ПІТЕ з а т. с ө й л. Қаракүйе

481

Байынқол Қалиев

шығыршықтың  р  а  й  е  к  к  е  арқанмен 

жалғанғанын айтты (Бұл да). 

РАЙСОБЕС  з  а  т.  с  ө  й  л.  Аудандық 

əлеуметтік  қамсыздандыру  бөлімі. – 

Тамақ табылса қуалап жүріп-ақ ішеміз ғой, 

оған асықпа. Айтпақшы, р а й с о б е с к е 

бардың ба? (Қ.Ысқақ, Ақсу., 67). Манапты 

дəрігерлер  бір  жылға  мүгедек  қатарына 

шығарып, р а й с о б е с айлық белгілеген 

(О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 194). 

РАЙХАНДЫ  с  ы  н.  Райхан  өскен, 

райханы  көп.  Балауса,  бидайықты,  таты-

ранды, Дермене, изен, раң, р а й х а н д ы, 

Бұйырғын,  жалмаңқұлақ,  қара  шалғын, 

Көк жусан, шағыр жусан, раушанды... (Қаз. 

əдеб., 29. 11. 1974, 4). 

РАКЕТАША  ү  с  т.  Ракета  сияқты, 

ракета тəрізді. Өзіне қарап р а к е т а ш а 

жарқырап тағы бір жұлдыз сорғалай ағып 

келе жатыр, орта жолда өшті (Р.Тоқтаров, 

Ғасыр наны, 435). 

РАҚАЙ з а т. ж е р г Келісім, ымыра, 

пəтуа. – Райынан  қайтып,  р  а  қ  а  й  ғ  а 

келмеймін  десе,  қидаласуын-ақ  қаладым 

(К.Сегізбаев, Біз қалада., 322). Р а қ а й ы 

жарасқан  ері  мен  зайыбының,  енесі  мен 

келінінің  талай  қуанышын  өткізген  құт-

ты шаңырақ болды (А.Əшімов, Таң. шығ., 

1, 175). 

РАҚАЙЛАС е т. ж е р г. Келісу, тату-

ласу, табысу. Ол жүрекпен р а қ а й л а с 

ы  п  табысқан  сəтті  қайта  есіне  түсірген 

(К.Сегізбаев, Біз қалада., 329). Алғашқы та-

ныстық, сертке бергісіз іштей, жүрекпен ға-

на р а қ а й л а с ы п ұғысқандай сəтті қайта 

есіне түсірген (К.Сегізбаев, Беласқан, 119). 

РАҚАЙЛАСУ  Рақайлас  етістігінің 

қимыл атауы. 

РАҚАЙЛЫ  с  ы  н.  Келісімді,  ымыра-

лы.  Жалпы,  ерлі-зайыптылардың  р  а  қ  а

й л ы да бақытты тіршілік кешуі үшін еу-

ропалықтардың  киноларындағыдай  «Сен 

мені  сүйесің  бе?»  дейтіні  қазақ  үшін  көк 

тиындық құны жоқ (А.Əшімов, Таң. шығ., 

1, 177). 

РАҚЫМ-ШАПАҒАТТЫЛЫҚ  з  а  т.

Рақымдық,  қайырымдылық,  шапағат-

тылық. Бұл – р а қ ы м-ш а п а ғ а т т ы

л ы қ т ы, ізгілік пен махаббатты, бауыр-

малдықты  жырлаған  сөз  ғой  (Ғ.Білəл, 

Ғасырлық., 255). 

РАМАЗАН з а т. а р. Ораза ұстайтын 

айдың (мерзімнің) аты. Р а м а з а н ай-

ында  мұсылмандар  ораза  ұстап,  құдайға 

құлшылық  етеді  (Егем.  Қазақст., 14. 02. 

1996, 3). 

Рамазан шəріп. к ө н е. Ораза айы. – 

Иə, жамағат! Бүгін р а м а з а н  ш ə р і п

т і ң, оразаның оны (Ж.Тілепбергенов, Ізба-

сар, 99). 

РАНОТ з а т. б о т. ж е р г. Адамтамыр 

(женьшень).  Сөйтсе  бұл  р  а  н  о  т  не-

месе  адамшөп  деп  те  аталатын  көрінеді 

(М.Разданұлы,  Алтай., 160).  Р  а  н  о  т 

Алтайда бірнеше жерде ғана шығады деп 

үйретіпті əкесі Емілбайға (Бұл да). 

РАҢДА  е  т.  Раң  жеп,  тойып  кету; 

тойыну. ≈ Раң жеген жылқы «р а ң д а п», 

ырғалаңдап қалады. 

РАҢДАУ  Раңда  етістігінің  қимыл 

атауы. 

РАПИРА з а т. Шпага сияқты семсерле-

су құралы. Оған еліміздің р а п и р а, шпага, 

фехтование,  семсер  шеберлері  қатысты 

(Соц. Қаз., 05. 11. 1983, 4). 

РАПИРАШЫ  з  а  т.  Рапирамен  сем-

серлесуші,  рапира  спортымен  шұғыл-

данушы.  Ал  сынға  түскен  қазақстандық

р а п и р а ш ы л а р жүлделі үшінші орынды 

жеңіп алды (Лен. жас, 03. 11. 1983, 4). 

РАСТАУШЫ  з  а  т.  Растайтын, 

құптайтын  адам.  Дінге  қарсы  күресе-

мін  деген  игі  ниетті.  Қали – надан,  со-

қыр  сенімді  р  а  с  т  а  у  ш  ы,  кісі  болып

шыға  келді  жұрт  көзінше  (Жалын, 1974, 

№4, 123). 

РАСЫТХАНА з а т. к ө н е. Обсерва-

тория.  Өз  сарайына  көшіріп-ақ  алар  еді, 

жақында шəкірттерге арнап р а с ы т х а н 

а салдырмақ болып, зергерлермен келісіп 

қойған  (Д.Досжанов,  Тұлпар  ізі, 29). Р  а 

с  ы  т  х  а  н  а  (обсерватория)  ішінде  Көп 

ойланған пішінде Тұрарды ұзақ ғұлама Тіс 

жарған  жоқ  кісіге  (Ж.Қыдыров:  Жұлдыз, 

1972, №1, 141). 

РАУАНДАН  Рауанда  етістігінен 

жасалған ырықсыз етіс. Ол 1034-ші жүк 

поезын өткізіп  салуға  шыққанда Қаратай 

көкжиегінің  қызыл  р  а  у  а  н  д  а  н  а 

бастағанын көрді (Лен. жас, 09. 08. 1973, 2). 

РАУАНДАНУ  Рауандан  етістігінің 

қимыл атауы. 

РАУШАНДЫ  с  ы  н.  Раушан  өскен, 

раушаны мол (жер). Балауса, бидайықты, 

татыранды, Дермене, изен, раң, райханды, 

Бұйырғын, жалманқұлақ, қара шалғын, Көк 

482

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

жусан, шағыр жусан, р а у ш а н д ы (Қаз. 

əдеб., 29. 11. 1974, 4). 

РАФИК з а т. Қорабы жабық, кішкентай, 

шағын  автомобиль.  Мəкең  бізді  күнде 

ертеңгілік үйден қызметке апаратын р а ф и к

т і ң алдында тұр екен, қолымды ұмсына 

создым (С.Оспанов, Сопы., 212). 

РАШ з а т. ж е р г. Жаға, жиек. Еңгезердей 

біреу тамағынан қан жосылған қара қойды 

арқалап бүкшең-бүкшең өрмелеп арықтың 

р а ш ы н а шыға алмай тырмысып жатыр 

екен (А.Мекебаев, Аңызақ, 84). 

РƏГƏТКЕ  з  а  т.  Балалардың  аша 

ағаштың  басына  резіңке  байлап  алып, 

торғай  ататын  ойыншық  құралы.  Бұл 

сөздер Сəуленің тас қамалына р ə г ə т к е 

м е н тас атқандай ғана əсер еткенін сезеді 

(Ə.Тарази, Тасжарған, 433). 

РƏЗІРƏТ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Разряд. – 

Отағасы, сізге ауыр болып жүр-ау, мұнай 

өндіру  учəскесіне  осы  р  ə  з  і  р  ə  т  і  ң 

м  е  н  ауыстырсақ  қайтеді? (Р.Өтесінов, 

Айтылмаған., 38). 

РƏМІЗДІК... 2. Рəмізге  тəн,  рəмізге 

қатысты.  Тарихымызда  тұңғыш  рет 

оны  р  ə  м  і  з  д  і  к  (символдық)  негізде 

қалыптастыруға  ұжымдық  талпыныс  жа-

салды (Ана тілі, 12. 03. 1992, 4). 

РƏМІЗТАНУШЫ з а т. Мемлекеттік 

рəміздерді  зерттеуші.  Белгілі  р  ə  м  і 

з  т  а  н  у  ш  ы,  қазір  Мəлениет,  ақпарат 

жəне  спорт  министрлігінің  Тарихи-

мəдени  мұра  департаментінің  директоры 

Е.Шаймерденұлымен  кездесу  кеші  өтті 

(Егем. Қазақст., 14. 04. 2006, 8). 

РƏСУАШЫЛЫҚ  з  а  т.  Орынсыз 

шашып-төккендік, ысырапқорлық. Бұл р ə с 

у а ш ы л ы қ ханымыздың бөліп басқаратын 

əдісіне  де  дөп  келе  кетті  (М.Разданұлы, 

Алтай., 90). 

РƏСУƏГЕРШІЛІК  з  а  т.  Рəсуа 

етушілік. Техника баршылық деп қолдағы 

күш-қуатты тиімді пайдаланбай р ə с у ə г 

е р ш і л і к емес пе, түге?! (Қаз. əдеб., 13. 

0. 1976, 4).

РƏУІШ... Тек бұрыш-бұрышқа үйірілген 

қараңғылық терезеден себезгілеген көмескі 

жарықпен аңдысқан р ə у і ш т е бой таса-

лап тұр (Жұлдыз, 1975, №4, 127). 

РƏУІШТЕН  е  т.  Тəріздену,  секілдену, 

сияқтану. 

РƏУІШТЕНДІР Рəуіштен етістігінен 

жасалған өзгелік етіс. 

РƏУІШТЕНДІРУ  Рəуіштендір  етіс-

тігінің қимыл атауы. 

РƏУІШТЕНУ  Рəуіштен  етістігінің 

қимыл атауы. 

РƏУІШТЕНДІРІЛ Рəуіштендір етіс-

тігінен  жасалған  ырықсыз  етіс.  Қастың 

үстіне айшық р ə у і ш т е н д і р і л і п 

шегелеген  екі  бөлек  сүйектің  беттері 

геометриялық өрнектерімен безендірілген 

(Х.Арғынбаев, Қаз. ер-тұрман., 190). 

РƏУІШТЕНДІРІЛУ  Рəуіштендіріл 

етістігінің қимыл атауы. 

РЕБУС з а т. Суреттер мен əріптерді 

алмастырып келтіру арқылы жасырылған 

сөздерді  немесе  сөз  тіркестерін  табу 

жұмбағы. Соның бірі – түрлі жұмбақ ой-

ындар: сөзжұмбақ (кроссворд), чайнворд, 

анаграмма,  криптограмма,  р  е  б  у  с  т.б. 

шешумен  жəне  құрастырумен  айналысу 

(К.Закирянов, Ойланайық., 3). 

РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ с ы н. Революция-

ға қатысты, соған тəн. 

РЕГБИ... Бүгін Теміртауда р е г б и д е н

екінші рет республика біріншілігі бастала-

ды (Лен. жас, 03. 06. 1972, 3). 

РЕГБИШІ з а т. Регби ойнаушы, регби-

мен айналысушы. Өткен жылы ол жарысқа 

Алматы  қаласының  р  е  г  б  и  ш  і  л  е  р  і 

қатысқан (Лен. жас, 03. 06. 1972, 3). Оған 

Москва, Ленинград, Красноярск, Ташкент, 

Киев қаласының р е г б и ш і л е р і қатысуда 

(Лен. жас, 18. 05. 1974, 4). 

РЕЖАБ  з  а  т.  к  і  т  а  б.  Ережеп.  Əл-

Фараби хиджраның 339 жылында р е ж а б

айында Дамаскіде дүниеден қайтты (Лен. 

жас, 03. 01. 1973, 3). 

РЕЗЕН з а т. с ө й л. Резіңке. Моншаға 

түскенде  арқа  жуатын  р  е  з  е  н  губка-

ша  о  да  сенің  кірің  мен  иіс-қоқысыңды 

түгелдей  өзінің  күпсер  бойына  сіңіріп 

алады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 355). 

РЕЗЕНКЕШЕ  ү  с  т.  Резенке  тəрізді, 

резеңке сияқты. Арыстай боп жатқан бүкіл 

денесі р е з е н к е ш е жиырылып, ұзарып-

қысқара бастапты (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 

316). 

РЕНЖУЛІ... Кейде р е н ж у л і кейіппен, 

«өзіммен туыс ешкім жоқ» деп те қалатын 

еді (Қаз. əдеб., 29. 12. 1972, 3). 

РЕНТГЕН:  Рентген  сəулесі.  ф  и  з. 

Көзге  көрінбейтін,  ең  қысқа  толқынды 

сəуле.  Ең  қысқа  толқынды  сəлелер 1 нм-

ден  төменгілері  р  е  н  т  г  е  н    с  ə  у  л  е  л 

483

Байынқол Қалиев

е  р  і,  ал  толқын  ұзындығы 380 нм-ден 

10  нм-ге  дейінгі  сəулелер  ультракүлгін, 

1  нм-ден 780 нм-ге  дейін  ұзындықтағы 

толқындар инфрақызыл сəулелер деп ата-

лады (Ə.Қайдаров, Сырға толы., 10). 

РЕСМИ:  Ресми  ісқағаздары.  Ресми 

түрде (арнайы) бекітілген ісқағаздарының 

жалпы атауы. Р е с м и  і с қ а ғ а з д а р 

ы н ы ң үлгілерін рəсімдеуде азатжолдың 

маңызы  үлкен  (Аударматану, 120). Бұл 

(стандарт) – р е с м и  і с қ а ғ а з д а р 

стилінің  маңызды  белгілерінің  бірі  (Бұл 

да, 127). 

РЕСПУБЛИКАШЫЛ  с  ы  н.  Респу-

бликаның қамын жеуші, мемлекетшіл. Мен 

өзімді тəрбиелеп өсірген Ахмет ақсақалды 

ғана  емес,  фашистермен  айқаста  аспан

р е с п у б л и к а ш ы л д а р ы қатарын-

да  қаза  тапқан,  маған  өмір  берген  ғазиз 

əкем  Вольфганг  Вагнерді  де  мақтан  етем 

(Жалын, 1973, №6, 52). 

РЕСІМДЕ  е  т.  Ресми  ету,  əйгілеу; 

заңдастыру. 

РЕСІМДЕУ  Ресімде  етістігінен 

жасалған  өзгелік  етіс.  Сатып  алынған 

үйдің тиісті құжаттарын р е с і м д е у г е 

байланысты шығындардың орнын толтыру 

мақсатында азаматтар 50 сом мөлшерінде 

комиссиялық  алым  төлейді  (Алматы 

ақшамы, 17. 09. 1991, 2). 

РЕСІМДІЛІК з а т. Ресми болғандық, 

ресімделгендік. 

РИАЗ с ы н. ж е р г. Бес саусағынан бал 

тамған, шебер. Р и а з ұста соққан мына 

мазардың осынау сағымды даламен, сары 

белдермен жарасым тауып, үйлесіп тұрған 

ғажайып  үндестігіне  еріксіз  бас  иесіз 

(А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 207). 

РИАТ  з  а  т.  а  р.  Жағдай,  тұрмыс. 

Патшалықтың белгісі, Қарсы тұрып өлуге, 

Жұрт  үшін  бас  байласа.  Анық  патша  сол 

болар. Ел р и а т ы түзеліп, Ғибадатшылық 

ойласа (Ө.Ақжолұлы, Үриятнама, 41). 

РИЗАЛАСТЫР  Ризалас  етістігінен 

жасалған  өзгелік  етіс.  Даукерлерді  р  и  з 

а л а с т ы р ы п, даулаған малының жар-

тысын  бұйырып  береді («Дала  уалаяты», 

1994, 646). 

РИЗАЛАСТЫРУ  Ризалатыр  етіс-

тігінің қимыл атауы.

РИЗАШЫЛ  с  ы  н.  Риза  болған, 

ризалық. Сол ұлы өзгерістің ішінде өзінің 

де бір үлесі бар екенін сезгендіктен Асқар 

жүрегінде р и з а ш ы л, қуанышты сезім 

ойнайды (Т.Əбдіков, Өліара, 221). 

РИТ-РИТ  о  д.  Қойды  айдау  кезінде 

қолданатын ишарат сөз. 

РИТ-РИТТЕ е т. «Рит-рит» деп айту, 

қойды  айдау.  Сонау  бала  шақтан – көзін 

ашқаннан  қой  шетінде  болып  атасымен 

бірге р и т-р и т т е п жүретін ол қанына 

мысқылдап сіңген бұл қасиетті аңғармай да 

қалыпты (Лен. жас, 13. 09. 1974, 2). 

