Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық

414
415
«Мұжықтың  шалғысы  (орағы)  бар»дегенді  жаздырмақ 
болса, Мұжықтың шалғының сүгіретін салады.
«Мəрия қаздарын айдап келуге барып еді, жаңбары жауып 
кетті. Мəрия ағаштың астына тығылды»дегенді жаздырмақ 
болса,  ағаш  түбіне  ықтап  тұрған  баланың,  қаздардың, 
жаңбырдың сүгіретін салып қояды.
Бұл  əдіспен  қат  танытқандағы  жұмыстың  түрі  мына 
секілді:
1. Бір нəрсе туралы əңгімелеседі.
2. Əңгімеден керекті дыбысты ріктеп алады.
3. Жаңа қаріпті жазады.
4. Кезекті тақырыпқа тиісті сөзді, сөйлемді жазады.
5. Жаңа сөздерді тақтайға сызылған бағаналардың лайық-
ты жеріне үлестіріп жазады.
6. Оқытушы балалар мен бірігіп шығарма жазады (Оқы-
тушы тақтайға, балалар дəптеріне).
Бұл  əдістің  пайдалы  жағы:  балалардың  өзі  істейді;  өз 
еңбегімен  тапқан  блілім  берік  болмақ  қой.  Қат  танытуды 
түйдек  жүйемен  байланыстырады.  Балалар  нталы  болып, 
құлшынып  оқиды.  Талабы  артады.  Ал,  қолайсыз  жағы: 
оқытушының  алымдылығын  тілейді,  шалғай  оқытушы 
оқыта алмайды. Жəне бірнеше класты бір өзі оқытатын ел 
оқытушыларына  бұл  əдіс  қиын  тиеді.  Тағы  бір  қиын  жері: 
тұтас  сөйлемді  сүгірет  пен  сызық  пен  жазып  жату  көп 
ниет. Бейнеті де оқа болмас еді, бала «Құрмаштың доп са-
тып  алғанын»солай  ойлай  ма? «шегембайдың  етік  тігіп 
жатқанын»етік пен Шегембайдың сүгіреті тəрізді ойлай ма? 
Еңкейіп, біз шаншып, былғарыға түкіріп, тарамысын жалап 
отырған Шегембайдың іс қылғандағы түрінде ойлайды ғой.
Тұтас  сөз  əдісі  мен  оқытқанда  балаға  а-дегеннен  тұтас 
сөздің басылған, не жазылған түрі көрсетіледі. Таныстырылған 
сөз  ненің  белгісі,  ненің  аты  екенін  білмесе,  ат  пен  заттың 
арасында байланыс болмаса, құр сөз есте қала беруі шетін 
ғой.  Шетін  қылмау  үшін,  заттың  сүгіретін,  тұрпатын,  ши-
майын  салып,  астына  атын  жазып  қояды,  Ақаңның  соңғы 
басылған  əліп-биінде  осыны  қылған.  Рылдағандағы  иттің 
аузынан сүгіреті астына «р, қарпін жазған, ауызы ашылып 
тұрған  баланың  сүгіреті  астына  «а»  қарпін,  ызылдаған  ара 
сүгіретінің астына «з» қарпін қойған. Сөйтіп, сүгірет перне 
туғызады,  перне  сөз  туғызады.  Ұқпадыңызба?  Ұқпасаңыз, 
сүгіретті көргенде, иттің рылдағаны еске түседі, рылдағанда 
қандай дыбыс шығаратыны еске түседі. Баланың жадын.да 
сөзді таңбасы берік орнаған сайын, сүгірет бірте-бірте қала 
береді  де,  сөздің  өзі  көрсетілетін  болады.  Сөйтіп,  баланың 
миындағы  нəрсенің  пернесі  мен  сөздің  тұлғасы  ұштасады, 
жалғасады,  білім  тілі  мен  айтсақ,  іліктестік  пайда  болады. 
Сөздің  тұлғасы  пернеге  ілінсе,  бала  оқи  бастайды.  Бала 
бірнеше сөзді оқи білген соң, сөзді буынға бөлу басталады. 
Буынды  миына  əбден  қондырып  алған  соң,  танымал  бын-
дарды қосқызып, сөз туғызады; сөздерден сөйлем жасатады. 
Мұндада  керекті  сөз  əңгіменің  ішінен  алынады,  бара-бара 
кітаптегі сөзді оқуға кіріседі.
Қат таныту жолында мына кезеңдер болады екен:
1. Əңгіме сөйленіп, одан керекті сөз алынады.
2. Дерек баспасөз көрсетіледі.
3. Ол сөз көрсеткен нəрсенің сүгіреті салынады.
4. Атын заттың астына жазып қондырады.
5. Ол сөзді балалар көшіріп жазып алады.
6. Бөлінетін болса, сөзді буынға бөледі.
7. Таныс емес, жаңа буындар бөлек шығарылады.
8. Ол буындарды сөздердің ішіне кірістіріп те, жеке алып 
та оқытып, əбден тоқытады.
9.  Үйренген  буындардан  жаңа  сөз  құрап,  жаттығу  мен 
жұмыс бітеді.
Бұл əдістің жақсы жағы: дыбыс əдісі мен оқытқандағыдай, 
дыбыстардан сөз құратып, балаға қиындық келтірмейді, сөз 
буындардан құратады. Жəнеде жазу үйренуді түйдек (ком-
плекс) мағлұматтрар мен байланыстыруға қолайлы. Жаман 
жағы: бала көпке шейін сөздің тұлғасын жаттап əуреленеді, 
қаріпті  кешірек  үйренеді.  Қаріп  тұлғасын  жақсы  білмеген 
соң, көзбен көрген тұтас сөзді пернені жаттаған соң, баланың 
ұғымы да тап басар болмайды, сөзді де дұрыс тани алмайды. 
Қаріп білмеген соң, бала дұрыс оқып жатқанын, теріс оқып 
жатқанын тексере алмайды.

416
417
Бұл əдіс қандай жұртқа қолайлы? Сөйлегендегі дыбысы 
мен сөз таңбасының арасында көп айырмасы бар, ағылшын, 
Амырқан мектептерінде қолдануға қолайлы. Біздің тілімізде, 
таңбамызда ондай зор айырма жоқ. Ендеше, тұтас сөз əдісін 
түгел қолданудан пайда шамалы.
Осы күнгі орыс мектептерінің қолайлы деп жүргені тұтас 
сөз əдісі мен буын əдісін араластырып қолдану. Бұл былай 
істеледі:
1.  Кезекті  мəселе  туралы  сөйленген  əңгімеден  бір  сөз 
ріктеліп алынады.
2. Ол сөз сүгірет пен көрсетіледі.
3. Сүгіреттің аты баспа қаріптерден құралып, оқытылады. 
Əуелі оқытушы құрап көрсетеді де, содан кейін балалардың 
өздеріне құратады.
4. Сөз буындарға башайланады.
5. Ол буындар бөлек-бөлек жазылады.
Сөйтіп, сөз əуелі тұтас күйінде оқылып, содан кейін құрал-
ған буындарына бөлшектеледі де, буындары жазылып отырады.
Бұл əдістің дыбыс əдісінен айырмасы: салғаннан дыбыс-
ты,  қаріпті  білдіруге  ұмтылып,  тым  уаққа  кетпейді,  алды-
мен  буындарды  бөліп  алуға  тырысады.  Буындар  жадына 
тоқылған  соң,  тыңнан  сөз  жасауға  кіріседі.  Мұнда  буын 
дыбыстардың құрамасы (а-з) деп үйретілмейді, бүтін буын 
түрінде  (аз)  үйретіледі.  Үйретілген  буын  дереу  өзге  буын-
дармен қосылып, сөз болып шығады.
Мен  бұрын  оқымаған  балаларға  қат  танытпақ  екемін. 
Кітап  дегенде  қолымда  əліп-би  бар  екен.  Сабақты  қалай 
бастаймын?  Салған  жерден  кітаптың  неғып  тұр?  Дегенім 
дұрыс па? Жоқ, алдын ала басқа бір əңгіме қозғауым керек 
пе? Дұрысы соңғы болуға тиіс: балалармен оқытушы танысу 
керек, балаларды мектеп пен таныстыру керек, бірімен бірін 
үйір қылу, мектепке бойын үйрету керек. Бұл туралы түрлі 
пікір бар.
Бір пікір: əуелі балаларды бір-бірімен таныстыру, оқыту-
шы  балалармен  өзі  танысу  керек;  содан  кейін  балаларды 
мектеп  пен,  мектептің  жұмысымен  таныстырып,  оларды 
ұйымдастыруға кірісу керек дейді.
Енді бір пікір: алдымен мектеппен, мектептің жұмысымен 
таныстырып, оларды ұйымдастыруға кірісу керек дейді.
Енді бір пікір: алдымен мектеп пен, мектеп жұмысымен 
таныстырған  дұрыс,  өйткені  мектеп  балаларға  таңсық,  не 
жағдай болсын, бəрі жат, қызық көрініп тұрады дейді.
Бұл  екі  пікірдің  қайсысын  қолдансада,  дұрыс;  екеуінің 
пəлендей  айырмасы  жоқ.  Қайсысын  қолдану  оқытушының 
еркіндік  болу  керек.  Екенін  араластырып  қолданса  тіпті 
жақсы.
Білім ордасының пырағрамында əуелі класс пен, мектеп 
пен таныстыру керек делінген.
Мұндай  кірісу  сабағын  қалай  өткізу  керектігін  білгісі 
келген  оқытушыны  Тəшкенде  басылған  «терме»  ктептеге 
«комплекс  іс  жүзінде»  деген  сөзді  оқуын  ұсынамын.  Дəл 
сондағы  айтылғандай  болмасада,  кірісу  сабағы  сол  тəрізді 
болу керек.
Балалар мектеп пен танысып, бойы үйір болған соң, қат 
танытуды бастау керек.
Алдымен «а» дыбысымен, оның таңбасымен таныстыру 
керек екен. Қалай кірісеміз? Мен түрліше бастар едім. Əлде 
балалар мен былай əңгімелесіп алар ем:
– Балалар, үйде қандай жұмыс қыласыңдар?
Балалар  түрлі  жауап  берер  еді.  Бірі  тезек  тергенін,  бірі 
су əкелгенін, бірі бие қайырғанын, енді бірі бұзау баққанын 
айтар еді. Бұзау баққанын айтса, мен тағы сұрар ем:
– Бұзаудың туғанын көрдіңдер ме?
– Көрдік.
– Бұзаулаған сиыр баланы қасына жолата ма?
– Жолатпайды.
– Қайтеді?
– Сүзіп алады.
– Неліктен сүзеді?
– Бұзауын қызғанады.
– Бұзауын кім алады?
– Үлкен кісі, апам, əкем… алады.
– Үлкен кісілер сиырға «сүзбе, сүзбе!» дегеннің орнына 
не дейді?

418
419
– А, – дейді.
– Немесе,
– Дəрігерге барғандарың бар ма?
– Бар десе,
– Тамақтарыңды көрсеткендерің бар ма?
– Бар, десе,
– Қалай көрді?
– Аузымды ашты, тілімді басты: «а» деп айт деді.
– Не деп айт деді?
– А, а, – деп айт деді.
Тіпті дəрігерді білмейтін елдің балалары болса, балалар-
дан:
– Тамақтарың аурып көрді ме?
– Көрді.
– Кімнің тамағы?
– Менің.
– Беркеші.
Баланы  шақырып  алып,  дəрігер  істейтінін  мен  де  істер 
едім: аузын ашқызып, тілін басқызып; «дауысыңды шығар» 
дер едім. Бала «а» дыбысын шығарар еді. Өзгелерінен:
– Мынау не деді? – деп сұрар ем.
– А – деді.
Бұл  оңтай  баланы  əурелеген  болып  көрнер  десем,  бір 
балаға:
– Сенің атың кім? – деп сұрар ем.
– Мұқаш, Құрмаш, Жапаш…
Тағы  бірнеше  баланың  атын  сұрар  ем.  Бірталайынан 
сұрап  болғансоң,  манағы,  аттардың  есімде  қалған  біреуін 
атап, мəселен:
– Мұқаш! – деп шақырар ем.
Мұқаш:
– А, – деп жалт қарар еді.
– Мұқаш мен шақырғанда не деді?
– А, – деді.
Міне  «а»  дыбысын  айтқызуға  неше  түрлі  жолдар  бар 
екен.  Бұлар  тек  мысал  үшін.  Əйтпесе  бұдан  да  көп,  бұдан 
қолайлы əңгімелер мен бастауға болады ғой.
Енді не істеу керек? Енді «а» дыбысын шығарғандағы ауыз-
дың  сүгіретін  салу  керек.  Балаларға  «а»дыбысын  айтқызып, 
жолдастарының  аузы  «а»дегенде,  қандай  болып  тұрғанын 
көрсетер  едім.  Балалардың  сүгірет  салатыны  болса,  бастың 
сүгіретін салғызып, «а»дегізіп, ауызын ашқызып қой, дер едім. 
Балалар сала алмаса, өзім салар едім. Балаларға қарап:
– Мына сүгірет қандай дыбыс шығарып тұр? – дер едім.
– А, – деп тұр.
– А, деген дыбысты жазып көрсетуге бола ма екен?
– Болады екен.
– Қалай жазады екеміз?
– Бастың, ауыздың сүгіретін салады екеміз.
– «А» деген дыбысты жазу үшін, бастың, көздің, мұрынның, 
ауыздың сүгіретін салып жату көп жұмыс болмас па?
– Көп жұмыс болады.
– Ендеше, жұмыс аз, оңай болсын деп «а»ны былай жа-
зып қояйық. Қараңдаршы, мынау (сүгірет) оңай ма? мынау 
(«а») оңай ма? – Əрине, «а» оңай екенін айтады.
Содан кейін «а»-ның не сияқты екенін сұраймын. Балалар 
таяқ, қарындаш, шырпы, тағы сондай нəрселер сияқты деп 
жауап береді. «А» ның таңбасын дəптерлеріне жазғызамын.
«З»дыбысын  үйрету  керек  болса,  оны  да  осы  жолмен 
істеймін. «ыз»деп ызылдайтын зат аз ба? Ара, сона, сармаса, 
ұршық, қанатты қоңыз, зылдауық сияқтылар.
Жалғыз  «а»мен  «з»дың  қосылуы  қиынырақ  тиер.  Ды-
быс  əдісімен  оқытсақ, «а»ға  «з»ды  созғызып  қостырар 
едік. Тұтас сөз əдісімен оқытқанда, қалай қыламыз? Мұнда 
«аз»деген  сөзді  тұтас  оқытып  үйрету  керек  қой.  Енде-
ше,  аз,  көп  нəрселерді  салыстырту  керек.  Салыстыратын 
нəрсе қарындаш па, қалам ба, доп па, шырпы ма, асық па? 
Қасық па? –бəрі бір. Тақтайдың бір жағына 5-6 доптың, бір 
жағына 2-3 доптың  сүгіретін  салғызып,  қайсысының  көп, 
қайсысының аздығын сұраймыз. Қай добы аз жаққа «аз» деп 
жазып қоямыз. «Аз» ды балалар көшіріп алады, жаттайды.
«Р» ды, одан кейін «ара» ны оқытуғада осыны қыламыз. 
Сөйтіп, қат таныту жұмысы арман қарай жылжи береді. Сөзді 
жаттап  жаттығуға  істелетін  жұмыстар  əліп-биде  «ермек-

420
421
еңбек»  болып  көрсетілген.  Ол  туралы  көп  түсіндірудің  қа-
жеті жоқ.
Қат  таныту  деген  оңай  жұмыс  емес.  Бұл  туралы  жазу 
көптік қылмайды. Мұндағы сөздердің артық, кемін өзгелер 
толықтыруын тілеймін.

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: