Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| Ескерту: шеттен кірген сөздерді қазақ тілінің дыбыс
жүйесі мен сөз жүйесі негіздеріне бағындырып жазам деп, орынсыз шет сөздердің түбірін бұзуға болмайды. 3. Шеттен кірген сөздердің бұрыс жазу ережесі жасалғанда-, ол сөздерді қалың бұқара жеңіл ұғып алатын болсын, шапшаң қаттанып, жазу үйренуге, қалықтың жалпы сауаты ашылуына қиындық келтіретін болмасын. Бұл үшін шеттен кірген сөздердің арпағырапысы қазақ тілінің заңына қайшы келмеуі шарт. 4. Жалпы еуропылық сөздерді алғанда, олардың тек түбірлері ғана алынадыда, осы қаулыда көрсетілген ды- быс жүйесіне бағындырылады, сөз жүйесі іретінен түбірге жалғанатын жалғау-жұрнақтары қазақ тілінің заңына бағындырылады. Жоғарыдағы көрсетілген емле негіздеріне сүйеніп, жаңа қазақ дыбыстарының өзгеру заңы мен сөз жасалып, қосылу заңдарын ескеріп, емле төменгі түрде алынсын: 1. Тұтас сөз жеке күйінде естілгенінше жазылады, жанын- дағы сөздің жалғас дыбыстарының ықпалы еленбейді. Мысал: бос белбөу («бос пелбеу» емес). Көк дөнен («көг дөнен» емес). Торы ат («торат» емес). Ескерту: 1. үндестік заңына көнбей, ішіндегі дыбыста- рының бірі жуан, бірі жіңішке айтылатын сөздер де естілуін- ше жазылады. Мысал: бірақ. кітап. қызмет. нығмет. Ескерту: 2. Сөз айағындағы «п» «к» «қ» естілуінше осы «п» «к» «қ» əріптері мен жазылады, жалғау-жұрнақтың басындағы дауысты дыбысының ықпалы мен бұлар «б», «г», «ғ» болып өзгергенде, сол өзгергенінше жазылады. Мысал: көп. төк. жақ. көбейді. төгеді. жағады. 2. Бір неше түбірдің дыбыстары кіріккеннен шыққан бір тағыналы сөздер де есқтілген күйінде тұтас жазылады. Ды- быстары жөнді кірікпесе де, айтушының түсінуінше ішіндегі түбірлері бірінен бірі басқаланып айырылып шықпайтын болса, – ондай сөздердің бəрі де тұтас жазылады; осы орын- да көрсетілген тұтас жазылатын сөздердің өзгерген дыбыс- тары өзгерген күйінде жазылады. Мысал: саптаяқ. белбеу. қолғап. борамбай. 3. Жалпылағыш қос сөздер сызықша мен жазылады; ондай сөздердің дыбыстарының біріне бірінің тійгізетін ықпалы еленбейді, - екеуі де түбірінше жазылады. Мысал: киім-кешек (киімгешек емес). төсек-орын (төсегорын емес). айып-аншы (айыб-аншы емес). 4. Екінші бөлегінің бас дыбысы өзгеріп айтылатын қай- талама сөздер де сызықша мен жазылады. Мысал: ол-пұл, тайақ-маяқ, етік-метік. 5. Арасына «ма» мен «ді» кіріп қайталайтын сөздер бұлай жазылады: «ма» мен «ді» алдындағы сөз бен сызықша мен ай- рылады. «ма» мен «ді» нің дыбыстары алдыңғы сөз ықпалы мен өзгерсе, сол өзгерген күйінде жазылады. Ал «ма», «ді» соңындағы сөзбен бөлек жазылады. Жанамұның соңғы сөзге тигізген ықпалы еленбейді. Мысал: қол-ма қол (ғол емес). көз-бе көз (гөз емес). өз-ді өзі (өзді емес). 6. Сын есімнің басындағы дыбыстарына «п» қосылған күшейту жалғау сызықша мен жазылады. Жана күшейту жалғауының айағы ылғи «п» күйінде жазылады. Мысал: ұп-ұзын, қып-қысқа, жап-жақсы (жаб-жақсы емес). доп-помалақ (доб-домалақ емес). Ескерту: күшейту жалғауларының дыбыстары түбір мен тұтасып, əбден кірігіп өзгеріп кеткендері, түбір мен бірге жазылады, өзгерген дыбыстары өзгерген күйінде естілуінше жазылады. Мысал: аппақ, көкпеңбек. 