІРЛІК  КӨМІР  –  ЖАНҒЫШ  ТАҚТАТАС 

КЕН ОРНЫ, шығыс қазақстан обл. зайсан ауд-нда, 

зайсан қ-нан оңт.-шығысқа қарай 50 – 65 км жерде 

орналасқан. Кен орны 1874 ж. ашылған. 1920 ж. бар-

лау  жұмыстары  жүргізілді.  Кен  орны  солт.-батыс 

бағытта синклиналь қатпар жасай орналасқан. Геол. 

құрылымы  палеозой,  мезозой,  кайнозой  шөгінділе-

рінен  түзілген.  Көмір  қабаттары  ортаңғы-жоғ.  тас 

Каспий жағалауындағы Кендірлі шығанағы

Кендірліқиясай үстірті

275

ген. Батысы мен оңт.-батысындағы таулар пермь гра-

ниттерінен, шығысы мен солт.-шығысындағы таулар 

орта және жоғ. тас көмір гранитоидтарынан, беткей-

лері  мен  аңғарлары  делювийлі-пролювийлі  шөгін-

ділерден  түзілген.  вольфрам,  молибден,  қалайы  кен 

орындары бар. Климаты континенттік, қысы суық, қар 

жамылғысы жұқа (20 см), жазы ыстық. қаңтардың ор-

таша темп-расы –14°С, шілдеде 19°С. жауын-шашын-

ның жылдық мөлш. 350 – 400 мм. талды өз-нің оң са-

лалары, түндік өз-нің бастауларының бірі – Ақжарық 

өз. осы таулардан алады. тау беткейлері мен бөктерле-

рінде қарағай, қайың, көктерек, тал, итмұрын, ұшқат, 

ырғай, қараған, тобылғы, т.б. бұталар өседі. Сайлары 

мен тауаралық аңғарларында өлең, сұлыбас, қызғылт 

селеу басым түрлі шөптесіндер өседі. Арқар, елік, қас-

қыр, түлкі, қарсақ, сұр суыр, қоян, тиін, моңғол және 

дала шақылдағы, дала тышқаны, Эверсман атжалма-

ны мекендейді. Дала бүркіті, құр, шіл, тоқылдақ, т.б. 

орман құстары кездеседі. талды (Кент) орман ш. не-

гізінде  жобаланған  Кент  қорығы  қарқаралы  ұлттық 

табиғи саябағының құрамына кіреді.

КЕНТӨБЕ  –  ТОҒАЙ  ТЕМІР  КЕНДЕРІНІҢ  ТО- 

БЫ – қарағанды обл. қарқаралы қ-нан шығысқа қа-

рай 46 км жерде орналасқан кен орындары (Кентөбе, 

тоғай-І, тоғай-ІІ). ең ірісі – Кентөбе кені. К.–т. т. к. 

т.  жанартаулық-шөгінді  жыныстар  мен  гранодио-

рит  интрузивтерінің  жапсарындағы  түрлі  құрамды 

скарнды жыныстарда орналасқан. екі телімнен (не-

гізгі және шығыс) тұратын Кентөбе кенінде қалыңд. 

10 – 80 м, ұз. 2,6 км-ге жететін 6 кен денесі бар. Кен 

құрайтын  негізгі  минерал  –  магнетит,  сондай-ақ 

пирротин,  пирит,  халькопирит,  арсенопирит,  гале-

нит кездеседі. жалпы кен қоры 100 млн. т-дан астам. 

Кенді  әуелі  ашық,  кейін  жер  асты  әдісімен  өндіру 

тиімді.  Кен  құрғақ  магниттік  бөлу  жолымен  байы-

тылады.  өндірілген  кен  қарағанды  металлургия  з-

тының шикізаты болып табылады.

КЕҢГІР – Сарысу алабындағы өзен, қарағанды обл. 

Ұлытау  ауд-нда.  Арғанаты  тауынан  (600  –  650  м)  

бастау  алады.  Ұз.  295  км,  су  жиналатын  алабы. 

18400  км

2

.  өзен  арнасында  Кеңгір  бөгені  салынған, 

бөгет  тұсындағы  су  жиналатын  алабы  12500  км

2

. 

өзеннің 100-ден аса салалары бар, оның 82-сінің ұз. 