РИТ-РИТТЕУ Рит-ритте етістігінің 

қимыл атауы. 

РИТСОҚ  о  д.  Екі  қошарды  сүзістіру 

үшін қолданылатын ишарат сөз. Аспанның 

дүлей диюлары дəу тастарды домалатып, 

бір-біріне  р  и  т  с  о  қ  соғып  жатқандай 

(А.Нысаналин, Алыс. алау, 52). 

РОБОТТАН е т. Роботпен қамтамасыз 

ету, робот орналастыру. 

Р О Б О Т Т А Н Д Ы Р   Р о б о т т а н 

етістігінен жасалған өзгелік етіс. 

РОБОТТАНДЫРУ  Роботтандыр 

етістігінің  қимыл  атауы.  Өндірісті 

электрлендіру, химияландыру, р о б о т т 

а н д ы р у, компьютерлендіру барған сайын 

кең көлемде жүргізілетін болады (Лен. жас, 

12. 11. 1985, 1). 

РОБОТТАНУ  Роботтан  етістігінің 

қимыл атауы. 

РОКИРОВКА з а т. ш а х м. Король мен 

ладьяның  орнын  ауыстырған  жүріс.  Ак-

тер король мен ладьяны ауыстырып, өзіне 

оңтайлы тақтаның қысқа жағына р о к и р о 

в к а жасады. Қорғана білетін кісінің жүрісі 

(Қ.Олжай, Қанат байла., 180). 

РОМАНТИКАШЫЛ  с  ы  н.  Роман-

тикаға  жаны  құмар,  романтикаға 

берілгіш. Біздің замандастарымыз – р о м 

а н т и к а ш ы л жандар, коммунистік сенім-

нің  жауынгерлері  (М.Əлімбаев,  Көңіл 

күнд., 236). 

РОМАНШЫЛЫҚ  з  а  т.  Роман  жаз-

ғыштық,  роман  құмарлық.  Бұл  тараптан 

алғанда,  автор  туындылары  жалпы  қазақ 

р о м а н ш ы л ы қ өнеріне ажарлы ағын қос-

қаны кəміл (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 6). 

РӨМКЕ з а т. Арақ ішетін кішкентай 

ыстақан;  рюмка.  Бірер  р  ө  м  к  е  ащы 

сұйықты  жұтқызып,  бастықтары  оны  ат 

бағуға жұмсаса керек (Қ.Тоқмырзин, Керза-

ман, 3, 334). Əжептеуір суық. Үш р ө м к е н 

і ң қызуы қашанға шыдайды? (Қ.Жиенбай, 

Даңқ., 97). 

484

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

РУБАБ  з  а  т.  м  у  з.  Өзбек  халқының 

ұлттық саз аспабы. Өзбектің р у б а б ы 

мен ұйғырдың тəмбірін о бастан тəп-тəуір 

тартатын Нартуғанның қолы бұл жолы да 

көп кібіртіктеген жоқ (О.Сəрсенбай, Шығ., 

4, 162). 

РУМЫН  з  а  т.  Румын  мемлекетінің 

жергілікті  халқы. – Мынаның  айтуынша 

бұл  венгер  мен  р  у  м  ы  н  жігіттерінен 

құралған рота екен, - деді Вася (Ғ.Мүсірепов, 

Қаз. солдаты, 217). Жеті ротаның үшеуі вен-

грлерлерден, біреуі немістерден, екеуі та-

тарлардан (бұрынғы мұсылман батальоны. 

Ə.Т.) тұрды. Ал бір ротада қазақ, башқұрт, 

өзбек, чех, р у м ы н, серб, поляктар аралас 

болды (Ə.Тəкенов, Қазақстан., 25). 

РУТИЛ з а т. м и н е р. Сирек кездесетін 

минерал.  Н  өзенінің  сағасынан  жақында 

ғана  кен  зерттеушілер  титан  элементі 

кездесетін  р  у  т  и  л  минералын  тапқан 

(І.Есенберлин, Махабб. мейр., 156). 

РУХСЫЗДАН е т. Рухынан айырылған, 

рухы жоқ. Соның кесірінен р у х с ы з д а н а

бастаған  қалталы  топтың  ар-ұятты  белге 

түйіп,  сан-салалы  қылмысты  істерге  бой 

ұруы... (М.Шаханов, Мəңгүрт., 51). 

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: