Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
САПАҚ 2 с ы н. Ешкіге ғана тəн, сарғыш қоңыр түс. Сонымен қатар бөрте, шұбар, с а п а қ түстер – тек ешкіге ғана тəн түстер (Қаз. əдеб., 2, 128). САПАЛАҚ з а т. Жауып тұрған жапалақ-жапалақ ірі қар. Құйтымдай балаларға дейін ақ с а п а л а қ т ы ң ішінде бақырып, жылап өтіп жатыр (С.Жүнісов, Заманай., 131). САПАЛАҚТА е т. Жапалақ-жапалақ қардың үстірмелетіп жаууы. Иə, шынында да үшінші күні с а п а л а қ т а п қар жауған- ды (Лен. жас, 13. 12. 1972, 1).
қояйын деді. САПАН з а т. Қамыстың сабағы. Ұшқыр торы атпен жортқан Ұрқия с а п а н ы н бел ортасына дейін қалың қар басқан үкілі сары қамыстың жаны- нан жалғыз өте берді (С.Жүнісов, Ақан сері, 211). САПАНДАП..? С а п а н д а п жайна- маз жайып, дін өсиеттерін уағыздап, аят оқып, дұға жазып, қазірет-дамолдалар жүр (Т.Мəмесейт, Таудан., 15). САПАР з а т. Мұрттың шалғысы, қияғы. Таңқита қырған мұртының ұртынан төмен созыла салбыраған ұзын с а п а р ы топтала қадалып тұрған сүліктерге ұқсайды (С.Мұқанов, Мөлдір., 262). Қарасам: ұзын қалың қара сақалы кеудесін жапқан, мұртының төмен салбыраған екі с а п а р ы асылып тұрған кішігірім жыландай (Бұл да, 420). САПАРЛА... Содан кейін ондай жақсылықтың жөні бір келмеді ғой. Пой- ызбен жүрдік, автобуспен с а п а р л а д ы қ дегендей (Ə.Асқаров, Таңд., 75). САПАРНАМАЛЫҚ с ы н. Сапарнамаға қатысты, сапарнамаға тəн. Поляктың саяси қайраткері А.Янушкевич с а п а р н а м а л ы қ күнделігінде Құнанбайдың қайраткерлік тұлғасы туралы жазады (Қаз. əдеб., 09. 08. 2013, 4).
493 Байынқол Қалиев САППА е т. Былқ етпеу, ұялмау, са- спау. - Əне, баланы жаман үйрететін өзің. Бетімен жібергеннің жазасын тартсаң да, с а п п а й с ы ң, - деп бір жағынан оны қатыны шаужайлайды (С.Торайғыров, Таңд. шығ., 237). – Түһ, с а п п а й д ы екен- сің байғұс, - деді. Бірақ бұл жолғы үнінде жазғырудан гөрі «рахмет жауғыр, əйтеуір барып келші» деген қолқасы үзірлірек естілді (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 275).
дұрыс па» дегендей қауіптенді (О.Бөкеев, Өз отыңды., 42).
сын көк пиязды шелектегі суға с а п с ы п, көтеріп кеп, Қажымұраттың алдына тартты (Қ.Ысқақ, Тұйық, 90). САПСЫМАЛА е т. с ө й л. Ары-бері қозғау, аударыстыру; сапсы. Кепсер ба- сына с а п с ы м а л а п суытқан салмадан кішкене ғана ауыз тиіп, піскен-піспегенін байқады (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 41). САПСЫМАЛАУ Сапсымала етіс- тігінің қимыл атауы. САПТАЛ е т. ə с к. Сапқа тұр д. м. (Бекітіл. термин., 71). САПТЫҚ... Əр рота жас қабырдың тұсынан с а п т ы қ қадаммен қарыштай басып, бөлек-бөлек өте бастады (Н.Ақыш, Бейуақта., 70). САПЫҚАП з а т. Сапыны салып жүретін, арнайы жасатылған қап. Жас баланы əсіресе қызықтырған батырдың кісе белбеуі еді: оқшантайы бар, с а п ы қ а б ы бар, шақша сауыты бар екен (Қаз. əдеб., 02. 02. 1979, 3).
мағынасын басқадан іздемеу керек. Сəукеленің, қарқараның, қасабаның, с а р
осылай атайтынын жұрт бүгін де білсе керек-ті (Соц. Қаз., 01. 04. 1991, 4).
тіпті салқынқандылық, с а р а б д а л д ы қ басым көрінеді (О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 20). Төтеннен бұрқ еткен ашуын ақылға жеңдіріп, сары тіс с а р а б д а л
сырғаның ізін байқап қап, с а р а б д а л д ы қ танытқан еді (Əдеб. айдыны, 04. 09. 2008, 8). САРАЛА 1 з а т. Бетіне майы шығып тұрған құрт көже. Бұл жақ с а р а л а деп атайтын бетінде сары майы қалқыған құрт көженің бір кесесін тастап алды (Береке бастауы, 77). САРАЛА 2 е т. Бұлғау, ластау; сарала- сатпақ ету. Адам мен айуанның с а р а л а м а ғ а н, ластамаған жері қалмапты (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 147). Сарала етек. Етегі (көйлегі) кір-кір (əйел). Ауылдың с а р а л а е т е к сар- пылтаң көп бəйбішесінің бірі болып шыға келді (Ə.Асқаров, Таңд., 421).
бойынша үш отарда 2072 с а р а л ж ы н саулық қойы бар. Са р а л ж ы н қойын өсіріп, оны көрші шаруашылықтарға сату ұйғарылған (Коммунизм жолы, 22. 01. 1970). Біздің совхоз жүнінен кілем тоқи- тын асыл, тұқымды с а р а л ж ы н қо- йын өсіретін шаруашылық екенін жоға- рыда айттым (Коммунизм жолы, 18. 02. 1969, 3). САРАЛЖЫНДЫ с ы н. Саралжын өсімдігі өскен, саралжыны мол. Саясыз с а р а л ж ы н д ы құмдауытта Шомылып шоғайнаға, шырмауыққа, Бишара өліп- өшіп келе жатыр Кес-кестеп ұстай алдым бейуақытта (Қ.Шаңғытбаев: Қаз. əдеб., 09. 06. 1989, 5).
– Созақ жерінің Сүгір, Бапыш секілді с а р а м а н күйшілерінің шығармаларын құлпыртып, көп жағдайда тың сапа қосып, түрлендіріп жеткізген шебер (Қаз. əдеб., 03. 11. 1972, 4). САРАМАС 1 з а т. в е т. Малдың басы ісіп кететін, өте жұқпалы ауруы (Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 191). Ентігіп ері жатыр мұрны терлеп, Бұқадай көктемдегі мала басқан. Жер тіреп тұмсығымен жа- тыр терлеп Жазылған жылқы құсап с а р
30. 10. 2002, 13). Кім біледі, малға келген қарасандай елге тағы да оба, əлде с а р а
(Өркен, 13. 01. 1990, 7). 494 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі САРАМАС 2 с ы н. Түк білмейтін, түлей, ақылсыз. Бұлдайтын кəделі деп жармасты, Көрмеді серілерден с а р а м а с т ы, Қыздардай кесте тіккен келістіріп, Қиналып терін сығып, табар нəшті (М.Əлімбаев, Көңіл күні, 11). «Ешкімнен ештеңе үйренбедім», - деп ақ безер де көк безер танатындар саппас с а р а м а с т а р ғана шығар (Бұл да, 205). САРАМАСТЫҚ з а т. Ақылсыздық, ақымақтық. Ж.Шаяхметов, А.Қойшығұлов НКВД орындарынан келген еді, сондықтан да олар с а р а м а с т ы ғ ы н істеп тынды (Егем. Қаз., 08. 12. 1994, 2). САРАМЖАЛДЫҚ з а т. Пысықтық, ысылғандық, тəжірибелілік. Сақып та с а р а м ж а л д ы ғ ы н жасап: «Қымызға қансаңдар шайды жаңалайын», - деп лып ете қалды (М.Қуанышбаев, Тайталас, 42). Шағын ғана бойы бар, екі бетінің ұшы нарт- тай жанған, ақ сары реңдес жеңгейдің с а
сөздеріне Əзім семьясы қоғадай жапырылы- сып, ілтипатын білдіруде (Бал дəурен, 89).
Ең алда аң аулауға үйретілген сұңқарларды, сілеусіндерді, қабыландарды алып, с а р
Отырардан., 145). СА РАП Ш А Ң . . . К ү н ш е к ү юд е н , желқақты болудан жəне шаң-тозаңнан қорғау үшін бетке жауып жүретін төр перде – с а р а п ш а ң (ҚСЭ, 2, 318). САРАПШЫН қ. Сарапшаң (Кирг. русс. сл-р, 1903, 178). САРАСКЕР з а т. к ө н е. Бес жүз жауынгердің басшысы. Сегізіншіден: мыңбасы, с а р а с к е р, жүзбасы сайлансын (Р.Аманкелдиев, Батырдың., 41).
Сонда да с а р а ш ы автордың өзімен ақылдаса отырып, керек тұстарын байыта- ды, қоюлатады (Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 56). С а р а ш ы н ы ң қайда да сарашы екені бұл мекемеде де дəлелденгендей (Бұл да, 60).
əйгілі бас редакторлар Ш.Мұртаза мен С.Бердіқұл секілді с а р а ш ы л ы қ өнердің теңдессіз мүмкіндіктерін ашты (Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 53). Басылымның жеті ата- сын басқарған кісінің бəрі бірдей с а р а ш ы л ы қ т ы ң сардары деңгейіне көтеріле алмайды (Бұл да, 61). САРБАЗША ү с т. Сарбаз тəрізді, сарбаз сияқты. Тал-теректер қарауылша қаздиып, шыршалар с а р б а з д а р ш а сап түзеген (Д.Рамазан, Жылап аққан., 40).
жерлер артта қалуда. Селдір сексеуіл, с а р б а л а қ, қызылша т.б. бұталар көрінеді (Халифа Алтай, Алтайдан., 138). САРБАС: Сарбас жылан. Басы сары, уы жоқ жылан түрі. Халық танымында жыланды сұр жылан, с а р б а с ж ы л а н, ордалы жылан, оқжылан деп түр-түрге бөліп қарайды (Қаз. этнография., 2, 509). САРБӨЗ з а т. Кенептен тоқылған мата. Қазақ шаруасы кенептен тоқылған матаны – с а р б ө з дейді. Ақсұп дегені мақтадан тоқылған болуы керек (Қ.Тоқмырзин, Кер- заман, 3, 66).
да абысын-ажын жұртын жинап, жас уыз қосқан, с а р б ұ ғ а л а ғ а н нəн табақ етін ор- таға қойған (Қаз. мұғалімі, 01. 05. 1972, 4). САРБҰҒАЛАУ Сарбұғала етістігінің қимыл атауы. САРГІДІРЛЕУ с ы н. Аздап саргідір тартқан, егделеу. Үйден басына дағарадай ақ күндік ораған с а р г і д і р л е у əйел шықты (Ж.Тұрлыбаев, Тамыз таңы, 6).
нұрымен с а р ғ а қ тартып, толқып тұрған дəн теңізін күйдіріп, ыстық керімсал соқты (Лен. жас, 23. 09. 1976, 2). САРҒАЛДАҚ... С а р ғ а л д а қ т а р, қараторғайлар жеміс ағаштарындағы өте пісіп кеткен немесе шіруге айналған жұмсақ алмұрт, алма, қора өріктерді сүйсіне жейді (Ж.Төреходжаев, Қанатты., 79). Жоңғар Алатауындағы айталық, алма ағаштардың арасында с а р ғ а л д а қ деген құс өседі (Егем. Қаз., 07. 11. 1992, 5). САРҒАН з а т. б о т. с ө й л. Итсигек. Кейде арпаған, қияқ, қау шөпті, кейде тек с а р ғ а н ғана өскен, ал кейде тіпті ба- сар, қараған, тобылғы жапқан адыр, төбе, ұшы-қиыры жоқ белестер тілгілеп өткен (І.Есенберлин, Алмас., 207). САРДАП... Баяғы замандардан қалған көне архитектуралық мавзолейлер мен с а р д а п т а р, қорғандар қазіргі таңда 495 Байынқол Қалиев жақсы есеппе алынған ғой (Ж.Аупбаев, Жандармда., 94).
да қойдың алдынан көресің (Лен. жас, 17. 08. 1997, 4).
қызыл мөр басып алғандай (Лен. жас, 19. 12, 1971, 2).
Арна, 85). САРЖАЛҚЫНДАНУ Саржалқындан етістігінің қимыл атауы. САРЖАН з а т. ж е р г. Қарағайды шөркелеп кесіп, жарып жиып қойған үйінді. Сырғауыл қашаның іші-сырты жал-жал отын: текшелеп үйген сап-сары ірімшіктей қарағай с а р ж а н н а н шайыр иісі лап етті (Қ.Ысқақ, Ақсу., 5). Бесқалмақ төсегінің айналасы бетін қар басқан шөп, кесілген с а р ж а н ағаш, үйілген тал, қайың (Ж.Жұмаханов, Шұбартау., 52).
дында шаңнан с а р ж о л а қ т а н ы п жаңа «Жигули» тұр (Ш.Орынбаев, Өмір., 87).
≈ Серігім с а р ж о л т а й біреу болып шықты, аңнан бос қайттық.
шаңқиып тууынан бағана қабағат қорқып еді (А.Жүнісов, Өмір ізі, 64).
– О, қасиетті, ұлы Шива, қабыл алам өзің жіберген ажалды, - деп үстіндегі с а р и ы н сыпырып тастайды (Ə.Əлімжанов, Жау- шы, 76). Үндінің əйелдері ашық түсті с а
(Ə.Əлімжанов, Отырардан., 187). САРҚЫНДЫ з а т. а у ы с. Қу, айлакер. Қанша жерден с а р қ ы н д ы болса да, аламан жан сасқалақ. Бір белгі қалдырмауы мүмкін емес қой (С.Сматаев, Бұлақ, 80). САРҚЫРАМА з а т. т а б у. Өзен. Бұл сөздердегі с а р қ ы р а м а н ы ң – өзен, сылдыраманың – қамыс, маңыраманың – қой, ұлыманың – қасқыр, жаныманың – пышақ, білеменің – қайрақ екенін біле қояды (Қ.Толыбаев, Бабадан., 183). CАРЛАН з а т. з о о л. Денесін сарғыш сұр түсті қабыршақтар жапқан, жылан тəрізді, аяқсыз кесіртке; сарыбауыр. С а р л а н тау етектерінде, сайларда, бау- бақшаларда тіршілік етеді (Қазақст. жану- ар., 103).
тартылып, с а р м а ң ы з д а н а бастаған шағы (Қаз. əдеб., 04. 08. 1972, 1).
ге, уық ағаштарын тазалап с а р н а й д ы (Қаз. тіл. ерекш., 189).
екі рет жосаланады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №7, 60).
асқар тауға көш, Ағыны қатты суға көш! – деп басталатын с а р н а м а с ы н айтып, саптыаяқтағы суды төрт жағына бір- дей бүркіп шығады (К.Мұқажанұлы, Ор- теке, 181). САРНАУ Сарна етістігінің қимыл атауы. Бұдан соң кереге ағаштарын таза- лап сарнайды. С а р н а у дегеніміз кереге- нің бас жағын, уықтың қарын сай-сай етіп сызықтау (С.Қасиманов, Қаз. қол- өнері, 97).
қытайды өз атына с а р п о с т а п мінгізіп алып, бір топ адам айқұлақтанып жетті (М.Разданұлы, Алтай., 278). САРПОСТАУ Сарпоста етістігінің қимыл атауы. САРПЫЛ з а т. с ө й л. Тырпыл. Күре- сіннен қайтқан башмақ с а р п ы л ы бас- палдақта біраз аялдады (Қ.Ысқақов, Қараорман, 217). 496 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі САРПЫШТАҚ з а т. Бүркітке ұқсас қыран құстардың бір түрі. Бүркітті ұшып жүргенде қарақұстардан (əсіресе бүркіт- ке ұқсас с а р п ы ш т а қ, су бүркіттері- нен) ажырататын ерекше белгі – құйры- ғы мен мойнының ұзындығы (Саятшы- лық, 65). САРСАПАҚ з а т. Көріксіз сары адам. Не, со с а р с а п а қ қ а сөзіңізді қор қылмақпысыз? (Ə.Ыдырысов, Таңшолпан, 346). – Енді қайттік?! Зəкеңді бір с а р с а п а қ қ а солай қор ғып жіберіп отырамыз ба?! (Бұл да, 357). САРСУ//САРЫСУ з а т. Ірімшік қайнатқанда қалатын сары түсті қоймалжың. САРТ: Сарт ер. қ. Қоқан ер. Қас ер – ерлер үшін, ал с а р т е р немесе қоқан ері – əйелдер үшін арналған (Білім жəне еңбек, 1986, №1, 32). Сарт қауын. Сарттар (өзбектер) көп егетін қауын түрі. Қауын түрлері: с а р т қ а у ы н, қыш қауын, ала қауын, қара қауын, сары қауын, май қауын, ақ қауын, пұшық қауын т.б. (Қаз. тілі тарихы., 1, 201).
де сақадай сай с а р т а қ ы м д а р ғой (Лен. жас, 19. 12. 1973, 3).
бырғасын қайыстырып, с а р т ө с е к б о п сарғайып жатып алыпты (Ел аузынан, 80).
кезек – «с а р т - с ұ р т». Мұнда бірлік сияқты əрбір тас жеке-жеке қағып алынады. Бірақ қақпа тас пен жерден алынған тастың бір-біріне соғылған даусы естілуі керек (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 49). САРТТЫҚ з а т. Сарт болғандық, сарттың қылығын істегендік. С а р т т ы ғ ы сары құлақ білінеді, Көргеніңмен ұрлық жақыныңмен. Күшікті еркелетіп қоя берсең, Бір күні тістей алар тақымыңнан (Құланаян Құлмамбет, Сөзімнің., 34). САРТШЫЛАП ү с т. Сарт дəстүрлерін сақтап, сарт тілінде сөйлеп. Бұхар, Мекке, Мəдина, Стамбулдарда оқып қайтқандарымыз да бар, солардың бəрі елге ноғайшылап, арабшалап, с а р т ш ы л а п қайтып жүр (Ана тілі, 05. 04. 1990, 7).
з а т. к ө н е. Тамыз. С а р ш а айы кейде тамыз деп те аталынады. Шумерлік миф бойынша Таммуз - өсім- діктер құдайы (Азамат, 22. 03. 1990, 8).
з а т. Бүркіттің еркегі: еркек бүркіт. Бүркіттің еркегін қазақ с а р ш а немесе шəулі, ұрғашысын ұябасар деп атайды (Қаз. этнография., 1, 564). Бұрын түскен қанды көз əдетін істеп үлгергенше мынаның с а р ш а с ы түлкінің басына қона қалған болу керек (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 108). САРШЫЛАП ү с т. ж е р г. Əрең, ұзақ, біртіндеп. Кəрілігінен с а р ш ы л а п тойынған бұзаулы сиырдың аяғын мұрнағы күні ат теуіп мертіктірген болатын (Қ.Мұқажанұлы, Ортеке, 144).
салы, меңдуананың қорабының беті қақ- пақша тəрізді жабылып тұрады. Ас бұршақ пен с а р ы а к а ц и я н ы ң жемісі бір ұялы деп аталады (Ж.Əбиев, Биология., 69).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|