10 км-ден қысқа. ең ірі салалары: Сарыкеңгір, жылан-

ды, қарағанды өзендері. Кеңгір бөгенінен төменіректе 

жезді өз-не құяды. Көп жылдық орташа су өтімі (жез-

қазған қ. тұсында) 6,7 – 7,0 м

3

/с. Суы жезқазған өн-

КЕНДІРШЕ  (Thesium)  –  санталдар  тұқымдасына 

жататын  көп  жылдық,  сирек  бір  жылдық  шөптесін 

өсімдіктер туысы. 325-тей түрі белгілі. қазақстанда 

аласа  таулы  аймақтың  далалық  және  тасты  бет-

кейлерінде  өсетін  8  түрі  кездеседі.  Соның  ішінде 

өте  сирек  кездесетін  1  түрі  –  м и н к в и ц   К-сі  (T. 

minkwitzianum) бар. Оның биікт. 30 см-дей. өте көп 

жалаңаш,  қыртысты  сабақтары  болады.  жапырақ-

тары  жалпақ  қандауыр  тәрізді,  етті.  Гүлдері  сары 

түсті, 3 жалпақ қандауыр тәрізді гүлжапырақтардан 

тұрады,  гүлсерігі  қалампырға  ұқсас.  тұқымынан 

көбейеді.  мамыр  айында  гүлдеп,  жемістенеді.  же-

місі – эллипс тәрізді жаңғақша. минквиц К-сі – та-

лас Алатауының эндемигі, таралу аймағы жылдан-

жылға азайып бара жатқандықтан қорғауға алынып, 

қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.

КЕНЕБАЙКӨЛ  –  қостанай  обл.  Рудный  қалалық 

әкімдігіне қарасты аумақтағы көл. қостанай қ-нан ба-

тысқа қарай 30 км жерде орналасқан. тобыл өз. алабын-

да. теңіз деңгейінен 190 м биіктікте жатыр. Аум. 12,2 

км

2

, ұз. 5,1 км, енді жері 3,9 км, жағалау бойының ұз. 

14,2 км. пішіні жүрек тәрізді келген. маңында Ұзын-

көл, жатқанбай, жаркөл көлдері бар. жазық келген жа-

ғалауында қамыс, құрақ, қоға, т.б. шөптесіндер өседі. 

Негізінен  қар  және  жер  асты  суларымен  толысады. 

қарашада суы қатып, наурыздың аяғында ериді. мал 

суаруға пайдаланылады.

КЕНЕСАРЫ ҮҢГІРІ, К ө к ш е т а у   ү ң г і р і , Бу- 

рабай көлінен оңт.-батыста 0,5 км жерде, Ақмола обл-

ның Бурабай ауд. жерінде орналасқан. үңгір Көкшетау 

қыратының  гранитті  сілемінің  үгілуінен  пайда  бол-

ған және ол аласа шоқының үстінде жатыр. үңгірге 

кіре берістегі қуыстың биікт. 3 м-дей. Ол екі бөліктен 

тұрады. Оларды бір-бірімен тар қуыс жалғастырады. 

екінші  бөліктен  сыртқа  шығатын  ауыз  бар.  Негізгі 

үңгір дөңгелек пішінді диам. 5 – 6 м, биікт. 1 – 3 м. 

үңгір ішіндегі темп-раның сыртқы темп-радан айыр-

машылығы 2 – 3°С. К. ү. «Бурабай» шипажайындағы 

туристер көп баратын орындардың бірі. 

КЕНЖӘЛІ  –  Ойыл  алабындағы  өзен.  Ақтөбе  обл-

ның Байғанин, Ойыл аудандары арқылы ағады. Ұз. 64 

км, су жиналатын алабы 1500 км

2

. өзен қараоба та-

уының оңт. беткейінен бастау алып, Сарытоған а-нан 

шығысқа қарай 9 км жердегі Ойыл өз-не құяды. жоғ. 

бөлігінде өзен арнасы тар әрі тік жарлы болып келеді. 

жазда қарасуларға бөлініп қалады. Көп жылдық орта-

ша су ағымы 0,35 м

3

/с шамасында. өзен негізінен қар 

және жер асты суларымен толығады. Суы мал суаруға, 

алабы мал жайылымына пайдаланылады. 

жүктеу/скачать 3,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: