ЖАСТАРДЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ ТУРАЛЫ МІНДЕТІ

368
369
Қазақ  тілі  түрік  тілінің  бір  тарауы  болсада,  басқа  түрік 
ұруларының  тілінен  таза,  не  тілі  басқа  жұрттан  бұратана 
сөз  араласып,  шұбарланбаған.  Қазақ  тілінің  бұзылмауына 
себеп  болған  басқалардан  өзгеше  көшпелі  тұрмысы,  басқа 
ел  мен  араласының  аздығы.  Бір  елге  көрші  мəдениетті  ел 
болса,  мəдениетсіз  елдің  шаруасына  ықпалын  жүргізбей 
қоймайды. Шаруасы араласып ықпалы жүретін тілінде əсері 
тиеді,  араласады.  Мəселен,  алыстан  іздемей  ақ  мисалға 
ноғайды  алсақ  да  болады.  Ноғай  орысқа  қазақтан  бұрын 
араласқан.  Сондықтан  қазақ  тіліндей  емес;  ноғай  тілі  таза 
болмай, жартысы орысша, жартысы ноғайша болып келеді. 
Оны күнде көзіміз көріп отыр ғой. Өзбек, түрікпен тілдерін 
əлі зерттеп жақсы білген қазақ аз. Сондада шамалап айтуға 
болады. Өзбек, түрікпен тілдеріне арап тілі көп араласқан. 
Оның себебі дін мен бірге Оң түстік Азиадағы елдерге араб 
жұртының  ықпалы  жүрген.  Тек  бұлар  емес,  елге  тараған 
молдалар арқылы . Тəшкен-Бұқарға кіре тасыған қалашылар 
арқылы  қазаққа  да  араб  тілі  əсерін  тигізді,  қайта  қазақ 
тілінде ноғай, орыс тілінен гөрі араласқан араб тілі көбірек. 
Мəселен ниет, сабыр, ыспат, пиғыл, себеп, тəні осы сиақты 
сөздер  қазақ  тілінде  бар.  Бірақ  қазақ  бұл  тілдерді  ауелгі 
күйінен  өзгертіп,  өз  тілінің  заңына  бағындырып  алған. 
Молдалар  араб  тілін  мағынасын  аудармай,  тап  бастырмай 
айтамын, қалың елгеде солай айтқызамын деп əуреленседе 
болмаған. Қата, араб тілін бұзып сөйлеген адам күналы бо-
лады  деп  «Алда»  демей  «Алла»  деп  айтып  «құран»  демес 
«құрəн» деп айт деп əурелеген шаруашылық жүзінен араб-
тан келіп кірген өзгеріс болмағасын қалың қара бұқара тілі 
өз беті мен, арабша сөйлеп, арабша қат жазатұн молдалар өз 
беттері мен болған.
Бірақ  қалық  көзінде  молдалар  қадырлы,  ел  ішіндегі  қат 
таныған  адамдар  молда  ғана  болған.  Сондықтан  надан  ел 
соған  еліктеген.  Қай  уақытта  надан  елдің  бір  əдеті  өзінен 
ілгері  адамға  еліктегіш  келеді.  Ол  адам  жалпы  адам  бала-
сына  тұрмысына  пайдалы  болғандықтан  артық  па,  жоқ, 
басқада  себебі  барма?  Надан  ел  арасын  ашып  тексеруге 
білімі жете алмайды. Тұрмысты тисінше қарап, тексермей, 
түйсінше қарап тексереді, қазақтың молдаларды қадырлеуі 
де  сол  тұрмысты  өз  көкірегінің  сүйуіне  қарай  түйсінше 
тексергендіктен  шыққан.  Дін  көзі  мен  қарап  молданы  пір 
тұтқан.  Қалық  көзінде  артық  саналатұн  молдалардың  өзі 
қадірлі  болса,  оның  аузынан  шыққан  сөзі  қадірлі  болған. 
Молдалардан басқа жастар сол молдаша сөйлеуді, қат жазса, 
сол молдаша қат жазуды көркемдік, əдемілік деп санаған. Со-
нан барып, қат жазса, «алқат неспұл мұлақаты» ма бағдында 
айтар  сөзіміз  бұуұр  деп  таза  қазақ  сөзі  мен  жазбай  ойран 
салған. Арапшылаған, бұл əдет қалғанына онша көп ұуақыт 
болған  жоқ.  Əлі  де  ноғайшылап,  арапшылап  қат  жазатұн 
молдекелер ел ішінде жоқ емес, таусылып біткен жоқ. Бірақ 
молдалар  қанша  арапшылап  сөйлеп,  қат  жазған  мен  қазақ 
тілі өз заңнан айырылған жоқ.
Қазақ  елі  орысқа  бағынғанына 200 жылға  жақындасада 
орыс жұрты мен қоян-қолтық шаруашылық қатынасы күше-
йіп, Іресей ықпалы жүре бастағанына 50 – 60 жылдан асқан 
жоқ.
Сол 50 – 60 жылдың ішінде Іресей шаруасы қанша аралас-
қан мен қазақ шаруасына көп түр кіргізген жоқ. Бар кіргізген 
түрі егіншілік болды. Осы шаруашылықтың араласу салда-
рынан орыс тілінен қазақ елінің тіліне орыс сөздері араласа 
бастады.  Мəселен: «божо,  соделке,  бөкебай,  сандық,  сама-
урын,  шабадан»  басқада  осы  сиақты  сөздер.  Бірақ  қазаққа 
бұл тілдер бұрынғы тұрпатын өзгертіп, қазақ тілінің заңына 
бағынып кіріп отырды.
Қазақ сұундук демей «сандық» дейді, бірақ қанша орыс 
жұрты қазаққа араласпады деген мен патша үкіметінің отар-
шылық саясаты мен қазақ даласына Іресей жұрты шеңгелін 
салып  еді.  Іштен  кірестиандарды  «мына  жақта  бос  жатқан 
жақсы жер бар» деп шұбыртып еді. Бар-жеріне шойын жол 
салып «тілім-тілім» қыла бастап еді. Сол қарсаңда қазақтың 
өз  тілінде  жазылған  «тіл  құралы»  шықпаса,  кітабі,  газеті 
шықпаса,  қазақ  тілінің  ішінде  дұрыс  тілі  араласып,  тіл 
шұбарлануы шексіз еді. Олай болмай нақ керекті қарсаңда 
қазақ тілінде «Тіл құрал», кітап, газет шыға бастады. Тілін 
зерттейтұн  мамандар  шыға  бастады.  Ана  тілінде  оқытатұн 

370
371
азда  болса  мұғалімдер  болды.  Осы  мен  келіп  қазақ  елі 
октебірдің бостандығына кездесті. Бұрын қысбақта жүрген 
қалам мен тіл сөйлей бастады. Өз бетінше Іреспоблике бо-
лып,  өз  тілінде  кітап  шығарып,  өз  тілінде  жұртын  билеу-
ге  жол  ашылды.  Қысылып  қайнаған  қазанның  бұуындай 
бостандық қақпағы ашылғасын топ-топ жастар оқуға аттан-
ды. Мəдениетті ел болып жұрт қатарына қосылуға азаматта-
ры басшы болып, жасы қосшы бола бастады.

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: