142
143
3.
Н (бала-
ны)
Д (мал-
ды)
Д (н (жан-
ды)
Д (қаз-
ды)
Т (ат-
ты)
4.
Д (дала-
да)
Д (тау-
да)
Д (н (жан-
да)
Д (саз-
да)
Т (ат-
та)
5.
Г (төбе-
ге)
Г (бел-ге)
Г (ем-ге)
Г (біз-
ге)
К (тек-ке)
6.
Ғ (бала-
ға)
Ғ (тай-ға)
Ғ (нан-ға)
Ғ (жаз-
ға)
Қ (бас-қа)
Түсіндіру: бұл кестеде нөмірлеп жоғарыдан төмен жол-
дарға жалғау-жұрнақтардың бас дыбыстары жазылған, ең
жоғарғы қатарға түбірдің жалғау басына əсер ететін соңғы
дыбыстары жазылған; мəселен: 1-жолға «л» жазылған; да-
уысты дыбыстарға (айағы дауысты дыбыс болып келген
түбірлерге) сол «л» мен басталып жалғанатын (лар, лы,
лық, ла, лау сықылды) жалғау-жұрнақтардың бəрінің де
басындағы «л» ымыралыларға (айағы ымыралы болып кел-
ген түбірлерге) сол «л» күйінде өзгермей жалғанады.
Бұл кестеге ұяң дыбыстар мен бірге в, г, ғ, д ларда
жазылған; бірақ бұл төрт дыбыс сөз аяғында тіпті келмейді.
Түбірдің соңғы дыбысы жалғаудың басқы дыбысына
ететін əсеріне мысалдар:
Бала-лық; ер-лік; ел-дік; сұм-дық; тұз-дық; жас-
1)
тық.
Бала-мыз; ер-міз; аман-быз
2) (бірақ
«Аман-мын»);
қызбыз; жас-пыз.
Бала-ны; тау-ды; адам-ды
3) (бірақ
«Адам-ның»); қыз-
дың; жас-тың.
Бала-да; тау-да; адам-да
4) (бірақ
«адам-нан»); қыз-
да; жас-та.
Кісі-ге; ел-ге; күн-ге; көз-ге; ет-ке.
5)
Бала-ға; жау-ға; адам-ға; қыз-ға; тас-қа.
6)
Кестеге қарағанда, жалғау-жұрнақтардың басындағы
дыбыстарының бəрі де түбірдің соңғы дыбысының ауанына
қарай ылғый бір қалыпты өзгереді. Мұны итіншек еліктіру
дейміз. Бірақ жалғау-жұрнақтардың басындағы ымырасыз
дыбыстар ымырасызға жалғанғанда жалпыша ұяң болып
өзгерген мен, кейде олай өзгермей, ымырасыз күйінде де
қалып қояды:
жан-ба, жан-бақ, адам-быз; бірақ
адам-мен,
адам-мын.
6. Түбірдің соңғы дыбысы қатаң п, к, қ үшеуінің бірі
болса, ондайда жалғау-жұрнақтардың басындағы дауысты
дыбыстың ықпалы мен ол қатаң үш дыбыс өзгеріп ұяң бо-
лады: «п» өзгеріп «б» болады; «к» өзгеріп «г» болады; «Қ»
өзгеріп «ғ» болады; мұны тартыншақ еліктіру дейміз; мы-
сал:
тап+ады=табады; күрек+ім=күрегім; ақ+ар=ағар;
қап+ық=қабық.
7. Жалғау-жұрнақтардың басында қатаң (ызың) «с» иə
«ш» тұрса түбірдің аяғындағы дыбыс бұл екеуіне ықпалын
тигізе алмайды, онда жалғау жұрнақтың басындағы «с»
пен «ш» бір қалпынан айнымайды. Бірақ түбірдің аяғында
үяң «з» жа «ж» тұрса жалғау. Басындағы қатаң дыбыстың
ықпалы мен түбірдегі бұл «з» «ж» лар өзгеріп қатаң болады:
«ж» өзгеріп «ш» болады да, «з» өзгеріп «с» болады. Ал енді
«с» пен «ш» біріне бірі кездесетін болса, ондайда ылғи «с»
өзгеріп «ш» болады. Бұл да тартыншақ еліктіруге жатады;
мысал:
тұз+сыз=тұссыз; жаз+са=жасса; ұш-са=ұшша;
Достарыңызбен бөлісу: