Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ОТАНДАСУ
- ОТАУЛАНУ
- ОТАУЛАУ
- ОТКЕМЕ
- ОТҚАРУ
- ОТТЫ: Отты қару.
- ОТТЫСУ
- ОТЫЗ: Отыз екінші мылтық.
- ОТЫР: Отырып қалды.
- ОТЫРМАЛЫ: Отырмалы жапы- рақ.
- ОТЫРЫҚТАСТЫР
- ОТЫРЫҚТАСТЫРЫЛУ
- ОШАРСЫЗ
- ОШАРЫЛЫСУ
- ОЯЗДАТУ
- ОЯЗЫҢҚЫРАУ
- ОЯҢДАТ
- ОЯҢДАТУ
- ӨГІЗ: Өгіз балуан.
- ӨЖІРЕКТЕУ
- Өз қазаным өз бауырымда.
- Өзі дегенде өзегіңді суырып алады.
- Өзім білермендікке с а лынды .
- Өзін қоярға жер таппады.
ОТ-АНА з а т. э т н. Оттың иесі, киесі. Қазақтар жер-ана, су-ана жəне о т-а н а рухына сыйынды. Өмірде əсіресе отқа (о т-а н а) табыну үлкен роль атқарды (ҚазССР тарихы, 2, 376).
Оған шілденің шіліңгірінде қолмен шөп шаптырып, айырмен о т а у үйгізсе (Ə.Асқаров, Таңд., 56). Қолдарының қаруы барлары о т а у үйеді, сүйретпеге шөп салады (Ə.Асқаров, Өр Алтай., 382). Əрине, олар дедектеп сүйретпенің соңынан жүгіре алмайды, жерде тұрып о т а у д ы ң басына айыр-айыр шөп лақтыруға шамалары келмейді (Бұл да, 383). ОТАУЖАБАР з а т. э т н. Күйеу мен келіннің отауын тігер (жабар) алдында күйеуден алынатын кəде. Үй тігіскен əйелдер күйеуден «о т а у ж а б а р», «шаңырақ көтерер» кəделеріне малдай, ақшадай немесе тігулі киімдей сыйлықтар алады (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 203).
кəделер берілу керек. Мəселен, төсекбұзар, шымылдықшешер, о т а у ж ы ғ а р деген кəделер үшін ақша берілетін (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 219).
жыртамыз (Ə.Асқаров, Таңд., 308). ОТАУЛАН е т. Отау сияқты шошаю. Бауырында шашылған бір кəлем шөп жоқ, күннен күнге басылып, о т а у л а н а шөккен шошақтың төбесі желге қопсымай, суағарланып жаншыла түскен (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 35). ОТАУЛАНУ Отаулан етістігінің қимыл атауы. ОТАУЛА е т. Отау етіп бөлек шы- ғару. Қазақ болған соң, біреудің «қыз ұза- тамыз» деп, біреудің «ұл о т а у л а й м ы з» деп жиған-тергені болмай қоя ма? (М.Разданұлы, Алтай., 290). ОТАУЛАУ Отаула етістігінің қимыл атауы. ОТАУЛЫҚ з а т. Отаудың (отау үйдің) міндетін атқарушылық. Бұдан кейінгі балалары жеке отау тігіп жатса да, осы тұң- ғыш отау өзінің үлкен о т а у л ы қ қалпын сақтайды (Қ.Толыбаев, Бабадан., 29). ОТАУСЫЗ с ы н. Отау етіп бөлек шығармай, отау тікпей. Ұя басар кенжемізді о т а у с ы з үйлеп, үлкен үйдің ортақ асын бөліп ішетін болғанбыз (М.Разданұлы, Алтай., 41). ОТБАСЫЛЫ с ы н. Отбасы бар, үйленген. Екеуміз о т б а с ы л ы болған алғашқы жылдары ол маған тым түзу қабақ танытпай жүрді (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 350).
ОТЖАҚПАС з а т. х а л қ. Сəуір (көкек) айы. Хасенғали мақаласында «23 айы», «о т ж а қ п а с» аталған екі ай бұрынғы зерттеушілердің назарына ілік- пеген көрінеді (Қаз. əдеб., 04. 12. 1991, 6). ОТКЕМЕ з а т. с ө й л. Параход. Дүниенің бір шеті мен бір шетіне шапшаң хабар алғызып тұрған – ғылым, отарба,
(А.Байтұрсынұлы: Алаш., 52). Өнер- білімнің, сауда-кəсіптің отарба, о т к е м е н і ң тоғысатын кіндігі – Семей (Ж.Аймауытов, Шығ., 300). Адам баласының қолымен істелген отарба, о т к е м е л е р д і һəркім біледі («Қазақ» газеті – 1914, 89).
батыс жұртының қолайына жаққан о т қ а р у д ы ң сырын алмасаң, күндердің күнінде өз басыңа зобалаң туар (М.Мағауин, Аласапыран, 2, 13). Олар ойраттарды о т қ а
жауып кеп жібереді (Қ.Жұмаділов, Таңғаж. дүние, 10). Қалмақты жүрген жоқпыз жаңа көріп, ырқына жібереміз неге көніп? Бөрідей шулап жатқан көрінеді, Орыстың
сөз?! – деп Жарбосынов сыпайылықты ұмытып, даусын көтеріп шыға келді (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 244). ОТТАН е т. с ө й л. Көзі оттай жайнау. Осы оқиғаны аузы жыпылдап. Сəбира айтып бергенде Құралайдың көзі о т т
№2, 69). 460 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ОТТАС е т. 1. Бірге жүру, бірге жайылу. 2. а у ы с. Не болса соны айту, ұрсысу. Енді мұндай шығудан қалған бірен-саран сырт буын ақ бас қарттарды орталарына алып, əлі о т т а с ы п жүр (Ғ.Мүсірепов, Өмір жорығы, 5). ОТТАУБАЙ с ы н. с ө й л. Оттаған, пышыраған (сөз). – Е, о т т а у б а й сөз ғой! Облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы «өйтті-бүйтті» деп былжырайды да (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 87). – Оспанның о т т а у б а й ы талай уақыттарымызды ұрлады (О.Бөкеев, Өз отыңды., 69).
Мұның діні, тілі жат, түсі де бөлек, бірақ о т т ы қ а р у ы бар біраз жұртқа ұна- ғандай (К.Жүністегі, Едіге, 196). Витовт қайта күшейді. О т т ы қ а р у əр əскерінде бар (Бұл да, 370). ОТТЫСУ з а т. п е р и ф р. Арақ. Ал- дарында о т т ы с у, ішіп ап көн бет жердің көлінде көлбеген қасқалдақтай, қыт-қыт етіп тілдері күрмеліп отыр (Қ.Құрманғалиева, Атырау., 94).
жеңінен тартып, о т х а н а жаққа қарай сүйреді (Қаз. əдеб., 12. 02. 1988, 15).
Біраз жылдан бері сəнге кірген қытайдың о т ш а ш у л а р ы н ы ң қызыл-жасыл ұшқыны көз арбайды (Қ.Əбілқайыр, Ұмыт., 152). Жанартау алыстан бақылағандарға
(Егем. Қазақст., 30. 07. 2008). ОТЫЗ: Отыз екінші мылтық. Оққоймасының көлемі 32 миллимерт- лік мылтық. ≈ Қолында о т ы з е к і н ш і м ы л т ы ғ ы бар. ОТЫЗДАҒАН с а н. Отыз шақты, отызға жуық. Ал талай жылдар өткен соң, ондаған, жиырмалаған, о т ы з д а ғ а н жылдардан кейін сол ұмытылмағандардың өзі де ұмыт болады əлі (С.Мұратбеков, Дос ізде., 134).
аяқ астынан о т ы н ш ы л болып кеткенінен көңілге күдік алды (Ə.Сарай, Атырау, 356).
Маса жұрттың жүр мазасын кетіріп. Көк шыбынға жас ет керек жаюлы, Жақсылап бір кету үшін о т ы р ы п (Қ.Мырзалиев, Қорамсақ, 175).
тақымыңа тие қоймас. Бəлем, о т ы р т ы п қ а л д ы деген осы (Р.Аманкелдиев, Батырдың., 43). ОТЫРҒЫЗ... 2. а у ы с. Машинаның аккумуляторын істен шығару. Ол бəрібір стартермен оталмайды. Құр аккумуляторыңды о т ы р ғ ы з а с ы ң (З.Шүкіров, Қиын түйін, 67). ОТЫРҒЫЗ е т. а у ы с. Сөзге жығу, сүріндіру. Сөйтіп алғыр шешен топас төрені бір о т ы р ғ ы з ы п т ы (Бабалар сөзі, 79 т., 118).
келіншек. «О т ы р м а қ жасап жатырмыз» дейді (Қ.Тоқымырзин, Керзаман, 3, 68).
ның баласы: - Биғайша, сені шешең шақырады, - деді (Қ.Құрманғалиева., Атырау, 65). ОТЫРМАЛЫ: Отырмалы жапы- рақ. б о т. Сабаққа сағақсыз орналасқан жапырақ. Сағақсыз жапырақ сабаққа жапырақ алақаны арқылы бекиді. Мұндай жапырақты – о т ы р м а л ы ж а п ы р а қ дейді (Ботаника, 65). ОТЫРЫҚТАСТЫР Отырықтас етістігінен жасалған өзгелік етіс. ОТЫРЫҚТАСТЫРУ Отырықтас- тыр етістігінің қимыл атауы. ОТЫРЫҚТАСТЫРЫЛ Отырық- тастыр етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Шекара асып кетіп, соңында қалғандардың барлығы шектеліп, ойдағы Еміл бойына о т ы р ы қ т а с т ы р ы л д ы (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 65). ОТЫРЫҚТАСТЫРЫЛУ Отырық- тастырыл етістігінің қимыл атауы. ОЧЕРКШІ з а т. Очерк жазғыш, очерк жазуды кəсіп етуші. Сөйтіп, бізге мəлім емес Майлин осындай ойлы сыншы, озық о ч е р к ш і, оқшау фельетоншы (Қаз. əдеб., 06. 05. 1988, 7). ОШАҒАНДЫ с ы н. Ошаған өскен, ошағаны мол. Қойды жабағы жүні үстінде жүрген кезде о ш а ғ а н д ы, шеңгелді, тікенегі бар жерге жаюға болмайды (Коммунизм таңы, 05. 04. 1958, 3). Бұл 461 Байынқол Қалиев кезде тікенді, о ш а ғ а н д ы участоктер қойдың жүніне өте зиянды. Сондықтан мұндай өріске қойды əсте жолатпау керек (Көкшетау правдасы, 05. 07. 1968, 3).
Өз о ш а ғ ы н ы ң есігін ол ештеме ойламай- ақ, шіміркенусіз, тітіркенусіз келіп аш- ты (С.Шаймерденов, Өмір нұры, 404). Оны бүкіл ел қарғап отыр, оның зияны тиме- ген о ш а қ бар ма? (Ш.Өтепов, Таушелек- те., 53).
ріп ең? (С.Мұқанов, Мөлдір., 58). Ошақ табақ. э т н. Ошақ басында жүріп, қол ұшын берген, көмектескен кісілерге тартылатын арнайы табақ. Той-томалақ, нəзір-құзыр əзірлігі кезінде ошақ жасап, отын түсіріп, үй тіккендерге арналған табақты о ш а қ т а б а қ деп атаған (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 16).
Қалың əскердің алдында торлы сауытты, құрыш дулыға, нардай биік, жалы жерге төгілген, о ш а қ т а б а н көк бурыл тұлпар мінген Мамайдың өзі (І.Есенберлин, 9, 286). Иранға қарай борт-борт желген қыпшақтың тоқпақ жал, құлаш құйрық,
да, 145). ОШАҚ 2 з а т. в е т. Ірі қара малда (сиырда) болатын індет; қараталақ. Бұл індет жылқыда – жамандат, түйеде – қарабез, ақшелек, ірі қарада – қараталақ,
шекшек деп аталады (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 108). Қазіргі əдебиеттерде топалаң (жамандат, қарабез, ақшелек, қараталақ, о ш а қ, ылаң, алаң) ауруы оның түрлі белгілері, жолдары жан-жақты (Білім жəне еңбек, 1986, №1, 33).
з а т. Ойыншылар екі топқа бөлініп, бір топ төрт бұрышты үлкен сызықтың ішінде, екінші топ сыртында тұрады. Сырттағылар іштегілерді доппен ұрады. Доп кімге тисе, сол адам сыртқа шығады. О ш а қ ойынында іштегілер допты денесіне тигізбеудің амалын жасайды (Қ.Толыбаев, Бабадан., 124).
табақтың оңтайын білетін жігіт ағасы отыз еркек о ш а қ б а с ы болады (Ə.Кекілбаев, Дала баллада., 117). ОШАҚҚАЗАР з а т. э т н. Ұрын келген күйеу баладан алынатын кəделердің бірі. Бұл сенен алған қызкөрсетерім болсын. Əлі асықпа, іргебасар, шашсипатар, о ш а қ
(Қ.Тұрсынқұлов, Анды-Қарақыз, 145). ОШАҚТА е т. с ө й л. Ошақ ауруымен ауру, ошақ болып қалу. Айдар көздерін о ш а қ т а ғ а н сиыр құсатып жіберді де: - Е, маған не ғыл деп тұрсың? – деп дүрс еткізді (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 169).
Атам жоғарыға барып ізденем, ақтап алам деп, буырылға мініп кеткен. Əлі жоқ, о ш
жұрт сең бұзылғандай дүркірей о ш а р ы л ы с т ы (Қаз. əдеб., 06. 01. 1987, 8). ОШАРЫЛЫСУ Ошарылыс етістігінің қимыл атауы. ОЯЗДАТ е т. Құсты арықтату, майынан айыру. Сонан соң етін о я з д а т п а й бабымен қайырып, қарнын ашырып, жүрегін қарайтып ұстау керек (Ғ.Оралбаев, Ақиық, 96). Бұл оның əлін қашырып, етін о я з д а т ы п, ат үстінде отыруға дағдыландырады (Ж.Сатылғанов, «Қауырсын» клубы, 105). ОЯЗДАТУ Ояздат етістігінің қимыл атауы. ОЯЗСУ Оязсы етістігінің қимыл атауы. ОЯЗСЫ е т. Етінен аздап арылу, арықтау; оязы. Сыздық болса алғаш жа- насып, сипаған күні-ақ құстың саны о я з- с ы п босай бастағанын жаза баспай таныған (А.Сейдімбеков, Тауға біткен., 129). ОЯЗЫ е т. Еті азаю, арықтау. – Мына құлантұяғыңның (ат) еті о я з ы п кетіп- ті. Жиреніңді мініп кет (Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 94). ОЯЗЫҢҚЫРА е т. Аздап арықтау, жүдеңкіреу. Атшының астындағы еті о я з ы ң қ ы р а п қалған бүкір қарагер бие болатын (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 140). ОЯЗЫҢҚЫРАУ Оязыңқыра етіс- тігінің қимыл атауы. 462 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ОЯҢ с ы н. ж е р г. Арық. Мəселен, еті өте о я ң құс қояны көтере алмауы мүмкін (Ж.Бабалықов, Қырандар, 53).
мей отырса, оның етін о я ң д а т ы п, сонан соң түлекке отырғызу керек (Ж.Бабалықов, Қыранды, 35). ОЯҢДАТУ Ояңдат етістігінің қимыл атауы. ОЯП з а т. Істің реті, жөні, ыңғайы, əдіс-тəсілі. Жас бала шаруаның о я б ы н біле бермейді (Д.Досжанов, Жолбарыс, 350). Нəдірбеков Сембай қойды жаюдың, семіртудің о я б ы н алған шопан (Қаз. əдеб., 31. 08. 1984, 13).
жақсы болар еді (Қаз. əдеб., 07. 01. 1977, 3). Кісінің жанын ұғады, шаруаның о я б ы
ші еді (Қаз. əдеб., 15. 04. 1988, 12). ə) Көңілін тапты, ойынан шықты. Жасы алпыстан асқанша талай əкім- нің алдын көріп, о я б ы н т а у ы п үйрен- ген ол аудан мен ауыл арасындағы есеп- қисапқа кемдігі жоқ еді (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 108). Ө ӨБІСТІРМЕ з а т. Жауын-жашыннан қорғайтын жамылғыш, қарапайым əдіспен тігілген тыс киім. Аба немесе ө б і с т і р м е көбінесе жылқы терісін түгін сыртына қарата тұтас тігілген сулық яғни жамылғыш (Д.Шоқпарұлы: Ер қанаты, 281).
төренің қолдағанын көрген ауқаттылардың ішінен «ө г і з б а л у а н ғ а» бəйге тіккендер де болды (К.Сегізбаев, Беласқан, 256). Ө г і з қ а м ы т. Ө г і зд і ң м о й н ы н а салынатын қамыт. Қамыттың ат қамыт, түйе қамыт, ө г і з қ а м ы т деген сияқты түрлері бар (Шаңырақ, 34).
саусағын жоғары көтеріп. – Кəдімгідей, ө г і з т о р ы ғ а мініп (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 296). ӨЖІРЕКТЕ е т. ж е р г. Өршелену, езеуреу. Білімі асып -төгіліп бара жатпағанымен өзінің өрккөкірек, ө ж і р е к т е г е н мөжен-топай пікірін қара пиғылына бүркемелеп ұсына беретін (О.Бөкеев, Қайдасың., 66).
сін үш негізгі топқа бөлуге болады: ө з ж ұ р т ы, нағашы жұрты жəне қайын жұр- ты (Қаз. этнография., 2, 394). Əрбір адам- ның үш жұрты болады: бірінші - ө з ж ұ р
жұрт (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 100). Өз қазаным өз бауырымда. Өз еркім өзімде, өзіммен өзім; ешкімге тəуелді емеспін д.м. – Мені қойшы, ө з қ а з а н ы м ө з б а у ы р ы м д а емес пе. Өз тірлігің ше? (Жалын, 1973, №6, 76). Өзі дегенде өзегіңді суырып алады. Өз пайдасы үшін неден болса да та- йынбайды. Нағыз ем қонбайтындардың өзі. Ө з і д е г е н д е ө ң е ш і ң д і с у ы р ы п а л у ғ а даяр (Ш.Айтматов, Ақ кеме, 61). Өзім білермендік. Өзім білем деу, менменсу; тəкаппарлық. – Бұл қалай! Күллі республика алдында дақпырттап жар салып жатқаның. Қайдан шыққан
Ақдала, 2, 435). - Əй, сен қайдан шыққан тоңмойын, ө з і м б і л е р м е н д і к с і ң! – деп шылбырына жармасып, қамшымен басынан ұра берем дегенде, Сыпатай шаба жөнеледі (М.Қалдыбай, Елім деген., 6). Өзім білермендікке с а лынды . «Өзім білем» деп дандайсыды; ешкімді тыңдамады. Нəртас кенішінің бас инженері азамат Данаев ө з і м б і л е м д і к к е с а л ы н ы п, өндіріске орасан зиян келтірді (Ш.Мұртазаев, Қара маржан, 193). Өзіне-өзі қол салды. Өзін-өзі өлтірді, қол жұмсады. – Тезірек жындыханаға 463 Байынқол Қалиев жатқызып емдеу керек, əйтпесе ө з і н е - ө з і қ о л с а л ы п жүруі мүмкін (І.Есенберлин, Махабб., 14). Өзін қоярға жер таппады. Не істерін білмеді, зар қақты. – Байқұс зар илеп, ө з і н қ о я р ғ а ж е р т а п п а й жүр екен, мен барған соң-ақ жаны терезе тапты (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 131).
2. Ежелгі отырықшы халық. 3. Қар- лұқ, оғыз, моңғол т.б. тайпалар бірлес- тігі. Ө з б е к т е р үш халықтан: 1) шай- банилықтардан (отырықшы), 2) қазақ- тардан (көшпелілер), 3) маңғыттардан (қарлұқ, оғыз, маңғол) тұратындығы атап көрсетілген (Қаз. əдеб., 22. 06. 1990, 11). Шежіре деректері бойынша ө з б е к т е р 92 баулы (рулы) деп аталады. Оларды бүгінде о сы этнонимді басы бүтін иемденген ө з б е к ұлтымен шатастыруға болмайды (Бұл да). ӨЗГЕЛЕНДІР Өзгелен етістігінен жасалған өзгелік етіс (Р.Ниязбеков, Отағасы, 128). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|