Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
САЛДЫРАТ е т. Шаршату, болдыр- ту. Бүркіт шамына тисең, шеңгелімен қолымды қатты сығып, білегімді с а л д ы р а т ы п тастайтын (Лен. жас, 14. 01. 1988, 1). Күрең төбелдің қорт-қорт желісі Шөкеңнің шымыр денесін с а л д ы р а т
1968, №12, 48). САЛДЫРАТУ Салдырат етістігінің қимыл атауы. САЛДЫРАТЫП ү с т. Қатты жүріспен, салып ұрып. Өзінің тор жорғаның үстінде бір жамбастай қисайып, көшенің ортасы- мен с а л д ы р т ы п өткені сəн-ақ (Жұлдыз, 1972, №4, 50). САЛИХ с ы н. а р. Адал, таза, кірсіз (адам). С а л и х адамдарды ғана біз текті дейміз (Қаз. əдеб., 09. 08. 2013, 4). САЛИЦИН з а т. х и м. Қышқыл тек- тестердің бір түрі. Талдың жапырақтарын жануарлар сүйсініп жейді. Бүршіктерінде бағалы емдік зат – с а л и ц и н бар (Қарқаралы, 85). САЛҚАМ с ы н. ж е р г. Сылқым, кербез. Құлеке он бесінде с а л қ а м еді, Отызында – би, қырқында – дархан еді (Шал ақын, Өлеңд., 41). Қара үйдің түндігі с а л қ а м келіншектің жаулығындай тым шалқалап қалыпты (Ə.Кекілбаев, Үркер, 23). САЛҚАМДЫҚ з а т. ж е р г. Сылқымдық, кербездік. Салқындыққа алқара күс тон ки- ген, Салтанатқа салпы ерінді нар артып, С а л қ а м д ы қ қ а жорғадан өзге мінбеген (Мұрат Мөңкеұлы: Нар заман., 305). САЛҚАМСОҚ... Сəрсен еріншек көтеріліп, с а л қ а м с о қ киімін шешті (Т.Тілеуханов, Көрші келіншек, 4).
сапыран, 2, 259). Кəрі саусақтар с а л қ а у тарта бастады (Жыл он екі ай, 1978, 21).
ның жағасына қол салғандай боп өршіп сөйлеуінде арадағы сол өкпесінің с а л қ ы
2, 223). САЛМА 1 з а т. ж е р г. Үйдің, қора- ның төбесіне салатын ағаш, сырғауыл. Елу үйден он шақты кедей қостанып барып, с а л м а шабады (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 141). САЛМА 2 з а т. ж е р г. Төбесіне салма қойып, оның үсті бір нəрсемен жабылған лапас. Ішкөйлегі ағараңдап, қамыс с а л м 489 Байынқол Қалиев а н ы ң астында, кермеде қаңтарулы тұрған Елікжиреннің қасына барды (Ж.Кəрменов, Ақылбайдың əні, 14).
з а т. э т н. Шаңырақтың тоғынынан сəндік үшін шашақтап түсіріп қоятын бау; аспабау. Мұны с а л м а деп те атайды (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 29). САЛМА: Салма алу [ілу]. Жер қазып, оған қошқар немесе тайыншаның денесі (салма) тасталады да, жігіттер атпен шауып келе жатып, əлгіні іліп алып кету ойыны (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 77). Қазақша күрес, тоғыз құмалақ, бəйге, жорға жарыс, с а л м а а л у, сайыс, көкпар, жамбы ату, қыз қуу, жаяу жарыс, садақ тарту т.б. спорт түрлері жаңа мазмұнға ие болып, жастарымызды тəрбиелеуге қызмет етуге тиіс (Лен. жас, 07. 05. 1976, 4).
Тайталас, 21). Бір жілігін ажыратып, етін ұсақтап турап, өзі баппан жасайтын с а л
шырағы, 282). Салма салды. э т н. Қазақ үйді боран құлатып кетпес үшін, ұштары шаңғараққа байланған жіптің ортасына ауыр зат бастырып қою немесе үй ішіне қағылған екі қазыққа тартып байлап тастау. Осы кезде арпалысқан боран келді. Күлшира үйге бақан тіреп, с а л м а с а л д ы (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 13). САЛМАУ з а т. ж е р г. Жыныс болып өскен қалың ағаш. Бұл биіктей-биіктей қалың қарағай с а л м а у ы н а, сай-салаға иек артып жатыр (Ə.Хасенов, Жат жазасы, 45). Əлі де алыстағы жыра, сайлар, орман с а л м а у л а р ы үрей шақырып түнере түскен (Бұл да, 70). САЛМАШЫ з а т. Салма (арық) қазушы, салмамен егін суғарушы. - Өзің тары екпеймін деп салма шаппадың, өз еңбегімізді бере алмаймыз, - деп с а л м
Ізбсар, 141). САЛПАҢҚҰЛАҚ... Əр қағаздың аяқ жағында жаңағы «с а л п а ң қ ұ л а қ» (тыңшы) пен көшірген хатшының қолы бар (Қ.Жұмаділов, Таңғ. дүние, 112). САЛПЫНШАҚТЫ... Жүрегінде өріктің сүйегіндей мөп-мөлдір жауһар тасы бар, үш қатар с а л п ы н ш а қ т ы алтын сырға (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 440). САЛ-СЕРІЛЕУ с ы н. Аздаған сал- серілік қасиеті бар. Қасында Палман ауылының белгілі азаматы, өзі де с а л - с е р і л е у Қуат деген кісі еріп жүрген көрінеді (Ел аузы., 239). САЛСҮЙЕК... Ал ауыл азаматтары ен- жар, с а л с ү й е к болған жердегі тіршілік те көңілсіз өте береді (Қаз. əдеб., 13. 09. 1974, 2).
Олар: Алмалы, Жетісу, Алатау таңы, С а л т а н а т т.б. (ҚСЭ, 1, 278). САЛТАНАТТЫЛЫҚ... Ол бұрынғы қайнағасының алдында кішік емес, қайта оның көзіне көбірек түсіп, қап-қара арық өңінен с а л т а н а т т ы л ы қ танытқысы келеді (Ұ.Доспанбетов, Ел есінен, 220).
Зейнап Құнанбай аулынан бай, с а л т а н а т т ы р а қ, шынжыр балақ, шұбар төс Шорман тұқымынан шыққан (Аялы жандар, 119).
жорғатаяқ, доп ойын, алты ала теке, ора- мал жастырмақ, тақия теппек, ақсүйек, маймұрын, соқыртеке, барыпқаш – осының бəрі ұпай ұтыс болады (К.Əзірбаев, Аңыз., 8). Кенен жасынан пысық болған. С а л т а я қ, ауыртаяқ, жорғатаяқ, орамал жасырмақ, тақия теппек, маймұрын, соқыртеке, қақпатас, асық, шекемтас тəрізді қойшылардың ұпай ойынымен өз қатарын ұтып жүреді (Жұлдыз, 1974, №5, 188).
(Жұлдыз, 1975, №4, 165). CАЛТТА... Мініс ат, сауын сиыр, ұсақ малдардан басқа ұзын аяқты ірі қараларды Аралға с а л т т а п айдатып жіберген (М.Разданұлы, Алтай., 363). CАЛТТАУ Салтта етістігінің қимыл атауы. САЛУСЫЗ с ы н. Салынбаған. Бешпетінің түймесі с а л у с ы з, белінде көнелеу əскери белбеу (Қаз. əдеб., 01. 11. 1974, 4). 490 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі САЛЫ... Реалбазаға өткізіліп жатқан с а л ы н ы ң мөлшері белгілі (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 187). САЛЫҚШЫ з а т. Салық салушы, са- лық жинаушы. Жоғары-төменнен келіп, жа- татын тексеруші, есепші, қисапшы, тілші, өкіл, с а л ы қ ш ы, басшы атаулыдан əбден ығыр болған (Д.Досжанов, Жолбарыс, 446). Мұндай елдер соңғы кезде парашылар мен с а л ы қ ш ы л а р д ы ң қақтығы- сына ұшырап, түрлі төңкерістерге душар болатыны бар (Нұр Астана, 13. 11 2008). САЛЫМ: Салым берді. Той жасап, елге салым ойынын ойнатты. Тоғыз күн ойын, тоғыз күн тойын өткізіп, ұлан-асыр жиын жасапты, с а л ы м б е р і п т і, көңіл көтеріпті (Д.Досжанов, Жолбарыс, 385). САЛЫМГЕР з а т. э т н. Салым ойынынң шебері, салымға қатысушы. С а л ы м г е р көкпарды төрешінің алдына тастайды (Соц. Қаз., 02. 02. 1991, 7).
– Белін жазып, ат үстінде анталап тұрған с а л ы м к е ш т е р г е тіл қатты (Д.Досжанов, Зауал, 148). САЛЫМШЫ з а т. Салым ойынының шебері, салымгер. Өйткені ол атшы, аңшы көкпаршы, додагер, шабандоз, с а л ы м ш ы ғана емес, аттың жан дүниесін көз жана- рынан түсінетін (Соц. Қаз., 05. 01. 1991, 6). САЛЫҢҚЫРА е т. Тағы да аздап салу, сала түсу (Ж.Қосыбаев, Əнші Мұхит, 8). САЛЫҢҚЫРАУ Салыңқыра етіс- тігінің қимыл атауы. САМ с ы н. к ө н е. Сұр. Алма мойын с а м үйрек Ана Еділден көксіген. Көлді тастап, қырға ұшса, О дағы бір тарланға жолығар (Шалкиіз: Жеті ғасыр., 1, 37). САМАГОН з а т. Орыс халқының қолдан жасалған арағы. Бұл келіп жеткен- де олар диірменшінің екі бөлмелі үйінің кіреберіс бөлмесінде бір шөлмек с а м а
(Н.Дəутайұлы, Аты жоқ., 11). САМАРДАЙ с ы н. Тілмар тəрізді, самаржақтау. Бəрін бірдей с а м а р д а й қақсатып, жатық сөйлету көрнеу тіршіліктен алыс тəрізді (Лен. жас, 23. 12 1972, 4).
лағыл, жақұт, гауһар, жасыл түсті замартас, көк түсті азурит, алтын түсті ақық, с а м а р
түстелді (Білім жəне еңбек, 1974, №5, 26). САМАРҚАУЛАН... Егер, қыран тым арық болса да, с а м а р қ а у л а н ы п аңға ұмтылмайды (Шопан сырласы, 300).
кенжесі. Ауруға шалдығып с а м а с а у болып тынды (М.Қаназов, Арна, 39, 700).
(Ө.Тұрманжанов, Менің кітаб., 174). САМТЫРА е т. ж е р г. Қақсау, зарлау, сарнау. – Немене, бұлар да сенің меншігіңде ме еді? – С а м т ы р а м а, сары, - деп ашу шақырды ақикөз (Ж.Мусин, Туған үй., 134).
жұлып жеп жүрген егіз лақ құлдыраңдап секірген күйі дереу анасының емшегіне жармасады (Қ.Омаров, Əке, 199). САН з а т. ж е р г. Теңдік, есе, санат. Құдайдың құдіреті, оңдырмайын дегенде осылай болады ғой, с а н тимеске с а н тиіп, енді Ыбырай баласы ел билеген соң не қыларсың? (Б.Майлин, Таңд., 243).
з а т. Жүз мың түменнен (1 милл. адамнан) құралған əскери топ. Əр түмен он мың кісіден қырқылып, он түмен бір с а н а саналатынын еске алсақ, сол тұстың өзін- де Ноғайлы елі миллионнан асып түседі екен (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 315). Алпыс с а н а қолға ие болған жас хан Ұлы жүз əскерінің бетін қайтарысымен, соңынан қуып берді (І.Есенберлин, Жан- талас, 297).
м о д. к ө н е. Байырғы поэзия тілінде жиі қолданылатын, шылау мəнді көмекші сөз. Ай, Едіге, сен енді қайт, с а н а, Қайтып Еділ өт, с а н а. Еңсей биік боз орда Екейіп сəлем бер, с а н а («Едіге» жыры, 119). Тұмарымды ал, с а н а Біздің үйге бар, с а н а. Сағынып жүрген əкеме Тұмарымды беріп қуантып, Жүрекжарды ал, с а н а (Мəшһүр Жүсіп, Шығ. 10, 197).
талықсып жатып, есін əрең-əрең жиғанда анық сезгені - əзір ажалға беріспей, лүп-
491 Байынқол Қалиев лүп соғып жатқан жалғыз жүрек екен (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 396). Əлде тағы да талықсып бара жатты ма, с а н а с ы с ə п т і р е й бастаған осы бір сəтте əлгі ызалы күлкі бұның өзіне де естілген сияқтанды (Бұл да, 417).
осы істің жалынды жаршысы, жанкешті с а н а г е р і (идеологы) болды (Ж.Ысмағұлов: Жұлдыз, 1992, №1, 140). САНАЛАУ Санала етістігінің қимыл атауы. САНАТ з а т. а р. Құрмет, атақ, дəреже. Санда бар, с а н а т т а жоқ (Мақал). САНАТТЫ с ы н. Білім деңгейі жоғары, тəжірибесі мол, өз мамандығын терең меңгерген; категориялы. Осы күндері жоғары с а н а т т ы мұғалімдер көп болғанымен, оқушының білігі төмен (Егем. Қаз. 19. 02. 2003, 5). САНБАТ... Айшаны да кетіпті жау қан қылып, Оң бүйірін бара жатыр жандырып. Қараңғы түн. Алыста қыз. «С а н б а т
(І.Есенберлин, Шығ. жин., 10, 41). САНҒҰН з а т. к ө н е. Əскери лауазымдардың дəрежесі кіші түрі. Қаған орнынан тұрды. Ол тұрғанда орда толы сардарлар мен с а н ғ ұ н д а р, білгілер, шад- тар мен еркіндер түгел тұрды (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 403). – Мені орда с а н ғ ұ н ы хуяндық Ван Кэға кездестіріңдер, - деді (Бұл да, 406).
тығып қойғандықтан, балға темірге емес, ағашқа тигендей, дыбыс əріден тұншығып естіледі (Ж.Нəжімеденов, Ақ шағыл, 165). Əр шаһарға қарасаң, құрулы тұрған күзгі бар, Күзгіні көр де көзім көр! Самарқанд барсаң с а н д а л бар, С а н д а л д ы көр де тісім көр! (Ақсуат, 1, 279). САНДАЛАҚ з а т. Сандалған адам, сан- далбай. Бетін байқап қарасаң бұл қазақтың, Соқпағына түсті ғой дəл дозақтың. Ақыл айтсаң, алады бір жеріңнен, Белгісіз есі шыққан с а н д а л а қ т ы ң (Шəкəрім, Шығ., 80).
белденіп, дөңгелек с а н д а н ы п қызға ұқсап келетіні де осы кез (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 375). САНДЫҚ: Сандық ашар. э т н. Қыз ұзатарда, келін түсірерде жасалатын кəде. «Кемпір өлгенге» - алты алады, «с а н д ы қ а ш а р ғ а» - жеті алады (Қаз. əдеб., 23. 08. 1974, 2). САНДЫҚШАЛАН е т. Сандықша тəріздену, төртбұрыштану. Көптің қоршап тұрғаны – с а н д ы қ ш а л а н ы п қаланған қызыл шұбар тастар текшесі (К.Оразалин, Абайдан соң, 27). САНДЫҚШАЛАНУ Сандықшалан етістігінің қимыл атауы. САН-САПАТ с ы н. ж е р г. Неше түрлі, сан салалы. Сары ала күймеде с а н - с а п а т қиялға батып келе жатыр (Ə.Кекілбаев, Үркер, 216). Адам алдана білмесе, кеп- келте ғұмырында басынан кешіретін с а н
төзе алмас еді (Ə.Кекілбаев, Бір уыс., 235). САНТИМЕТРЛЕ е т. Сантиметрмен өлшеу. Кеудесін, тұрқын, тірсегін, тіпті құйрығына дейін с а н т и м е т р л е п өл- шеді (Ш.Мұртазаев, 41-ші жыл., 163). Əл- деқайдан линейка табылып, алдымен ме- тірлеп, дециметрлеп, сосын с а н т и м е т р-
айтып яки сызып с а н т и м е т р л е н е т і н, қойыртпағы көп пəлсапа емес (Қ.Əбілқайыр, Текес., 136). САНТИМЕТРЛЕНУ Сантиметрлен етістігінің қимыл атауы. САҢ: Саңы ауды. ж е р г. Барғысы келді, аңсары ауды. – Қабира, сендердікіне барғым кеп с а ң ы м а у ы п тұр, - деді (М.Сқақбаев, Ұят тур., 105). Кейде с а ң ы м
(Саятшылық, 190). САҢҒАЛ с ы н. ж е р г. Салаланған, биік, заңғар (тау). Көкжиекке дейін күдері жон, қоңыр құйқалы шиыр, іркес-тіркес сілемденген с а ң ғ а л таулар (Ə.Асқаров, Таңд., 297). Осы сəтте иттер ұласа үріп, бірін-бірі желіктіре шулап, ауылдың шығыс жағындағы жартасты с а ң ғ а л тауға қарай тартты (Қаз. əдеб., 06. 07. 1973, 4).
қайраты лашын нақ ілуге жақындай берген- де басына саңғып жібереді жəне көбінесе көзіне саңғиды! С а ң ғ у ғ а ұшыраған лашын енді қайтып дуадаққа жоламайды (С.Мұқанов, Өмір мект., 90). 492 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі САҢҒЫТТЫР Саңғыт етістігінен жасалған өзгелік етіс. САҢҒЫТТЫРУ Саңғыттыр етіс- тігінің қимыл атауы. САҢҒЫТУ... Құсты сипап оты- рып, түнде с а ң ғ ы т у ғ а үйретеді (А.Молдабергенов, Атамекен, 52).
ауа мен тыныш ұйқы сау организмді лездің арасында с а ң л а қ т а н д ы р ы п жіберген тəрізді (К.Ахметбеков, Егіз қала, 228). САҢЛАҚТАНДЫРУ Саңлақтандыр етістігінің қимыл атауы. САҢЛАҚТЫҚ з а т. Алғырлық, ұшқырлық. Сəкеннің с а ң л а қ т ы ғ ы Мұхтардың мықтылығын мансұқтай ма?! (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 181). Ол ошарлы бала-шағасын өсіре жүріп, өзінің дегдар табиғи жаратылысымен, сөзгер с а ң л а қ
өткен кісі (Ж.Ахмади, Айтұмар, 509). САҢМҮЙІЗДЕН е т. ж е р г. Еркінсу, қағыну, құтыру. Кешеден бері тіпті дəрежесі өсіп, атасының қасында əбден с а ң м ү й і з д е н і п алып еді (Қ.Жұмаділов, Сайгүл-р, 47). Жаз шықса, енді қайтып қыс түспейтіндей с а ң м ү й і з д е н і п қағынып кетеміз (З.Шəкенов, Күн көтеріл., 210).
уəкіл балам сенбісің? – деп күргейлене, сабалақтана ұйысқан қалың қасына сұқ саусақтан бақан тіріп, түңлік с а ң ы л а у л а т қ а н шал ілгері ұмсынды (С.Сматаев, Алғашқы асу, 83). САҢЫЛАУЛАТУ Саңылаулат етіс- тігінің қимыл атауы. САҢЫРАУ: Саңырау құр... Қою жапырақты ормандарда құр тұқым- дастардың ең үлкені – с а ң ы р а у қ ұ р тіршілік етеді (Құстар, 81). Үш орманды, екі жүздей ғана елік мекендейді. С а ң ы р а у
(Коммунизм таңы, 17. 02. 1968). САҢЫРАУҚҰЛАҚША ү с т. Саңы- рауқұлақ тəрізді, саңырауқұлақ секілді. Жауыннан кейін қаптаған с а ң ы р а у қ ұ л а қ ш а шоқ-шоқ тұрған үйлер, офистер бой көтеру үстінде (С.Оспанов, Сопы., 278). САҢЫРАУЛЫҚ... Мақсатым – с а ң ы р а у л ы қ т а н құтылу (Т.Нұрмағамбетов, Ата қоныс, 22). САПАҚ 1 з а т. Күн батып бара жатқан мезгіл, кешкі кез. Сəдірбек ақ таяққа сүйеніп, кешкі с а п а қ т а селдір сақалын қызыл нұрға бояған Тілеуқұл биге көз тікті (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 17). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|