Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
Байынқол Қалиұлы филология ғылымдарының докторы, профессор, мемлекеттік сыйлықтың иегер і
9 Байынқол Қалиев А АБА з а т. к ө н е. Жылқы терісінен тұтас тігілген, жауын-шашыннан қорғайтын, күлəпарасы бар, жамылғы түріндегі сулық киім (Қаз. этнография., 1, 35). А б а н ы желді, жауын-шашынды күндері сулық ретінде жамылады (Бұл да).
з а т. к ө н е. Қоршау, қорған. Шеберлер тастарды лаймен байлап, тым биік əрі неше бөліктен тұратын а б а ғ а н етіп салыпты (Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 276).
есіктер арқылы жалғасады екен (Бұл да). АБАДАН 2 ... 2. а у ы с. Жаугершілікте қол бастайтын, жауға атойлап шабатын, күшті, мықты, ержүрек қолбасшы (Қаз. этнография., 1, 35). АБАЙМА з а т. ж е р г. Шен-темір. А б а й м а дөңгелектің ағаш доғасын тозудан сақтайды (Қаз. этнография., 1, 36). А б а й м а – арба дөңгелегінің шентемірі; шеңбер сияқты бөлігі (Бұл да, 1, 188). АБАЙШЫЛ¹ с ы н. Абайды жақсы көретін, Абай десе жанын салатын (адам). АБАЙШЫЛ² с ы н. Абайлап жүретін, сақ, қырағы. Сəл шыдаңдар. Аздап тағы тоқтайын, Бір адамға, басқан өңін мұң- уайым. Солдат еді ол бір жуас, а б а й ш ы л, Кештеу білдім мен де оның көп жайын (І. Есенберлин, Шығ. жин., 10, 80).
24.11.2009). АБАТТАНДЫРЫЛ Абаттандыр етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Аудан əкімі үстіміздегі жылы аталмыш аумақтың а б а т т а н д ы р ы л а т ы н ы н айтты (Астана ақшамы, 04. 02. 2012). АБАТТАНДЫРЫЛУ Абаттандырыл етістігінің қимыл атауы. АБДАН з а т. к ө н е. Бодан халық төлеп тұратын салық. Сыбан-Раптан басып алып, боданына қаратқан қазақ, қырғыздан қытай императорына а б д а н (салық) беріп тұруға міндетті еді (Ж. Тұрлыбай, Райым- бек., 1, 39).
ну жерін мекендейді. Қазақстанда тек Алтай таулы ормандарында кездеседі (Қазақст. жануар., 118). АБЛЫҚПА с ы н. Жүрегі алып ұшқан, қатты толқыған, аблыққан. Сол сол-ақ екен, əлгінде ғана бойды кернеп, денені шар- пыған а б л ы қ п а сезім су сепкендей басыл- ды да қалды (А. Мекебаев, Аңызақ, 172). АБРАТ з а т. ж е р г. Көксүт. Ақ шыққаннан бері сепаратордың а б р а т ы н осында тасытып, ертеңді-кеш жұмыста жүрген жұртқа ыстық көже ұйымдастырған (Қ. Ысқақ, Тұйық, 136). Сүтті Əмірбектің үйіндегі машинаға тартқызып, қаймағын алады да, а б р а т ы н іркітке құйып, жи- най-жинай құрт қайнатады (А. Жақсыбаев, Бозарал, 26).
жағдайда а б у т и л е н 5-6 ай гүлдейді. А б у т и л е н ауаның таза болғанын ұнатады (С. Тұрдиев., Үй өсімдік., 59). АБЫЗДЫЛЫҚ з а т. Абыз болғандық, абыздық еткендік. АБЫЗСЫН... Жалпы үлкендердің өстіп ақыл айтып а б ы з с ы н ы п шыға келетіндері мені өлердей жалықтырып жіберетін (Ə. Асқаров, Таңд., 18). АБЫЗСЫНУ Абызсын етістігінің қимыл атауы. АБЫЗШЫЛАП ү с т. Абыз тəрізді, білгір, ақылгөй. «Өткеннен – мұрағат, өркенге – ұлағат» дейді. Мұрағаты не, ұлағаты не? Сапекең тым а б ы з ш ы
Тұлға., 122). АБЫЛАЙ: Абылай аспас асу. Орында- луы қиын, қолдан келмес іс; өте ауыр жол. АБЫЛАҢҚЫ з а т. Тегі мықты, ірі денелі ит. Ит қазақ ішінде үш түрлі болады: тазы, а б ы л а ң қ ы, төбет. А б ы л а ң қ ы д а н əсіресе қасқыр алушы иттер көп шығады. Тазы қоян, түлкі алады. Төбет қора күзетеді (Қаз. əдеб., 11.11.1988, 13).
10 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі дар бір үйге жиналып, шай ішетін, өзара сырласатын бас қосу салты (Қаз. этно- графия, 1, 42). Оған көбіне көңілжетер, сыйлас абысындар жиналатындықтан, бұл салт а б ы с ы н ш а й деп аталған (Бұл да, 43).
сүйемелдеуімен образға «барлау» жасап тұр (Қаз. əдеб., 21.02.1986, 4).
балалары шетінен а в и а ц и я л ы қ у ч и л и щ е л е р г е аттанды (Б. Омарұлы, Қаратерең., 18). АВРОРА з а т. Бидай тұқымының
бидайдың əр түрлі сортынан будандас- тырылып алынған «А в р о р а» сорты өсіріліпті (Ақ бидай. 55). «А в р о р а» бидай тұқымының масағы дəнге тығыз болады. Мұнымен бірге «а в р о р а» тұқымы ауа райының қысқы суық жағдайына төзімді, азотты тыңайтқыштарды, ылғалды жақсы сіңіреді (Орталық Қазақст., 13.03.1968, 2). АВТОАЛАҢ з а т. Автомобильдер тұратын алаң (жер). Қазірдің өзінде мұнда əртүрлі маркалы бірнеше жеңіл машиналар, екі а в т о а л а ң, сəбилер автомобильдері бар (Лен. жас, 21.08.1974). АВТОЖОЛ... Ол кезде қазіргідей да- ланы шиырлаған а в т о ж о л д а р жоқ (Қ. Олжай, Қанат байла., 77).
Түнгі сағат он бірде а в т о ж у ғ ы ш жа- былады (Т. Əбдірайым, Алабұға., 21).
ріне қалашықтың автоинспекция бас- шысы, милиция лейтенанты Галина Үмітбаева əрдайым ақылшы ана (Лен. жас, 21.08.1974, 4).
болу, армияға қажетті ірі-ірі а в т о к о л о н н а л а р д ы дайындау күндері асыға күткен жеңіске ұласты (Е. Естаев, Өмір өткелдері, 37).
мен жақсы жарақтандырылуда (Лен. жас, 21.08.1974, 4).
станоктарының қуаты азайып, өнімділігі жыл сайын өскелең талапты өтей алмай отыр (Қаз. əдеб., 21.02.1986, 2). АВТОМАТТАНДЫРЫЛУ Автомат- тандырыл етістігінің қимыл атауы. Енді міне өндіріс процестерінің а в т о м а т т а н д ы р ы л у ы жөнінен елімізде теңдесі жоқ алып агрегат – салқын прокат станы алғашқы өнімін бере бастады (Лен. жас, 04.07.1973, 2). АВТОМОДЕЛЬ з а т. Автомобильдің моделі, үлгісі (макеті). АВТОМОДЕЛЬШІ з а т. Автомобильдің моделін жасаушы адам. Жас а в т о м о д е л ь ш і л е р өздері құрастырған машина- ларын жарыс жолына шығаруда (Лен. жас, 09.06.1972, 4). АВТОРОТА з а т. ə с к. Автомобиль- дермен жабдықталған рота. Оның көз алдына өзінің Семияр а в т о р о т а с ы н а н осы колхозға астық тартуға жүрер алдындағы анасының ауру жүзі елестеді (Ə. Нұршайықов, Ертіс., 16).
дереу а в т о с л е с а р ь л а р д ы ң көмегі ауадай қажет (Лен. жас, 30.01.1973, 1).
Кəсіпорын шағын көлемдегі а в т о т і р к е м е н і көптеп шығара бастады (Егем. Қаз., 17.01.1992, 1). АВТОТІРКЕС з а т. Автомобильге қосымша жүк тасығыштарды тіркеу əдісі. А в т о т і р к е с т е р д і жаппай қолдану көп мəселелердің түйінін шешеді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1963, 6, 46).
шарқ ұрып ыстық пештің жалынына шыдап, жентек күйдіретін, қиын мамандық – а г л о
23.03.1976, 3). А ГЛ ЮТ И Н АТ И В Т І Л І К з а т. Жалғамалылық құрылым. Құрмалас сөйлемдердің дамуында қазақ тілі өзінің жалғамалық (а г л ю т и н а т и в
11 Байынқол Қалиев т і к) қасиетіне сəйкес есімшелерді, оның септеуін, демеулермен тіркестіріп пайдаланған (Қазіргі қаз. тілі, 1954, 517).
қолданбаса, егістіктің төңірегі ақ айранда- нып кетеді (Қаз. əдеб., 20.06.1975, 2).
энтомофильді дақылдарды бал арасымен тозаңдандыру міндетті а г р о ш а р а деп табылсын, - делінген (Қаз. əдеб., 17.05.1985, 2).
М.Əуезов «Абай жолы» романында тоғыз- құмалақшылардың өзара сайысын сипат- таған тұста үш-төрт ойыншының а ғ а л а п ш ы қ қ а н ы н (озғанын) айтады (Бұл да, 46). АҒАЛАС... Сонсоң а ғ а л а с ы п жол- ға шыққан біреуі жетелей жөнеледі (М. Разданұлы, Алтай., 169).
саудырып, өзі баптайды (түйені). Басқа асқа онша емес. А ғ а р ғ а н ш ы л (М.Қаназов, Арна, 19). АҒАТ з а т. м и н. Кварц текті асыл тас. Мұнымен қатар зергерлер күміс бұйымдарды асыл тастардан (лағыл, сап- фир, зүбіржат, гауһар, асық жəне а ғ а т, хризопраз, інжу, маржан, жақұттан) көз қондыру арқылы да əсемдей түскен (Қазақ əйелд., 1983, 9, 25). АҒАШ: Ағаш адам. а у ы с. Қатып қалған, қайырымсыз, мейірімсіз. Ақ жел- ке сияқты өзінен елі төменге құдайсып өзінен бір саты «жоғарыға алдияр тақсыр» деп бас иіп, жорғақтап, бендесіп тұра- тын нəрсіз, ой-санасыз, а ғ а ш а д а м ғ а бүгінгі ұзақ ісі естіп-біліп көрмеген сұмдық сияқтанған (Жұлдыз, 1974, 8, 28).
шеберлікті қажет етеді (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 64).
балға, а ғ а ш б а л ғ а, т.б. көптеген түрлері бар (Қаз. этнография., 1, 393). А ғ а ш
салып, оның ұңғысына ағаш сап енгізіледі (Шаңырақ, 104).
ұғымында адам ғұмырының өлшемі ретінде «а ғ а ш б е с і к» пен «жер бесіктің» аралығы алынады (Ата салты., 121). Ағаш қазық. Ағаштан жасалған қазық. Қазық ағаштан да, темірден де жасалынады. А ғ а ш қ а з ы қ өзінің қолданылатын орнына қарай бірнеше түрге бөлінеді (Шаңырақ, 104). Ағаш майы. Ағаштан арнайы тəсілмен алынған май. Ұсақталған ағаш жаңқаларын түбі арнайы тесілген қазанға салып, тесіктің астына ыдыс қояды. Маздатып от жағады. Оттың қызуымен ағаштың құрамындағы шайыр балқып, қазан түбіндегі тесік арқылы ыдысқа құйылады (Қаз. этнография., 1, 50). Алынған а ғ а ш
тəрізді тері ауруларына қарсы қолданған (Бұл да).
селтиген бұта да емес, шөре-шөрелеу бір тырбиған а ғ а ш с ы м а қ (О.Қанахин, Жер бас., 370). АҒАШШЫЛЫҚ с ы н. Ағаш өңдеу- шілік, ағаштан əртүрлі бұйым жасау- шылық. Келі шабу – қазақ а ғ а ш ш ы л ы қ өнерінің өмірлік түрі (Қ. Толыбаев, Бабадан., 254). Ұсталық, а ғ а ш ш ы л ы қ сияқты еңбектің қыр-сырына көзі қанық болып өскен-ді (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 2, 335). Ол зергерлік, өрімшілік, ұсталық, оюшылық, а ғ а ш ш ы л ы қ деп жіктелетін əр текті өнер саласын тал бойына сіңіріп өсті (Білім жəне еңбек, 1985, 10, 16). АҒЗУ з а т. Мата аты; ақзон. Үш ен а ғ з у шылауыш, Туырлықтай кеңдігі. Бір қараңа бір киім, Алғызып киген құрғыры (А. Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 332).
екен?
АҒУШЫЛЫҚ з а т. Суға аққандық. 12 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі АҒҰРЫҚ з а т. c ө й л. Ақұрық. А ғ ұ р ы қ т ы қыста сақтауға болады (Диал. сөзд., 13). АҒЫЗБАҚ з а т. к ө н е. Ауыл ба- лалары ойнайтын ойынның бір түрі. Бұлардан басқа да «а ғ ы з б а қ», «бақ- бақ», «бақай пісті», «жылмаң», «топай» сияқты ойындардың көптеген архив мате- риалдарында аттары аталғандарымен, ойын мазмұны жазылмаған (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 65).
өзенінде Тобылға, оның төменгі ағысымен а ғ ы з д ы р ы л ы п, Торғай даласы арқылы өткізіледі (Лен. жас, 28.11.1972, 3). АҒЫЗДЫРЫЛУ Ағыздырыл етіс- тігінің қимыл атауы. АҒЫЗЫҢҚЫРА е т. 1. Аздап ағызу, ағыза түсу. 2. а у ы с. Қаттырақ жүру, заулау. Ашық даламен а ғ ы з ы ң қ ы р а п алған машина бір уақытта қиралаңдай қозғалып кілт тоқтады (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 237). АҒЫЗЫҢҚЫРАУ Ағызыңқыра етіс- тігінің қимыл атауы. АҒЫЛАН: Ағылан етілді. к і т а б. Ха- барландырылды. Жетісу облысында моби- лизация а ғ ы л а н е т і л і п, бір облыстағы ғаскер біздің Жəркент шəһəріне жиналды («Айқап» газеті, 53). АҒЫЛШЫНДАН е т. Ағылшын болу, ағылшынға айналу. АҒЫЛШЫНДАНДЫР Ағылшындан етістігінен жасалған өзгелік етіс. АҒЫЛШЫНДАНДЫРУ Ағылшын- дандыр етістігінің қимыл атауы. Ағылшын, орыс, қытай азаматтарының қазақ қыздарына үйленулерінен олардың
тайландыру саясаттарына ешқандай кедергі келмейді (М.Құдайқұлов, Құпия., 12).
жоламайтындығыңызға уəде беріңіз (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 399).
Мысалы: ақша, ақшыл, ақшылтым, ақшылдау, ақшылырақ, ақшылтымдау, ақтау, а ғ ы р а қ, ағырақтау, аппақ дегендердің бəрінің де мағыналары мен формаларын анықтау үшін əрі негіз, əрі таяныш болатын сөз де, форма да - ақ сөзі (А. Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі. 276). АҒЫРАҚТАУ с ы н. с ө й л. Ағырақ, ақтау, сəл ғана ақ. АҒЫССЫЗ с ы н. Ағысы жоқ, ақпайтын. Қамысторғай негізінде суы а ғ ы с с ы з не баяу ағысты қамыс өскен жерлерді мекендейді (ҚСЭ, 6, 443). АДАҒАЙЛАТ Адағайла етістігінен жасалған өзгелік етіс. Сонан соң жадыраған жаз таусылып, қылышын сүйретіп қыс кел- генде а д а ғ а й л а т а қуып əкеліп жəне бір тарлау қораға қамайтын (Жұлдыз, 1972, 5, 121).
этнография., 1, 58). АДАЛАН е т. Ада болу, құтылу. Біздің сынымыз сол бұрыннан етек алып келе жатқан кемшіліктерден біржола а д а л
18.06.1976, 1). АДАЛАНУ Адалан етістігінің қимыл атауы. АДАМ: Адам денесінің патшасы. п е р и ф р. Жүрек. Жүрек айтыпты: Мен – а д а м д е н е с і н і ң п а т ш а с ы м
қылады, менсіз тіршілік жоқ, - депті (Абай, Шығ., 152).
а л ы қ қатынастарға жататындықтан Төле мұндай мəселелер бойынша дауды болдырмауға көп күш салғанға ұқсайды (Н. Мыңбатырова, Төле би., 120).
Ізгілік – адами тіршіліктің мəні (Д. Рамазан, Жылап аққан., 5).
оның биологиялық марқаюымен, тұтас болғанымен де, екеуі егіз қатар жүрмек емес (Білім жəне еңбек, 1985, 2, 40). 13 Байынқол Қалиев АДАМТАНУ з а т. ғ ы л м. Адамның мінез-құлқын, психологиясын зерттейтін ғылым. – Бұлар сендерге а д а м т а н у сабағын үйретіп, өмірдің тереңіне бойлата- ды, оқыңдар, айналайындар (М. Айымбе- тов, Құмөзек., 132). – Кейде, Баеке, бəріміз де а д а м т а н у жөнінде қателесе береміз. Меніңше, Дүйсеновты əлі де жөнге салуға болады (Жалын, 1974, 2, 55).
деп те аталатын көрінеді (М. Разданұлы, Алтай., 160).
организмінің салмақсыздық жағдайында ұзақ уақыт болған соң жердің таралу күшіне
назар аударды (Лен. жас, 04.07.1973, 2). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|