148 149 7. Жалғау-жұрнақтардың бəрі де түбр мен қосылып жа- зылады; түбірдің ықпалы мен өзгерген дыбыстары (итіншек еліктіру) өзгерген күйінде жазылады. Бірақ жалғау-жұр- нақтардың түбірі кейіншектеп тигізетін ықпалы,- (тартыншақ еліктіру) осы байна да айыра айтылған жерлерде ғана болма- са, еленбейді. Мысал: кешкі, түнгі (түңгі емес). көнбейді (көмбейді емес). Жалғау-жұрнақтың басындағы дауысты дыбыс қосылған- нан түбірдің соңғы бітеу буыны ашылып екі айырылса, жаңа осы айырылғаннан бітеу буынның қысаң дауысты дыбысы жоғалып кетсе, түбірдің жоғалған дыбысы жазылмайды. Мысал: қарын-қарнымы (қарыным емес). тұрып-тұрып (тұрыпы емес). мұрын-мұрным (тұрыным емес). Сөз айағындағы қатаң «п», «к», «қ» жалғау басындағы дауыстының ықпалы мен өзгеріп «б», «г», «ғ» болғанда, түбірдегі дыбыстар өзгерген күйінде жазылады. Мысал: қазақ-қазақы; күкек-күрегі; жап-жабады; Көне жұрнақ ықпалы мен түбірдегі дыбыстардың өзгер- гені өзгерген күйінде жазылады. Мысал: немеурін, күнгей. жоңқа (жонқа емес). Түбір соңындағы ызың «з», «с» дыбыстарына жалғау басындағы ызыңдардың ықпалы еленбейді, -ондай дыбыс тар ылғи түбірінше жазылады. Мысал: басшы, (башшы емес). Тұзшы (тұшшы емес). қашса (қашша емес). Ескерту: жалқы жіктеу «мын», «сың», «мыз», «бын», «сыз» дар өзіне түбірдің екпінін тартып ала алмаған мен де, жалғау делініп түбір мен бірге жазылады. «сың» жалғау естілуінше «ң» мен жазылады. Мысал: барасың (барасын емес), 8. Құрлы, қой, қана, да, дағы, ақ, ма? Ше? Ау, ай, – алдын- дағы сөзден бөлек жазылады; бірақ алдындағы сөздің ауа- нына қарай өзгерген дыбыстары (ійтіншек еліктіру) өзгерген күйінде жазылады; мұндай сөздер өзі өзгермей, алдындағы сөздің соңғы дыбысын өзгертетін болса, -(тартыншақ елік- тіру) оның өзгергені еленбейді. Мысал: құс құрлы, сен ғұрлы, ат та, атан да, есек те, жер де. Жақсы ақ. қазақ ау (қазағ ау емес). мал аман ба? (амам ба емес). мен қалаға барам, сен ше? құрсын ай, бұл не? Мұны сен ғана білесің. Тағы бірде аласың тағы. «Да» етістіктің шартты ырайына жалғанғанда да есті- луінше бөлек жазылады. Мысал: оқыса да білмейді. Барса да келмейді. Онда барсақ та болар. Сүйтсе де, бүйтседе, əйтседе дегендегі «де» бөлек жазы- лады. «барыпты-мыс» келіпті-мыс, дегендегі «мыс» жаңа «еді»- деп ықшамдалған «ды» (ді) «ты» (ті), (етістіктің 3-інші жақ жалғауы «барады», «барды» дегендегі – «ды» емес), онан соң есімдерге ғана қосыла айтылатын «барған- ды», «аман-ды», «аман-ды»ғ «жас-ты»-дегенде айтылатын «ды» естілуінше сазықша мен айрылып жазылады. Мысал: айтыпты-мыс, ол мана ақша алған-ды, мен көрген де ол жас-ты, Етістіктің түрлі ырайларына жалғау есебінде қосылып айтылатын – оқы-самшы «келсемші» асшы (ашшы емес), қазшы (қашшы емес) дегендегі «шы», алдындағы сөз бен қосылып жазылады, түбірдің ықпалы мен өзгерген қыбыстары өзгерген күйінде жазылады. Ескерту: 1 «Сонысын». Кіш-кене» «ойпырмай» сықылды болып кірігіп ықшамдалған құрама сөздер бір сөз есебінде естілуінше тұтас жазылады. Ескерту: 2. «ма», «ақ», «қана» жалғау мен де бірге жазы- лады; мұндайда өзгерген дыбыстары өзгерген күйінде жа- зылады. Мысал: аманбысың, жақсыақпысың, өзің қанамысың. 9. Алдындағы сөздің жалғауын (септеуін) өз ауаны- на қаратып отыратын «соң», «көрі», «бері», «үшін», ше- йін» – сықылды үстеулер алдындағы сөзден бөлек жазыла- ды; арадағы дыбыстары түбірінше жазылады. Мысал: сенен көрі (гөрі емес) қалаға шейін. Манадан бері, жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|